Η αλήθεια είναι πως οι ελληνικές εταιρείες είναι ευθυγραμμισμένες με τις πρακτικές και τους κανόνες που ισχύουν και στο εξωτερικό, όμως η αστοχία των exit polls αυτήν τη φορά δεν πέρασε στο ντούκου, ούτε θεωρήθηκε απλώς το αλατοπίπερο μιας εκλογικής βραδιάς-θρίλερ.
Ο υπουργός Εσωτερικών κούνησε το δάχτυλο στις εταιρείες, κάνοντας «τσκ, τσκ», τα social media παρώδησαν πικρά (έως χοντρά) τις εταιρείες, δημοσκόποι έκαναν για πρώτη φορά εξαιρετικά σκληρή αυτοκριτική, ζητώντας και συγγνώμη.
Ακόμα και ο Θόδωρος Πάγκαλος θυμήθηκε ότι το ΠΑΣΟΚ τάιζε τους δημοσκόπους παλιότερα (αυτή κι αν είναι αποκάλυψη, από επίσημα χείλη μάλιστα, αν ισχύει). Ο πρώην υπουργός του ΠΑΣΟΚ μίλησε γι' αυτούς στους οποίους «το ΠΑΣΟΚ μοίραζε κακώς λεφτά», που «φτύνουν εκεί που έτρωγαν» και που «μισούσαν το χέρι που τους τάιζε». Επίσης είπε πως είναι παράλογο ένας δημοσκόπος να είναι στέλεχος κόμματος, καθηγητής πανεπιστημίου και επιχειρηματίας.
«Πιστεύω πολύ στις έρευνες της κοινής γνώμης» αντιδρά η σύμβουλος Επικοινωνίας Βίβιαν Ευθυμιοπούλου. «Δεν ξέρω πώς αλλιώς μπορείς να κάνεις στα σοβαρά επικοινωνία. Είναι χρήσιμο, το επόμενο διάστημα, οι ερευνητές να εξηγήσουν με απλά λόγια πόσο δύσκολη έχει γίνει η δημιουργία δείγματος και στη συνέχεια η επεξεργασία των απαντήσεων στα ερωτηματολόγια. Επίσης, δεν μπορώ να διαβάζω υπερβολές για τους ερευνητές. Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, από αυτούς που βλέπουμε στα κανάλια έχουν κάνει και συνεχίζουν να κάνουν έρευνες για μεγάλα brands της αγοράς και το κάνουν με μεγάλη επιτυχία, αφού στις δικές τους έρευνες βασίζονται οι καμπάνιες. Κι επίσης, τα κόμματα και οι δημοσιογράφοι να περιμένουν λίγο πριν σκαρφαλώσουν στα κάγκελα. Η έρευνα της κοινής γνώμης είναι ένα εργαλείο. Αν είναι καλοφτιαγμένο, θα σου δώσει καλύτερα αποτελέσματα. Χάρη στις έρευνες κατανοούμε τα κοινωνικά φαινόμενα, χάρη στις έρευνες έχουμε καλύτερα προϊόντα».
Τι φταίει, όμως, τώρα το χαμηλό δείγμα; Η πολιτική αβεβαιότητα; Οι πολλοί αναποφάσιστοι; Ότι οι ερωτώμενοι τρολάρουν τους δημοσκόπους κι απαντούν άλλα αντ' άλλων; Ή μήπως εξυπηρετούνται συμφέροντα; «Η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων των exit polls θα έπρεπε να γίνεται γύρω στις 8:20 και μην ξεχνάμε πως στις ΗΠΑ δεν ανακοινώνονται τα exit polls εάν η διαφορά είναι μικρότερη των 5 μονάδων» τόνισε στα μέσα ο Κώστας Παναγόπουλος της εταιρείας Alco (ναι, στα ίδια μέσα που βιάζονται απ' το πρώτο δευτερόλεπτο να αποκαλύψουν τα exit polls, ακόμα κι αν δείχνουν ισοπαλία.) Ο ίδιος θεωρεί πως μια λύση θα είναι η προσθήκη περισσότερων σημείων δειγματοληψίας.
«Υπερεκτιμούμε σχεδόν πάντα τον ΣΥΡΙΖΑ απ' το 2012 και μετά, σχεδόν πάντα κατά δύο μονάδες, τώρα κατά πολύ περισσότερες» λέει ο Ηλίας Νικολακόπουλος μία μέρα μετά το στραπάτσο των εταιρειών.
Οι λόγοι που συμβαίνει αυτό έχουν σχέση με την προθυμία ή μη των ανθρώπων που απαντούν στα exit polls. Δεν είναι εθελοντική μεν η συμμετοχή (δεν μπορείς να πας και να πεις: «Θέλω να συμμετάσχω»), όμως με το σύστημα έτσι όπως είναι συχνά υπάρχουν αρνήσεις.
«Αυτή η υπερεκτίμηση του ΣΥΡΙΖΑ από τον Ιούνιο του 2012 μέχρι και σήμερα», εξηγεί ο κ. Νικολακόπουλος στο Mega, «οφείλεται μάλλον στη μεγαλύτερη προθυμία των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ να συμμετέχουν στα exit polls. Και πρέπει να δούμε πώς θα σταθμίσουμε αυτό το ζήτημα, για να μην ξαναπάθουμε τα ίδια».
Το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουν οι αναλυτές και με τις προεκλογικές δημοσκοπήσεις. Σύμφωνα με εργαζόμενη σε εταιρεία δημοσκοπήσεων μέσω τηλεφώνου (η οποία προτιμά να παραμείνει ανώνυμη), είναι αρκετές οι φορές που καταλαβαίνει ότι της λένε ψέματα, ειδικά στην ερώτηση για την πρόθεση ψήφου. «Είμαι σίγουρη», λέει στη LiFO, «πως πολλοί ψηφοφόροι της Χρυσής Αυγής δηλώνουν αναποφάσιστοι όταν έρχεται η κρίσιμη ερώτηση. Τους καταλαβαίνω από τις απαντήσεις τους σε όλες τις προηγούμενες ερωτήσεις, όμως στην πρόθεση ψήφου εικάζω πως είτε ντρέπονται είτε φοβούνται να πουν το όνομα του κόμματος. Το βρίσκω φυσιολογικό. Όταν ένα κόμμα δικάζεται ως εγκληματική οργάνωση και η ηγεσία του είναι στη φυλακή, πολλοί ψηφοφόροι της Χ.Α. αισθάνονται σαν να κάνουν κάτι σχεδόν παράνομο και φοβούνται μήπως τους φακελώσουμε».
Πάντως, ο Ευτύχης Βαρδουλάκης (σύμβουλος Πολιτικής Επικοινωνίας, Στρατηγικής και Πολιτικών Ερευνών/STRATEGO) διευκρινίζει ότι δεν υπάρχουν σκοπιμότητες πίσω από τα exit polls: «Μα, ποια είναι η σκοπιμότητα ενός λανθασμένου exit-poll, όταν έχουν ήδη κλείσει οι κάλπες, άρα ο μόνος που μπορεί να εκτεθεί είναι ο δημοσκόπος; Αυτά είναι ανοησίες». Kαι προσθέτει: «Το σημαντικότερο πρόβλημα είναι αυτό που εμπεριέχεται στην ίδια την κριτική που ασκείται. Και αυτό ξεκινάει τη στιγμή που οι δημοσκοπήσεις χρησιμοποιούνται όχι ως αναλυτικά εργαλεία, αλλά ως πολιτικά γεγονότα – με ευθύνη κυρίως των ΜΜΕ, αλλά συχνά και των ίδιων των πολιτικών. Το γεγονός ότι συζητάμε για τις δημοσκοπήσεις περισσότερο απ' όσο πρέπει έχει δημιουργήσει την αίσθηση σε μερίδα πολιτών ότι χρησιμοποιούνται ως μέσα χειραγώγησης της κοινής γνώμης και της πολιτικής ατζέντας. Ότι αποτελούν και αυτές μέρος του "βρόμικου πολιτικού τοπίου". Μια δεύτερη βασική δυσκολία σήμερα είναι η πλήρης απορρύθμιση των παραδοσιακών κομματικών ταυτίσεων, η οποία έχει δημιουργήσει ένα απολύτως ευμετάβλητο εκλογικό σώμα. Οι μετακινήσεις ψηφοφόρων είναι πολύ πιο μεγάλες, γίνονται σε πολύ πιο σύντομο χρόνο και συχνά είναι απολύτως απρόβλεπτες σε σχέση με τις παραδοσιακές πολιτικές συντεταγμένες».
Πάντως, η (για άλλη μια φορά) αστοχία των exit polls ενόχλησε αυτήν τη φορά και τον υπουργό Εσωτερικών Γιάννη Μιχελάκη, που έστειλε κατευθείαν επιστολή στην πρόεδρο του Συλλόγου Εταιρειών Δημοσκόπησης και Έρευνας Αγοράς (ΣΕΔΕΑ) Χριστίνα Καράμπελα. Εκτός των άλλων λέει: «Θεωρώ αναγκαίο να εξεταστεί άμεσα το ζήτημα από τα αρμόδια εποπτικά και ελεγκτικά όργανα του ΣΕΔΕΑ σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, τον Κώδικα Δεοντολογίας-Επαγγελματικής Πρακτικής του ΣΕΔΕΑ και τον Κώδικα Δεοντολογίας των ΙCC-ESOMAR, έτσι ώστε να εντοπιστούν τα αίτια των σοβαρών αυτών αποκλίσεων και να ληφθούν τα αναγκαία εκείνα μέτρα, προκειμένου να αποφεύγονται στο μέλλον παρόμοια φαινόμενα που προκαλούν αναστάτωση στους πολίτες και ενδεχομένως επηρεασμό του εκλογικού σώματος».
Η ίδια μας απάντησε: «Το exit poll είναι έρευνα και βασίζεται σε δείγμα. Οι έρευνες παράγουν κατά προσέγγιση εκτιμήσεις της πραγματικότητας. Αντιλαμβανόμαστε ότι αυτή η κατά προσέγγιση εκτίμηση της πραγματικότητας δεν εξυπηρέτησε ενδεχομένως τις επικοινωνιακές ανάγκες του τηλεοπτικού τρίωρου 19:00-22:00 της Κυριακής, δηλαδή την ανάγκη για εκ των προτέρων γνώση των αποτελεσμάτων της κάλπης. Τα exit polls είναι εργαλεία που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως για τη μελέτη της δομής, των συσχετισμών, των μετακινήσεων και της δημογραφικής σύνθεσης του εκλογικού αποτελέσματος. Ως τέτοια είναι, άλλωστε, πολύτιμα και αναντικατάστατα. Κάποια στιγμή θα φτάσουμε, ελπίζουμε, να χρησιμοποιούμε το εργαλείο με τον πραγματικό του ρόλο και όχι αυστηρά και μόνο για την παραγωγή τηλεοπτικού προγράμματος».
Μέχρι να πάψουν τα ΜΜΕ να έχουν τα exit polls ως ευαγγέλια, τελικά, τι μπορεί να γίνει; Απαντά ο κύριος Βαρδουλάκης: «Πρώτον, να μιλάμε λιγότερο για τις δημοσκοπήσεις. Πολύ λιγότερο. Με στόχο να επιστρέψει σταδιακά η εμπιστοσύνη προς αυτές και να αρχίσουν οι πολίτες να δίνουν πιο ειλικρινείς απατήσεις. Δεύτερον, μεγαλύτερα δείγματα με πιο προσεκτική δειγματοληψία προκειμένου να αποφεύγονται πολλές σταθμίσεις, ειδικά με βάση προηγούμενη ψήφο, καθώς οι μετακινήσεις είναι τόσο "παλαβές", που συχνά μπερδεύουν το αποτέλεσμα. Τρίτον, περισσότερες ερωτήσεις-παγίδα, ώστε να εκτιμάται η ειλικρίνεια των ψηφοφόρων. Τέταρτον, να γίνεται ειδική ποιοτική επεξεργασία του δείγματος των αναποφάσιστων, ώστε να μπορεί να εκτιμηθεί η μελλοντική τους συμπεριφορά».
Πάντως, καθώς συμβαίνουν όλα αυτά, παρατηρούμε με εξαιρετική καχυποψία κάθε δημοσκόπηση ή εκτίμηση αποτελεσμάτων. Πχ. οι ίδιες εταιρείες που έκαναν τα exit polls, την ίδια στιγμή μέτρησαν και πρόθεση ψήφου στις ευρωεκλογές (προηγείται ο ΣΥΡΙΖΑ με πέντε μονάδες). Άντε να την πάρεις στα σοβαρά. Ή άντε να μην εκπλαγείς με την έρευνα της Metron Analysis που εκτίμησε την επιρροή των κομμάτων στην πρώτη Κυριακή και βρήκε ότι η ΝΔ προηγείται με διαφορά 8,7% απ' τον ΣΥΡΙΖΑ, ενώ το ΠΑΣΟΚ αγγίζει το 16%.
Πραγματικά, ποιο είναι το νόημα; Αφού τα ψηφοδέλτια θα μετρηθούν, θα επιβεβαιωθούν και θα ανακοινωθούν. Περιμέναμε μήνες ή και χρόνια τις εκλογές. Δεν μπορούμε να περιμένουμε μερικές ώρες; Η αίσθηση του κατεπείγοντος, του εδώ και τώρα, της πρωτιάς μάς έχει εθίσει τόσο, που θέλουμε απ' το πρώτο λεπτό τα «τελικά αποτελέσματα». Τα έχουμε συνηθίσει και τα θέλουμε, ακόμα κι αν τα υποτιθέμενα βιαστικά αποτελέσματα των exit polls ανατραπούν αργότερα. Ή μήπως και επειδή συχνά ανατρέπονται και το θρίλερ μάς κρατά συνεχώς σε ηδονική αγωνία;
σχόλια