Η Μαρία Φαραντούρη από το 2001 μού έχει παραχωρήσει αρκετές συνεντεύξεις, οι περισσότερες με επικαιρικό χαρακτήρα, συνήθως λόγω κάποιας νέας δισκογραφικής εργασίας της. Αυτή τη φορά θελήσαμε από κοινού η ακόλουθη μεγάλη συζήτηση μας να έχει λίγο το στυλ...ντοκιμαντέρ, να κινηθεί δηλαδή από τα παιδικά της χρόνια, το ξεκίνημα της στο τραγούδι έως τη διεθνή πορεία της - στην ίδια δεν αρέσει η λέξη ''καριέρα'' -, αλλά και το τι γίνεται σήμερα στο εγχώριο μουσικό στερέωμα. Θεοδωράκης, Χατζιδάκις, αυτοεξορία στο εξωτερικό, τραγούδι και ποίηση, επανάσταση και λυρισμός, είναι τα θέματα που κυριάρχησαν σε μία συνέντευξη εφ όλης της ύλης με την Εθνική μας Τραγουδίστρια, έτοιμη ήδη να υποδεχτεί το κοινό της στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού για τα 50 χρόνια παρουσίας της στη Μουσική. Συνειδητά, απ' τη συνέντευξη απουσιάζει η πολιτική. Το ζήτησα εγώ από την ερμηνεύτρια, εφόσον αυτές τις μέρες ο Τύπος κατακλύστηκε κι από άλλες συνεντεύξεις της με σαφή πολιτικό προσανατολισμό.
Είχα τόσο ταυτιστεί με την ιδέα του τραγουδιού και της τραγουδίστριας που θα γίνω, ώστε παίζοντας με τα άλλα παιδάκια, τους έλεγα ''Αν δεν κάτσεις καλά, δεν θα σε καλέσω στη συναυλία μου μεθαύριο που θα' μαι τραγουδίστρια''. Το έλεγα συνέχεια αυτό!
Στις 17 Σεπτεμβρίου, λοιπόν, η Μαρία Φαραντούρη θα ενώσει τη μοναδική κοντράλτο φωνή της με τις φωνές του Διονύση Σαββόπουλου, της Σαβίνας Γιαννάτου και της Έλλης Πασπαλά, σε έναν πραγματικό μαραθώνιο με τραγούδια σημαντικά - κομμάτια του ελληνικού πολιτισμού στον 20ο αιώνα. Θα είμαστε όλοι εκεί να το γιορτάσουμε μαζί της!
Κατά πόσο το οικογενειακό σας περιβάλλον έπαιξε ρόλο στο να γίνετε τραγουδίστρια;
Μεγάλο! Οι επτανησιακές καντάδες που ακούγονταν τα Σαββατόβραδα και τα μεσημέρια της Κυριακής, όταν μαζευόταν η οικογένεια όλη. Της μητέρας μου, που καταγόταν από τα Κύθηρα, της άρεσαν πολύ τα τραγούδια του Αττίκ, του Γιαννίδη και του Χαιρόπουλου. Είχε και ωραία φωνή, αλλά ήταν μια νοικοκυρά που την ώρα της δουλειάς στο σπίτι μού'δινε εμένα όλα αυτά τα ακούσματα.
Γι' αυτό λέω ότι από μωρό παιδί, από τα χείλη της μανούλας μου, μπήκα μεσ' στη μουσική. Υπήρχε κι ο εξωτερικός παράγοντας, το εξωτερικό περιβάλλον, η λαϊκή μουσική δηλαδή και το λαϊκό τραγούδι του Καζαντζίδη στη Νέα Ιωνία. Εμείς αν και δεν ήμασταν πρόσφυγες βρεθήκαμε στη Νέα Ιωνία, όπου το λαϊκό, το ερωτικό και το εργατικό ακόμη τραγούδι ανήκε στα ακούσματα της γειτονιάς.
Πότε αρχίσατε να τραγουδάτε ως παιδούλα;
Από δυόμισι – τριών ετών άρχισα να μουρμουράω, να τραγουδάω ότι άκουγα. Δυόμισι ετών με έβαλαν στο Παίδων λόγω της πολυομυελίτιδας, όπου η μόνη μου παρηγοριά ήταν το τραγούδι από το ραδιόφωνο που άκουγαν οι νοσοκόμες. Γίνονταν επίσης συναυλιούλες για τα παιδάκια κι εγώ τα ''άρπαζα'' αμέσως τα τραγούδια.
Αναρωτιέμαι πόσο δύσκολα ή εύκολα θα νικούσατε με το τραγούδι το σκοτάδι της απομόνωσης.
Ήταν μεγάλη η απομόνωση. Με πήραν σ' αυτή την ηλικία και με έκλεισαν στο Παίδων για έναν ολόκληρο χρόνο. Θυμάμαι ότι οι γονείς έρχονταν και μας έβλεπαν από ένα παράθυρο...Ήμασταν όλα τα παιδάκια σε καραντίνα απ' το φόβο μετάδοσης του μικροβίου. Αυτή ήταν τότε η θεραπευτική τους μέθοδος.
Ο εγκλεισμός που περιγράφετε στην παιδική ηλικία και ο αποχωρισμός με τους γονείς, δεν θα λέγατε ότι επαναλήφθηκε μέσα στη χούντα;
Βέβαια. Το ΄72 έχασα τον πατέρα μου και δύσκολα κατάφερα να έρθω στην κηδεία. Τη δε μάνα μου που ήθελε να έρθει να με δει, τη σταμάτησαν στο αεροδρόμιο. Όλα αυτά είναι πράγματα που σημαδεύουν τον άνθρωπο για μια ολόκληρη ζωή και υπάρχουν ''παρενέργειες'' που βγαίνουν στην πορεία του. Βλέπεις, ας πούμε, τώρα που μεγάλωσα, δεν το μπορώ καθόλου το απόλυτο σκοτάδι. Αναπτύσσονται φοβίες, θέλω να πω. Ευτυχώς όχι κραυγαλέες φοβίες, γιατί πατάω τα πόδια μου στη γη και δούλεψα και πολύ με τον εαυτό μου γι' αυτό. Τίποτα όμως δε θα πετύχαινα χωρίς τη μουσική. Η μουσική ήταν ευλογία μεγάλη. Σ' το λέω με θρησκευτικό όρο, μα είναι η δική μου πραγματικότητα. Αγαθή τύχη να έχω αυτό το εσωτερικό πάθος. Σκεφτείτε πως όταν βγήκα από το ίδρυμα και γύρισα σπίτι δεν μιλούσα καθόλου!
Τι εννοείτε ακριβώς;
Είχα πάθει τέτοιο σοκ που δεν μπορούσα να μιλήσω. Καθόλου, τίποτα...Ήμουν τυχερή όμως γιατί είχα έναν ευαίσθητο πατέρα με μεγάλη υπομονή που μου μιλούσε πολύ ωραία πάντα, ώσπου ξαφνικά, μια μέρα που τον έβλεπα να τρώει και να πίνει πάντα λίγο κρασάκι, η πρώτη λέξη που είπα ήταν ''Κρασί''.
Μου αφηγείστε μια δύσκολη παιδική ηλικία...
Που όλο και δυσκόλευε μπαίνοντας στην εφηβεία, αφού στα 18 μου έκανα εγχείρηση στο πόδι. Ευτυχώς που από τα δέκα μου χρόνια, στο σχολείο, δεν είχα κανένα κόμπλεξ ότι διαφέρω. Ούτε ποτέ θυμάμαι να έγινα θύμα ρατσιστικών σχολίων από συμμαθητές. Βέβαια, ακόμη δεν είχα σίδερα και πατερίτσες, δεν είχε κάνει μεγάλη καταστροφή η αρρώστια, συνεπώς έπαιζα κανονικά όλα τα παιχνίδια και τα αθλήματα των παιδιών.
Δεδομένης της ζωτικής σημασίας του τραγουδιού σε τρυφερή ηλικία, πότε σκεφτήκατε ότι θα γίνετε τραγουδίστρια;
Μεγάλη ιστορία! Είχα τόσο ταυτιστεί με την ιδέα του τραγουδιού και της τραγουδίστριας που θα γίνω, ώστε παίζοντας με τα άλλα παιδάκια, τους έλεγα ''Αν δεν κάτσεις καλά, δεν θα σε καλέσω στη συναυλία μου μεθαύριο που θά'μαι τραγουδίστρια''. Το έλεγα συνέχεια αυτό!
Η οικογένεια, αριστερή;
Δημοκρατική, Κεντρώα. Δημοκρατική προς τα αριστερά χωρίς κομματική ταυτότητα.
Σε εφηβική ηλικία μπαίνετε στον ΣΦΕΜ – Σύλλογος Φίλων Ελληνικής Μουσικής. Ιστορικά και πολιτιστικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον εκείνη η περίοδος.
Ο ΣΦΕΜ φτιάχτηκε το 1963: Παναγιώτης Κουνάδης, Χρήστος Λεοντής, Μάνος Λοΐζος, Νότης Μαυρουδής, ο Γιάννης Μαρκόπουλος για ένα φεγγάρι, όπου ξαφνικά εμφανίζεται ο Θεοδωράκης από το εξωτερικό με το φωτοστέφανο του.
Μην ξεχάσω φυσικά και τον Διονύση Σαββόπουλο που είχε έρθει από τη Θεσσαλονίκη και μάλιστα έμενε στο κτήριο της Σόλωνος, εκεί που στεγαζόταν η χορωδία. Καλή χορωδία, πραγματικά. Εγώ ήμουν μέλος της και στόχος όλων μας στον ΣΦΕΜ ήταν να διαδίδουμε το γνήσιο ελληνικό τραγούδι, το έντεχνο και το λαϊκό. Ήμασταν αριστεροί, αλλά όχι στρατευμένοι, κομματικοποιημένοι. Δίναμε συναυλίες παντού κι ερχόταν ο κόσμος και μας άκουγε. Μαζευόμασταν κάθε απόγευμα στα γραφεία του Συλλόγου και λέγαμε ''Την Πρωτομαγιά θα παίξουμε στη Φιλαδέλφεια'', ''Την τάδε του μήνα στις Δυτικές συνοικίες'' κι έρχονταν και με συνόδευαν με τις κιθάρες τους, πότε ο Λοΐζος και πότε ο Σαββόπουλος. Ο Σαββόπουλος τραγουδούσε ''Ήλιε – ήλιε αρχηγέ'' κι εγώ ''Ο Δρόμος είχε τη δική του ιστορία'' του Λοΐζου και το ''Γελαστό παιδί'' του Θεοδωράκη. Το ''Γελαστό παιδί'' μάλιστα τό'χα τραγουδήσει στην Πορεία του Μαραθώνα.
Περνούσατε από οντισιόν για να ενταχθείτε ως τραγουδιστές στον ΣΦΕΜ;
Έτσι. Εγώ πήγα μαθήτρια ακόμη με σκοπό να τραγουδούσα Paul Anka ή ιταλικά pop τραγούδια που άκουγα μανιωδώς στο ραδιόφωνο. ''Τι τραγούδι θα μας πεις;'' με ρώτησε ο Λοΐζος. ''Ένα ιταλικό'' απάντησα. ''Ναι, βρε παιδί μου, αλλά δεν το ξέρω και πως θα σε συνοδεύσω στην κιθάρα;''
Το είπα λοιπόν α καπέλα το ιταλικό κι εκεί μου είπε ο Μάνος ''Μάθε κι ένα ελληνικό και ξαναέλα''. Σαν και τώρα τον θυμάμαι, τι γλυκός που ήταν! Ξαναπήγα, λοιπόν, με άκουσαν μαζί με τον Λεοντή, νεότατοι τότε κι οι δυο τους, και με κρατήσανε. Λίγο μετά, ήρθε ο Μίκης Θεοδωράκης να παρακολουθήσει μια συναυλία μας, στην οποία εγώ και ο Δημήτρης Μητροπάνος είχαμε τα πρώτα σόλο κομμάτια μας.
Εκεί στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά, μου είπε ο Μίκης το περίφημο ''Ξέρεις ότι γεννήθηκες για τα τραγούδια μου;'' κι εγώ του απάντησα ''Το ξέρω''. Αυτή η φράση όμως, ''Το ξέρω'', δεν προερχόταν από ένα χαζοχαρούμενο κορίτσι, αλλά περιείχε αυστηρότητα και απόλυτη συνείδηση.
Ποιο ήταν το πρώτο τραγούδι που ηχογραφήσατε για τη δισκογραφία;
Το 1965 μας έστειλαν από τον ΣΦΕΜ στις μπουάτ της Πλάκας που μεσουρανούσαν ο Γιώργος Ζωγράφος, ο Λάκης Παππάς και ο Γιάννης Αργύρης. Αμέσως άκουσαν τη φωνή μου και επί τούτου ο Αργύρης μου έγραψε το ''Κάποιος γιορτάζει'' για να το τραγουδήσουμε μαζί με τον Παππά. Αυτό ήταν το πρώτο μου τραγούδι σε δίσκο 45 στροφών.
Πριν όμως τη ''Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν'' ένα χρόνο μετά, ο Μίκης Θεοδωράκης σας δοκίμασε σε ένα άλλο τραγούδι του.
Έγραφε τότε στην COLUMBIA με τα μπουζούκια και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση τη ''Μπαλάντα του Αντρίκου'' του Κώστα Βάρναλη. Με έστειλε εκεί και έκανα δεύτερη φωνή στον Μπιθικώτση. Αμέσως μετά, μου έδωσε το ''Ματωμένο φεγγάρι'', ένα κομμάτι από τον κύκλο ''Θαλασσινά φεγγάρια'' επίσης με τον Μπιθικώτση, σε στίχους του Γκάτσου, που κυκλοφόρησε στη Μεταπολίτευση.
Στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά, μου είπε ο Μίκης το περίφημο ''Ξέρεις ότι γεννήθηκες για τα τραγούδια μου;'' κι εγώ του απάντησα ''Το ξέρω''. Αυτή η φράση όμως, ''Το ξέρω'', δεν προερχόταν από ένα χαζοχαρούμενο κορίτσι, αλλά περιείχε αυστηρότητα και απόλυτη συνείδηση.
Πριν τραγουδήσετε το ''Μαουτχάουζεν'' το είχατε διαβάσει το βιβλίο του Καμπανέλλη;
Το είχα πάρει το βιβλίο ως νέο παιδί που διψούσα να μάθω. Άκουγα που μιλάγαν όλοι για τον Εμφύλιο κι επειδή τότε ήμουν αγέννητη, είχα την αίσθηση μιας πολύ μακρινής περιόδου. Κι όμως, φανταστείτε ότι μας χώριζε μόνο δεκαετία. Τόσο πρόσφατος ήταν ο Εμφύλιος. Η ποιήτρια και δημοσιογράφος Ολυμπία Καράγιωργα είχε έρθει στα σκαλάκια του σπιτιού μου, θυμάμαι, με το ''Μαουτχάουζεν'' του Καμπανέλλη και μου μιλούσε για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί. Ήτανε πολύ μεγάλο θέμα τότε και το βιβλίο του Καμπανέλλη, και ο κύκλος τραγουδιών του Μίκη πάνω σ' αυτό. Απ' τη μια έβγαζε την επική ''Ρωμιοσύνη'' κι απ' την άλλη την ελεγειακή ''Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν''.
Εμένα πάντως γιατί αυτό το έργο με πάει μουσικά σε ένα πιο δυτικότροπο – χίπικο να το πω, συμφώνως με την εποχή – κλίμα;
Το τσέμπαλο είναι που σ' το ''βγάζει'' αυτό. Αφού στη συναυλία του Ηρωδείου λέμε έτσι ν' αρχίσουμε, να κρατήσουμε την αρχική ορχήστρα και μετά να ''μπω'' εγώ με τους δικούς μου μουσικούς.
Το 1966 επίσης, κάτι που δε γνωρίζει πολύς κόσμος, είναι ότι συνεργαστήκατε πρώτη φορά με τον Μάνο Χατζιδάκι. Είχε καμία σχέση ο Μάνος με τον ΣΦΕΜ;
Όχι, καμία σχέση. Τον πρωτογνώρισα το ΄63 στη ''Μαγική Πόλη'' που έκαναν μαζί με τον Μίκη. Ο Μίκης είχε ζητήσει από τον ΣΦΕΜ τραγουδιστές για τη χορωδία στο δικό του μέρος της παράστασης κι έτσι πήγα.
Τραγουδούσα μόνο Θεοδωράκη, αλλά όλοι έλεγαν στα παρασκήνια ''Τι ωραία φωνή έχει αυτό το κορίτσι'' και λογικό ήταν να με προσέξει κι ο Μάνος. Με συνόδευε μάλιστα η μητέρα μου και μια μέρα μας έπιασε και μας μίλησε πολύ γλυκά. Λίγα χρόνια μετά, το ΄66 που έκαναν με τον Κατράκη τον ''Καπετάν – Μιχάλη'' στο Λυκαβηττό, του ήρθε του Μάνου η ιδέα να αξιοποιήσει ένα ορχηστρικό θέμα, κάνοντας το τραγούδι για τη φωνή μου. Έτσι προέκυψε το ''Κι ήρθες εσύ απ' το νοτιά'' σε στίχους του Γεράσιμου Σταύρου. Μπήκα στούντιο και το έγραψα μαζί του το κομμάτι.
Χαριτολογώντας τώρα, δεν τσαντιζόταν ο Θεοδωράκης που ο Χατζιδάκις του ''έπαιρνε'' όλους τους τραγουδιστές;
Ο Μάνος ακολουθούσε τον Θεοδωράκη κατά βήμα. Ήταν πολύ δεμένοι μεταξύ τους. Εγώ του πήγαινα σα φωνή του Μάνου, δεν ήμουν η λαϊκατζούρα που δε θα με χρησιμοποιούσε ποτέ. Είναι φοβερό πως ο ένας συμπλήρωνε τον άλλον. Έκανε έναν κύκλο τραγουδιών ο Μίκης, αμέσως ο πρώτος που ενημέρωνε ήταν ο Μάνος. Κι αυτός επυροδοτείτο κι έγραφε το κάτι άλλο, το δικό του! Ήταν η εποχή των στιχουργών, των ποιητών, των ζωγράφων με τα εξώφυλλα για δίσκους. Θυμάμαι πόσο τού'χε αρέσει του Μάνου το τραγούδι ''Τ' όνειρο καπνός'' από τον ''Κύκλο Φαραντούρη'' που συμπλήρωσε τη ''Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν'' σε στίχους του Γκάτσου.
Σωστά μιλάτε, θυμάμαι κι εγώ μια εκπομπή του Χατζιδάκι στο Τρίτο Πρόγραμμα όπου είχε παρουσιάσει εκτενώς το τραγούδι αυτό του Θεοδωράκη ως το πλέον αγαπημένο του.
Και το ''Εκκρεμές'' και ''Τ' όνειρο καπνός'' τά'χε γράψει ο Μίκης για το θέατρο, όπου τα τραγουδούσαν οι ηθοποιοί, ο Μυράτ και η Ζουμπουλάκη. Τα πήρε έτοιμα λοιπόν από κει και μου τά'δωσε για τη δισκογραφία.
Είστε 16 ετών κορίτσι και κρατάτε στα χέρια σας τον πρώτο σας μεγάλο δίσκο. Ποια ήταν τα συναισθήματα σας;
Η πορεία της ζωής μου, θα έλεγα. Πράγματα λογικά, αφού ο Μίκης ήταν ο Θεός τότε και άρα τα τραγούδια που μου έδωσε ήταν κι αυτά θεόσταλτα. Ποτέ δεν ξέφυγα όμως από τα όρια μου, σα να ήξερα από νωρίς τον προορισμό μου. Αισθανόμουν στρατευμένη μέσα σε μια οικογένεια, δεν είχα ποτέ βάλει κατά νου τη λέξη ''καριέρα''. Μέχρι σήμερα δεν μου αρέσει αυτή η λέξη, αφού ποτέ δεν εργάστηκα – αγωνίστηκα μόνη για να φτιάξω αυτό που όλοι οι άλλοι λένε συνήθως ''καριέρα''. Υπήρξα πολύ τυχερή και μακάρι νέοι άνθρωποι σήμερα να φτιάχνουν παρέες δημιουργικές.
Απορώ, βγήκατε στο εξωτερικό, ζήσατε τα κινήματα των 60s. Πως και δεν γράψατε με τη φωνή σας τα χρόνια εκείνα ένα αμιγώς rock ή έστω ηλεκτρικό τραγούδι;
Πήγα και άκουσα τους Beatles. Ο Αλέξης Μάρδας, ο Έλληνας μάνατζερ τους, ήταν ο υπεύθυνος. Είδα τον McCartney, τον John Lennon και τη Yoko Ono και μάλιστα κάπως απολογούνταν, γιατί είχαν έρθει στην Ελλάδα μεσ' στη χούντα, έχοντας κλείσει από καιρό πριν τα συμβόλαια. Ο Μάρδας με θαύμαζε και μ' αγαπούσε, με αποκαλούσε ''Κάλλας'' κι έτσι πήγα και τον βρήκα με τον Κυριάκο Σφέτσα, τον τότε πιανίστα μου που αντικατέστησε τον Διδίλη. Παίξαμε εκεί που ήταν οι Beatles.
Ο γνωστός Σφέτσας, μετέπειτα στο Τρίτο Πρόγραμμα;
Ακριβώς. Μου είχαν μιλήσει για έναν αβαν γκαρντ συνθέτη που είχε έρθει από το Παρίσι τότε και που θα μπορούσε να με συνοδεύσει. Κι ενώ θυμάμαι ο Σφέτσας ήταν απ' άλλο κόσμο, του άρεσε πολύ μουσικά το τραγούδι του Μίκη ''Κράτησα τη ζωή μου'' σε ποίηση Σεφέρη. Σε συνέχεια, όμως, αυτού που λέγαμε, ο αγώνας ήταν υπέρ πάντων τότε. Δίναμε συναυλίες, κρατάγαμε για τα βασικά μας έξοδα και όλα τα έσοδα πήγαιναν στις οικογένειες των πολιτικών κρατούμενων στην Ελλάδα.
Ερχόμενη από Αμερική η Μελίνα Μερκούρη στο Λονδίνο έδινε κάποια τρομερά πάρτι, όπου καλούσε τα mega stars, τη Μία Φάροου, τον Μπερνστάιν, τον Σινάτρα, κι όλοι αυτοί πλήρωναν αδρά για να συμμετάσχουν. Τραγουδούσα κι εγώ εκεί, χόρευε και λίγο συρτάκι στο τέλος η Μελίνα κι όλα τα χρήματα πάλι στέλνονταν στην Ελλάδα.
Με τη Joan Baez είχατε γνωριστεί;
Τι εικόνες μου θυμίζεις! Δύο φορές! Και εδώ πού'χε έρθει στην Ελλάδα και είχαμε συναντηθεί και στο Παρίσι. Σαν προσωπικότητα θαύμαζε τον Μίκη, αλλά δεν ξέρω αν τον είχε τραγουδήσει, αφού έλεγε αυστηρά τις δικές της υπέροχες μπαλάντες. Ενώ η Mersedes Sosa τραγουδούσε αρκετά Θεοδωράκη.
Και κάπου εκεί έρχεται και η θλιβερή είδηση του θανάτου του πατέρα σας...
Ο Μάνος Χατζιδάκις μεσολάβησε για να έρθω στην Ελλάδα. Τον ειδοποίησε ο Μίκης, ο Μάνος είχε κάποιον γνωστό και παρακάλεσε να μου χορηγηθεί ειδική άδεια, μια και δεν είχα διαβατήριο, ώστε να έρθω να κηδέψω τον πατέρα μου και να ξαναφύγω αμέσως. Πήγα στο νεκροταφείο, δεν με πείραξαν καθόλου, αν και μου τόνισαν ότι σε 24 ώρες θα έπρεπε να εγκαταλείψω τη χώρα.
Θυμάμαι ότι μετά πήρα τη φίλη μου τη Τζώρτζια, τη σημερινή σύντροφο του Μανώλη Γλέζου, και πήγαμε από την Επίδαυρο. Τα βουνά μεσ' στο λυκόφως με επηρέασαν πολύ βαθιά. Έφυγα μ' αυτή την δύσκολη στιγμή μέσα μου. Να μην παραλείψω εδώ να πω ότι ούσα κάτι σαν το αηδόνι του αντιδικτατορικού αγώνα στο εξωτερικό, έμπλεξα κάποια στιγμή με Αμερικανούς μουσικούς και τραγουδούσα Leonard Cohen και Bob Dylan. Εκεί δηλαδή που έλεγα Θεοδωράκη, τραγουδούσα το ''Suzanne'', το ''The Patriot Game'' κ.α.
Αυτό κάλυπτε μια εσωτερική ανάγκη σας ή ήταν στο πλαίσιο των απαιτήσεων, ας πούμε, ενός διεθνούς κοινού που σας παρακολουθούσε;
Σαφώς το ήθελα εγώ. Κάποια στιγμή μου προτάθηκε να πολιτογραφηθώ Γαλλίδα τραγουδίστρια, να αδυνατίσω σαν την Twiggy – παρ' ότι ήμουν αδύνατη -, να με ράψουν σε οίκους μόδας και όλα αυτά. Αρνήθηκα. Ήθελα να είμαι μια Ελληνίδα τραγουδίστρια που τραγουδάω τη γλώσσα μου και στην τελική αυτό νομίζω είναι που μ' έκανε international. Ποτέ δε θα μπορούσα να γίνω του εμπορικού τραγουδιού ή της pop μουσικής.
Στη Μεταπολίτευση που ακολούθησε, περάσατε τις κλειστές σας κι εσείς και ο Θεοδωράκης μετά απ' την έξαρση του πολιτικού τραγουδιού;
Επήλθε ένας κορεσμός. Ο Μίκης ακουγόταν παντού, του άρεσε κιόλας, μια κι ήταν κυνηγημένος τόσα χρόνια. Εμένα μου έκαναν προτάσεις να τον τραγουδάω σε μαγαζί. Μου δίναν της Παναγιάς τα μάτια. Αρνήθηκα! Θα μπορούσαν να πάνε άλλοι άνθρωποι, δεν τα κατηγορώ τα κέντρα, όμως εγώ υπέφερα και φωτιζόμουν λέγοντας το ''Γελαστό παιδί'', πως να πήγαινα να το έλεγα σε κέντρο όπου οι άλλοι από κάτω θα πίνανε και θα τρώγανε;
Ο Μάνος Χατζιδάκις μεσολάβησε για να έρθω στην Ελλάδα. Τον ειδοποίησε ο Μίκης, ο Μάνος είχε κάποιον γνωστό και παρακάλεσε να μου χορηγηθεί ειδική άδεια, μια και δεν είχα διαβατήριο, ώστε να έρθω να κηδέψω τον πατέρα μου και να ξαναφύγω αμέσως. Πήγα στο νεκροταφείο, δεν με πείραξαν καθόλου, αν και μου τόνισαν ότι σε 24 ώρες θα έπρεπε να εγκαταλείψω τη χώρα.
Φαντάζομαι πόσο θα νοσταλγούσατε την Ελλάδα ζώντας έξω για χρόνια...
Πολύ μεγάλη νοσταλγία και ειδικά τα πρώτα χρόνια όταν δεν ήξερα πότε θα ερχόταν το τέλος της δικτατορίας. Υπολογίζαμε ότι μπορούσε να πάει 20ετία. Στον πέμπτο χρόνο βέβαια καταλάβαμε ότι δεν θα κρατούσαν πολλοί. Ήταν τόσο διαρκής η ενημέρωση, αλλά και το ταξίδι που ζούσαμε με μια βαλίτσα στο χέρι. Εκεί κάπου δημιουργήθηκε η βλακώδης θεωρία ''άμα δεν υπήρχε δικτατορία, δε θα υπήρχε κι ο Θεοδωράκης''. Άμα ήταν έτσι δε θα τον είχαμε ανάγκη όλοι μετά. Ακόμη και σήμερα με καλούν δυο φορές το χρόνο στο εξωτερικό για να τραγουδήσω το έργο του. Οι ξένοι έχουν ως παράδοση την δυτική κλασική μουσική και γι' αυτό τους ταιριάζει περισσότερο ο Θεοδωράκης από οποιονδήποτε άλλο Έλληνα συνθέτη, Δεν λέμε έξω το ''Είμαστε δυο, είμαστε τρεις'', ούτε κυριαρχεί η κατευθυνόμενη εικόνα των ΜΜΕ του επαναστατικού Θεοδωράκη. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Θεοδωράκη είναι άγνωστο στον ελληνικό λαό! Τότε, λοιπόν, που το κλίμα κορέστηκε και ο κόσμος δικαίως είπε ''ουφ!'' για το πολιτικό τραγούδι, βγήκαν ακριβώς τα τραγούδια της ''Εκδίκησης της γυφτιάς'' του Ξυδάκη και του Ρασούλη. Εντύπωση είχε κάνει και ο Μικρούτσικος με τα ''Πολιτικά τραγούδια'' το 1975.
Το πρώτο έργο άλλου συνθέτη που τραγουδήσατε, πέραν του Θεοδωράκη, ήταν η ''Μεγάλη Αγρυπνία'' της Ελένης Καραΐνδρου σε στίχους του Κ. Χ. Μύρη. Πως έγινε αυτή η συνεργασία;
Η Ελένη ήταν φίλη μου πριν τη δικτατορία. Ήρθε και με βρήκε το ΄72 - ΄73, ''έγραψα αυτά τα τραγούδια'' μου είπε, γράφτηκε η ορχήστρα στην Ελλάδα και εγώ έγραψα τη φωνή μου στο Apple Studio των Beatles στο Λονδίνο. Εκείνο το διάστημα, με ζητούσε επίμονα και ο Χατζιδάκις να κάνουμε μαζί δίσκο. Δεν μπορούσα όμως να γυρίσω στην Ελλάδα, ώσπου κάποια στιγμή ήρθε εκείνος στο Παρίσι και μου έπαιξε την ''Εποχή της Μελισσάνθης''. Στου Κατσαρή το σπίτι, παρουσία και του Δημήτρη Βερνίκου, ο Μάνος μας έπαιξε το ''Μητέρα κι αδερφή'' και ''Το πρόσωπο της νύχτας''. Θυμάμαι ότι ο Βερνίκος είπε στον Μάνο ότι θα πήγαινε σινεμά να δει το ''Easy Rider'', μια και απαγορευόταν στην Ελλάδα.
Από τη Μεταπολίτευση μέχρι και ολόκληρη τη δεκαετία του 1980, σφραγίσατε έργα μεγάλων ξένων δημιουργών. Αναφέρω επιγραμματικά τα ''Τραγούδια διαμαρτυρίας απ' όλο τον κόσμο'', το δίδυμο Weill – Brecht, τον Livaneli και τα ''17'' με τη Mersedes Sosa και τον Βαγγέλη Παπαθανασίου.
Είχαν προηγηθεί τα ''Νέγρικα'' που ηχογραφήθηκαν στη Μεταπολίτευση με τον Λοΐζο και που τα είχαμε πρωτοπαρουσιάσει με τον Σαββόπουλο στην κιθάρα μία μέρα πριν την επιβολή της χούντας. Όταν το 1975 τα γράφαμε στο στούντιο έσκασε και η είδηση της δολοφονίας του Παζολίνι και όλοι είχαμε στενοχωρηθεί πολύ. Υπήρχε μία ευαισθησία διεθνιστικού τύπου.
Και φυσικά ήρθαν και ''Τα Παράλογα'' το ΄76 με τον Χατζιδάκι.
Ο Μάνος έκανε μ' αυτόν τον πολιτικό δίσκο ουσιαστική καταγγελία μέσα από το χιούμορ του Γκάτσου. Ιστορικός δίσκος! Ο Μίκης στην ''Ελλαδογραφία'', ο Σαββόπουλος στ' ''Άλογο τ' Ομέρ Βρυώνη'', σπουδαία τραγούδια!
Τραγουδώντας τα ''Παράλογα'' μετά από τόσα έργα του Θεοδωράκη, νιώσατε ότι υπηρετείτε ένα διαφορετικό πολιτικό τραγούδι;
Οπωσδήποτε. Μην ξεχνάμε ότι πολιτικό τραγούδι δεν είναι μόνο το ''Bella Ciao'', που η ανάγκη του κόσμου του έδωσε επαναστατική αντιφασιστική υπόσταση. Κι ενώ ο Μίκης έγραφε τραγούδια σε ποίηση βασισμένα κυρίως, ο Μάνος έφτιαχνε κάτι απόλυτα δικό του με τα πιο εσωστρεφή και υπαρξιακά θέματα του.
Τι εννοείτε ''πιο εσωστρεφή θέματα'';
Μιλούσε για τον έρωτα, τις σχέσεις, την προδοσία του έρωτα, τη μέθεξη των συναισθημάτων. Πιστεύω ότι αυτοί οι δύο είναι ένα δωμάτιο! Ο ένας, ο Μίκης, προσπαθεί να σπάσει την πόρτα για να βγει, ο άλλος όμως, ο Μάνος, ανοίγει διακριτικά τις γρίλιες και τις ξανακλείνει. Πάντως αμφότεροι είναι μεσ' στο ίδιο δωμάτιο!
Ο δίσκος με τον Livanelli έγινε στο πλαίσιο της περίφημης ελληνοτουρκικής φιλίας;
Ο Livanelli με ήξερε, όπως και οι συνθέτες του κόσμου όλου, μέσα από τον διεθνή Τύπο. Από τότε είχα τις μεγάλες μου συναντήσεις.
Τραγούδησα στο Κοινοβούλιο της Στοκχόλμης, καλεσμένη του Ούλαφ Πάλμε, γνώρισα τον Κάστρο και τον Μιτεράν, αλλά και συναδέλφους σαν τη Μίριαμ Μακίμπα, τη Ζιλιέτ Γκρεκό, τον Τζον Γουίλλιαμς.
Το ΄66 με είχε ακούσει ο Χατσατουριάν και με ζήτησε να σπουδάσω στο Ωδείο Τσαϊκόφσκι της Μόσχας. ''Αυτή θα γίνει σπουδαία σοπράνο'' είχε πει, αλλά πετάχτηκε ο Μίκης ''Όχι, όχι, εδώ, μαζί μου αυτή''! (γέλια) Θυμάμαι που τραγούδησα στα γενέθλια του Πικάσο επίσης. Σχετίστηκα με τον Άλαν Μπέιτς, τον Σερ Τζον Γκίλγουντ, τη Βανέσσα Ρεντγκρέιβ, έρχονταν και διάβαζαν αρχαία τραγωδία.
Ποιος γνωρίζει πως όταν παρουσιάσαμε στο Λονδίνο την ''Κατάσταση Πολιορίας'' ήρθε ο θίασος του μιούζικαλ ''Hair'' και τραγούδησε το ποίημα της Μαρίνας; Και ο δίσκος με τον Livanelli, λοιπόν, ήταν απόρροια όλου αυτού του διεθνούς τραγουδιού που υπηρετούσα. Δεν ξεχνιούνται αυτά. Τώρα να δούμε τι κάνουμε...
Μιλήσατε για τα κέντρα πριν. Σε ένα τέτοιο κέντρο δε γνωρίσατε τη Φλέρυ Νταντωνάκη στο Σικάγο των ΗΠΑ;
Το 1968 πήγα να τραγουδήσω στο Σικάγο και μου είπαν κάποιοι, μορφωμένοι άνθρωποι, να δω οπωσδήποτε μία εκπληκτική τραγουδίστρια που τραγουδούσε σε κέντρο μπουζουκάδικο. Όντως, είχα ένα day off εγώ και πήγα να την ακούσω. Βγήκε η Φλέρυ, θυμάμαι, με μποτίνια, η πίστα γέμισε πιάτα, τραγούδησε όμως το ''Ένα το χελιδόνι'' και τα άλλα τραγούδια από ''Το Άξιον Εστί''. Έλεγε ακόμη λαϊκά, το ''Μάνα μου και Παναγιά''. Την άλλη μέρα την κάλεσα, ήρθε και με βρήκε στο ξενοδοχείο και έμεινε μαζί μου, είχα δωμάτιο δίκλινο. Αρμένικη βίζιτα, όπως λέμε (γέλια). Μου χάρισε ένα δαχτυλίδι. Μου μιλούσε για το ''Ίλια Ντάρλινγκ'' που αντικατέστησε τη Μελίνα για μια φορά μόνο. Είχε μια τάση να τα περνάει όλα απ' το χωνευτήρι του Εγώ της. Δεν έπληττες καθόλου μαζί της, έλεγε πολύ ενδιαφέροντα πράγματα. Τότε είχε αρχίσει να ελκύεται απ' τους γκουρού και δεν τον είχε γνωρίσει ακόμη τον Μάνο. Ως έξυπνη, γνώριζε για την πολιτική, αλλά την προσπερνούσε. Προτιμούσε πιο οικουμενικά, μεταφυσικά θέματα. Σού'λεγε ''χούντα είναι, θα περάσει'', ενώ οι δικές της σκέψεις ήταν πιο φιλοσοφικές. Την ξαναείδα στην Αμερική, αφού πηγαινοερχόμουν. Δεν θα ξεχάσω όμως εκείνη τη μέρα της κηδείας του πατέρα μου. Γυρνώντας από Επίδαυρο, απόγευμα, κατά τις 7 η ώρα, πέρασα από τον ''Μαγεμένο Αυλό'' να χαιρετίσω τον Μάνο. Καθόταν σ' ένα τραπέζι με τον Γκάτσο και μιλάγαν για τη Φλέρυ. Ξαφνικά εμφανίζεται και η Φλέρυ, η οποία τους είπε ότι ετοιμάζεται να πάει στις Ινδίες με κάτι άλλα παοδιά. Την πείραζαν ο Μάνος και ο Γκάτσος, ''εδώ είμαστε Ελλάδα, η κοιτίδα του πολιτισμού, τι τις θες τις Ινδίες;'' Κι εκείνη δηλαδή κι εγώ σαν να κάναμε ένα πέρασμα από την Αθήνα την ίδια μέρα.
Αν ζούσε η Φλέρυ θα την καλούσατε σήμερα στο Ηρώδειο για τα 50 χρόνια σας στο τραγούδι;
Μόνο, μωρέ, τρελάθηκες; Θα ήμασταν οι δυο μας και θα κάναμε υπέροχα ντουέτα.
Συνεργαζόμενη και με άλλους συνθέτες, ποιες διαφορές είδατε μεταξύ 60s – 70s και 80s στη δισκογραφία;
Πήρε το πάνω χέρι η εταιρεία με τους τραγουδιστές. Αυτό καθόριζε και την ποιότητα του έργου.
Και με εσάς δε συνέβη αυτό όμως; Και η MINOS EMI βασίστηκε πολύ πάνω σας και στη μεταπολιτευτική σας ''αύρα''.
Σωστά. Ήμουν κάπως το ποιοτικό άλλοθι τους. Η κουλτούρα του ρεπερτορίου τους. Απ' τη μια έκανε τα εμπορικά, αλλά έβγαζε και τα δικά μου. Προς το 2000, το καλό τραγούδι άρχισε να υπολείπεται σε μεγάλο βαθμό. Πάντα όμως ήταν η μία όχθη και η άλλη.
Στα 90s επίσης έσκασε το ''έντεχνο'' με μία έννοια διαφορετική απ' αυτήν του Χατζιδάκι και του Θεοδωράκη: Ο Περίδης, ο Αλκίνοος, ο Μάλαμας, όλοι αυτοί.
Οι εναλλακτικοί, θέλετε να πείτε.
Δε θα τους έλεγα εναλλακτικούς. Τα ραδιόφωνα τους έπαιζαν από το πρωί ως το βράδυ. Τι έμεινε απ' όλο αυτό, πιστεύετε;
Δεν θέλω φυσικά να μιλήσω με ονόματα. Ξέρω ότι το κλασικό και το διαχρονικό πάντα βρίσκει τη θέση του, έστω κι αν υπάρξουν κενά. Κι αυτή την περίοδο υπήρξαν κενά. Εδώ και χρόνια άλλωστε έβγαιναν ευθέως κι έγραφαν ''Η επική Φαραντούρη με τα ψευδορομαντικά επαναστατικά της τραγούδια, τελειώσαμε μ' αυτά'' κλπ. Περάσαμε μεγάλη περίοδο αποκλεισμού από τα ραδιόφωνα, κι εγώ, κι ο Μίκης, κι ο Χατζιδάκις ακόμη, αν και λιγότερο ο Μάνος. Σνομπισμός μεγάλος απέναντι μας. Ο Μικρούτσικος παιζόταν συνέχεια, αλλά πρέπει να πούμε ότι ήταν και είναι συνθέτης με άποψη και έργο. Το θέμα είναι πως οι σημερινοί 20άρηδες μπορεί να ταυτίζονται με το ξένο τραγούδι, αλλά κάποια στιγμή στα 35 τους σίγουρα θα συναντήσουν τον Θεοδωράκη και τον Χατζιδάκι. Τραγουδοποιοί σαν τον Αλκίνοο και τον Μάλαμα ονομάστηκαν ''εναλλακτικοί έντεχνοι'' λόγω του ότι έγραψαν ποιητικό στίχο ως τροβαδούροι. Ο δε Μάλαμας έχει τις ρίζες του στη λαϊκή μουσική. Πρόσφατα στο Ναύπλιο είχε συναυλία και έκανε 2.100 εισιτήρια. Μπορεί δηλαδή να μην κάνουν το οικουμενικό τραγούδι όπως ο Μίκης, αλλά έχουν το δικό τους φανατικό κοινό. Μου άρεσε πάρα πολύ ένα από τα πρώτα τραγούδια του Θανάση Παπακωνσταντίνου, επίσης. Δεν είναι άσχημα τραγούδια, γιατί να μη μείνουν;
Πρόσφατα η Le Monde έγραψε πώς είναι δυνατόν μια χώρα που καταρρέει οικονομικά, να μας συγκινεί όλους μέσα από τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη και να μεταδίδει ακόμη τέτοια πνευματικότητα ο πολιτισμός της;
Το 2000, ωστόσο, μέσα σ' όλο αυτό εσείς κάνατε την ''Τρίτη Πόρτα'' με τη Λένα Πλάτωνος.
Η Μαλκίτα Χάγουελ η συχωρεμένη ήταν κατά κάποιο τρόπο υπεύθυνη γι' αυτό το δίσκο. Η Λένα τότε είχε πνευματική σχέση με τον Θόδωρο Ποάλα. Ένα βράδυ, ποιος ξέρει που με θυμήθηκαν, και μου τηλεφώνησαν με τη Μαλκίτα ότι έχει κάνει μια σειρά λυρικών τραγουδιών σε στίχους του Ποάλα. Ο Κούρος ο Νίκος έκανε την ενορχήστρωση κι εγώ ήρθα από το εξωτερικό που έλειπα για να τα τραγουδήσω. Τι υπέροχα τραγούδια! Αυτό είναι η Τέχνη. Να ξανακούς ένα έργο μετά από χρόνια και να ευφραίνεσαι. Το λέω εγώ που έχω σχεδόν αποκηρύξει κάποια έργα μέσα μου. Η ''Τρίτη Πόρτα'' ακόμη με συγκινεί βαθύτατα. Η Λένα, όμως, δεν μοιάζει με κανέναν άλλον συνθέτη. Τα πάντα περνάνε απ' το φίλτρο της.
Μια δισκογραφική κρίση την περάσατε κι εσείς με την είσοδο στο 2000...
Η MINOS έτυχε ν' αλλάξει καθεστώτα διευθυντικά. Ηχογράφησα τον Lorca με την Χορωδία της Κόρδοβας και ουδείς ενδιαφερόταν να το εκδώσει. Τότε παρουσιάστηκε η Legend, στην οποία είχε ήδη μεταγραφεί ο παραγωγός Γιώργος Μακράκης και ''πήγαινε'' εκεί τους τραγουδιστές της MINOS. Πρώτα πήγε ο Μητσιάς και μετά εγώ. Αργότερα πήγαν κι οι πάντες, ενώ στην αρχή έβριζαν.
Θυμάμαι που στο ALTER υπερπροβαλλόταν το σποτ του δίσκου σας ''Ένας αιώνας ελληνικό τραγούδι'' σε σημείο που το σατίριζε και ο Μητσικώστας.
Ήταν ο πρώτος μου δίσκος στη Legend του Γιαννίκου, τον οποίο Γιαννίκο δεν τον ήξερα καθόλου. Τό'χα βρει χαριτωμένο αυτό του Μητσικώστα. Αφού ο άλλος κάθε τρία λεπτά έβλεπε Φαραντούρη (γέλια). Πούλησε απίστευτα εκείνος ο δίσκος συν του ότι επρόκειτο για μια πολύ ωραία δουλειά. Από τότε έγιναν μόδα οι πολυσυλλεκτικοί δίσκοι.
Ηρώδειο στις 17 Σεπτεμβρίου. 1963 – 2013, πενήντα χρόνια Φαραντούρη. Τι τραγούδι να πρωτοχωρέσει σε μία τέτοια συναυλία;
Πράγματι, πολύ δύσκολο σε δύο ώρες να συμπεριλάβεις τραγούδια – σταθμούς. Προσπάθησα να βάλω τραγούδια αντιπροσωπευτικά που να συγκινούν και τον κόσμο όμως. Δεν μου αρέσει στα προγράμματα μου να παίζω μόνο γνωστά κομμάτια. Έτσι, για πρώτη φορά θα ακουστούν τα ''Poetica'', μία σουίτα για μουσικό σύνολο και τρεις φωνές του Θεοδωράκη που δεν κυκλοφόρησε ποτέ στην Ελλάδα. Θα με συνοδεύσουν οι δύο φίλες μου, η Έλλη Πασπαλά και η Σαβίνα Γιαννάτου, που πολύ εκτιμώ τη στάση και το ήθος τους στο τραγούδι. Ο Τάκης Φαραζής έχει κάνει εκπληκτική δουλειά στις ενορχηστρώσεις! Και φυσικά ο παράλληλος δρόμος μου, ο συνοδοιπόρος μου είναι ο Σαββόπουλος. Μπορεί να μη συνεργαστήκαμε, πέραν του ντουέτου μας στο ''Caruso'', η αρχή μας όμως ποτέ δεν ξεχνιέται. ''Ογκόλιθο'' 'ελεγε τον Μίκη ''που έγραψε Το Άξιον Εστί και ήρθε να μας καταπλακώσει''!
Τι κόσμο θα θέλατε να δείτε στο Ηρώδειο;
Και της γενιάς μου φυσικά, αλλά και νεότερους. Δε λέω 20άρηδες, γιατί κι οι 30άρηδες νέοι είναι. Μιλάω για ανθρώπους νέους που θα έρθουν ν' ακούσουν κάποια πράγματα τα οποία δεν παίζονται στα ραδιόφωνα. Ν' ακούσουν τον Ελύτη, τον Αναγνωστάκη, τον Γκάτσο, τον Brecht.
Τι θα σας έκανε σήμερα να νιώθετε περήφανη ως καλλιτέχνιδα;
Το ότι προσπάθησα να κάνω international την ελληνική έντεχνη μουσική και ότι αυτό αναγνωρίστηκε. Πρόσφατα η Le Monde έγραψε πώς είναι δυνατόν μια χώρα που καταρρέει οικονομικά, να μας συγκινεί όλους μέσα από τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη και να μεταδίδει ακόμη τέτοια πνευματικότητα ο πολιτισμός της;
Τελευταία ερώτηση: Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι για έναν τραγουδιστή της εμβέλειας σας να πει ''έκλεισε ο κύκλος μου και θα σταματήσω να τραγουδάω'';
Εγώ αισθάνομαι γεμάτη, πολύ γεμάτη. Αγαπώ κι είμαι ταυτισμένη με το τραγούδι και δεν λέω ότι θά'ναι και ότι πιο εύκολο, αλλά μπορεί να γράψω ένα βιβλίο, να ζωγραφίζω, να προσπαθήσω να μεταγγίσω τις εμπειρίες μου σε νεότερα παιδιά. Την πορεία μου την έχω κάνει, ακόμη γεμίζω τα θέατρα σε Ελλάδα και εξωτερικό, το θέμα είναι πως αυτό θα υπάρξει ως συνέχεια, όπως και το τραγούδι του Μίκη και του Μάνου.
