Η διαδρομή της σπουδαίας Ελληνίδας φυσικού Ασημίνας Αρβανιτάκη περιλαμβάνει πολυάριθμες προκλήσεις, ιδέες, προβληματισμούς, δυνατότητες, ανακαλύψεις, ερωτήματα, παρατηρήσεις, λύσεις και απαντήσεις. Ξεκίνησε από ένα μικρό χωριό της Μεσσηνίας και, αφού διένυσε πολλά χιλιόμετρα, μεταφορικά και κυριολεκτικά, κατάφερε να διακριθεί στη διεθνή επιστημονική κοινότητα.
Σπούδασε φυσικός στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στη συνέχεια πήγε για μεταπτυχιακές σπουδές στο Stanford των ΗΠΑ, όπου και ολοκλήρωσε το διδακτορικό της το 2008. Ως θεωρητικός της Φυσικής των Στοιχειωδών Σωματιδίων έχει αναγνωριστεί για την πρωτοποριακή διεπιστημονική της έρευνα, η οποία γεφυρώνει τη θεωρία με το πείραμα στη Σωματιδιακή Φυσική μέσα από μικρής κλίμακας πειράματα. Σήμερα είναι μία από τις κορυφαίες επιστήμονες στον κλάδο της Θεωρητικής Φυσικής παγκοσμίως και συγκαταλέγεται ανάμεσα στους καλύτερους ακαδημαϊκούς του Καναδά.
Παράλληλα, είναι η πρώτη Ελληνίδα που κατέχει την ερευνητική έδρα «Αρίσταρχος» στο Institute Perimeter στον Καναδά, το οποίο ιδρύθηκε το 1999 και χαρακτηρίζεται ως το μεγαλύτερο ερευνητικό κέντρο Θεωρητικής Φυσικής στον κόσμο. Η κ. Αρβανιτάκη έχει τιμηθεί, επίσης, με το διεθνές βραβείο «New Horizons in Physics».
Δυστυχώς, η παραμονή στην Ελλάδα θα εμπόδιζε την καριέρα μου. Δεν υπάρχουν πόροι για να προχωρήσεις τη βασική σου έρευνα σε υψηλότερα επίπεδα. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν άτομα ικανά να πραγματοποιήσουν μια τέτοια έρευνα.
Η αναζήτηση της γνώσης τη γοήτευε από πολύ μικρή ηλικία. Στο σχολείο ενός χωριού της Πελοποννήσου γεννήθηκαν οι πρώτες απορίες, ενώ τα αγαπημένα της μαθήματα ήταν η Φυσική και τα Μαθηματικά. Σταδιακά, ο χαοτικός κόσμος του σύμπαντος προσέλκυσε το ενδιαφέρον της που μεταφράστηκε σε μια βαθύτερη επιθυμία να καταλάβει ποιοι είμαστε και γιατί βρισκόμαστε εδώ. Όπως τονίζει στη συζήτησή μας: «Με το οπτικό μας πεδίο αντιλαμβανόμαστε μόνο το 5% του σύμπαντος». Η Ασημίνα Αρβανιτάκη καλείται, λοιπόν, να διερευνήσει έναν κόσμο πολύπλοκο, μυστηριώδη, εξελισσόμενο, με άγνωστα πεδία και σκοτεινή ύλη.
Λίγο πριν ανέβει στη σκηνή του ΚΠΙΣΝ ως ομιλήτρια του 8ου συνεδρίου του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στο πλαίσιο του Summer Nostos Festival (24 και 25 Ιουνίου 2019), μίλησε στη LiFO για τα συστατικά μιας λαμπρής πορείας, την Ελλάδα, τη Φυσική, την επιστήμη, τους νέους, τη δύναμη της σκέψης και το σύμπαν.
— Σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε; Τι είναι αυτό που διατηρείτε στη μνήμη σας από τα παιδικά σας χρόνια;
Μεγάλωσα στην αγροτική Μεσσηνία ως μέλος μιας αγαπημένης πενταμελούς οικογένειας. Οι γονείς μου ήταν καθηγητές, ο πατέρας μου μαθηματικός και η μητέρα μου φιλόλογος. Έτσι, είχα πρόσβαση σε όλα τα είδη εξαιρετικών βιβλίων, και μάλιστα από τάξεις που ήταν πιο προχωρημένες από τη δική μου. Έχω πολλές όμορφες αναμνήσεις από την παιδική μου ηλικία.
Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού θυμάμαι ότι μας άρεσε, σ' εμένα, την αδερφή και τον αδελφό μου, να κατασκευάζουμε δρομάκια, ποταμούς και βουνά στον κήπο που βρισκόταν στην αυλή μας. Υπήρχε, επίσης, μια παλιά βελανιδιά απ' όπου ο πατέρας μου είχε κρεμάσει αυτοσχέδιες κούνιες. Ήταν κάτι που αγαπούσαμε πολύ. Αισθάνομαι τόσο τυχερή για την παιδική ηλικία που είχα.
— Από την Κόκλα Μεσσηνίας στο Οντάριο του Καναδά. Ποια είναι τα συστατικά μιας επιτυχημένης πορείας;
Σκληρή δουλειά και, φυσικά, τύχη. Κανείς δεν παίρνει αυτό που θέλει αν, σε κάποιον βαθμό, δεν βρεθεί στο σωστό μέρος την κατάλληλη στιγμή. Για μένα, καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε η υποστήριξη ανθρώπων όπως ο Φωκίων Χατζηιωάννου, προπτυχιακός μου σύμβουλος, και ο Σάββας Δημόπουλος, σύμβουλος του διδακτορικού μου.
Θα ήθελα, επίσης, να πω ότι, μεγαλώνοντας από μειονεκτική θέση, ήταν ευλογία να έχω ένα πτυχίο προερχόμενο από ένα δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα. Οι γνώσεις που έλαβα από τη δημόσια εκπαίδευσή μου ήταν ανεκτίμητης αξίας. Νομίζω ότι κάθε παιδί στην Ελλάδα, είτε πλούσιο είτε φτωχό, έχει τη δυνατότητα πρόσβασης στο ίδιο επίπεδο σπουδών ‒ αυτό εξισορροπεί λίγο την προσπάθεια. Ευελπιστώ, πάντως, ότι το ελληνικό κράτος θα δώσει μεγαλύτερη προσοχή στην εκπαίδευση, επειδή είναι ο μόνος τρόπος για να υποστηριχτεί το ταλέντο και, τελικά, να επιτευχθεί η ανάπτυξη της χώρας.
— Η αναζήτηση της γνώσης είναι προσωπική υπόθεση;
Για μένα, αυτή είναι η ζωή μου, να αποκαλύπτω τις αλήθειες της φύσης. Πιστεύω, επίσης, ότι αυτός ο στόχος πρέπει να αποτελεί βασική προτεραιότητα για κάθε προηγμένη κοινωνία. Αναλογιστείτε ότι οι πρόγονοί μας το είχαν αντιληφθεί. Η προσπάθεια να κατανοήσουμε τον κόσμο, είτε μέσω της επιστήμης είτε μέσω της τέχνης, είναι αυτό που μας διαφοροποιεί από τα ζώα. Τα πράγματα που είναι λιγότερο σημαντικά για την επιβίωσή μας είναι αυτά που μας κάνουν ανθρώπινους.
— Τι είναι αυτό που σας γοητεύει στην επιστήμη της Φυσικής;
Στη Φυσική η αλήθεια δεν είναι θέμα άποψης. Αποκαλύπτεται με τη δοκιμασία μαθηματικών συγκεκριμένων υποθέσεων (θεωριών) απέναντι στο πείραμα.
— Επίσης, τι έχετε μάθει ως άνθρωπος μέσα από την ενασχόλησή σας με τη θεωρητική Φυσική;
Από πού να ξεκινήσω; Υποθέτω ότι το πιο σημαντικό πράγμα για μένα είναι ότι συναντήθηκα με εκπληκτικούς ανθρώπους απ' όλο τον κόσμο. Κι έχω καταλάβει πως είμαστε όλοι ίδιοι, ανεξάρτητα από το πού προερχόμαστε. Γελάμε, φωνάζουμε, νιώθουμε με τον ίδιο τρόπο, ίσως να εκφραζόμαστε λίγο διαφορετικά.
— Είμαστε αστρόσκονη; Μπορεί να υπάρξει ζωή στον Άρη σε λίγα χρόνια;
Το υδρογόνο στα μόριά μας σχηματίστηκε όταν το σύμπαν ήταν μόλις ένα δευτερόλεπτο παλιότερο. Τώρα μετρά σχεδόν 14 δισεκατομμύρια έτη. Έτσι, κατά κάποιον τρόπο, είμαστε όλοι άστρα. Επιπρόσθετα, η ζωή στον Άρη μπορεί να είναι ήδη εκεί. Αν αυτό θα το ανακαλύψουμε ή όχι τα επόμενα χρόνια, δεν το γνωρίζω. Επίσης, δεν ξέρω πόσο σύνθετη θα είναι, στην περίπτωση που τελικά την ανακαλύψουμε. Κρίνοντας από τη Γη, όπου το μεγαλύτερο μέρος της βιομάζας βρίσκεται σε βακτήρια, δεν θα περίμενα μικρά πράσινα ανθρωπάκια. Και πάλι, είμαι φυσικός, όχι βιολόγος – άραγε, τι ξέρω;
— Πόσο είναι το ποσοστό του σύμπαντος που παραμένει άγνωστο στον κόσμο; Και τι πρέπει να γνωρίζουμε για τη σκοτεινή ύλη;
Το 95% του σύμπαντος είναι κατασκευασμένο από πράγματα που «είδαμε» μόνο μέσω της δύναμης της βαρύτητας: 25% σκοτεινή ύλη και 70% σκοτεινή ενέργεια. Επηρεάζουν την κίνηση των αστεριών στους γαλαξίες καθώς και τους γαλαξίες στο σύμπαν. Είναι ένα είδος ύλης που έχουμε δει μέσα από τη βαρυτική της επίδραση στην κίνηση των ουράνιων σωμάτων. Τα αποκαλούμε σκοτεινά επειδή δεν αλληλεπιδρούν με το φως, όχι επειδή είναι «σατανικά» με κάποιον τρόπο.
Η σκοτεινή ύλη είναι πραγματικά υπεύθυνη για τη συγκράτηση του γαλαξία μας. Η σκοτεινή ύλη αλληλεπιδρά με τη συνηθισμένη ύλη όπως εμείς τόσο λίγο που εκατομμύρια σωματίδια σκοτεινής ύλης θα μπορούσαν να περάσουν από εμάς ανά πάσα στιγμή αλλά δεν θα το γνωρίζαμε.
— Πρόσφατα είδαμε την πρώτη φωτογραφία ενός από τα μεγαλύτερα μυστήρια του σύμπαντος, της μαύρης τρύπας. Τι σηματοδοτεί αυτό για την εξέλιξη;
Εάν με τον όρο «εξέλιξη» εννοείτε την έννοια της ανθρώπινης γνώσης για το σύμπαν, αυτή η ανακάλυψη σημαίνει πολλά. Αυτό είναι ένα μεγάλο επίτευγμα και είναι αποτέλεσμα δεκαετιών σκληρής δουλειάς πολλών ανθρώπων, με τη συνεργασία του Τηλεσκοπίου Horizon Event. Ουσιαστικά, έστρεψαν πανίσχυρα ραδιοτηλεσκόπια ώστε να δημιουργήσουν έναν τεράστιο φωτογραφικό φακό στο μέγεθος του πλανήτη Γη.
Συνδέοντας, λοιπόν, ένα παγκόσμιο δίκτυο συγχρονισμένων τηλεσκοπίων, πραγματοποιήθηκε ένα τεράστιο και ιστορικό επιστημονικό επίτευγμα. Πραγματικά, αυτό είναι ένα από τα μνημειώδη επιτεύγματα της ανθρώπινης εφευρετικότητας, διότι με τη γνώση αυτή μπορούμε να επιτύχουμε εκπληκτικά πράγματα και είναι σίγουρο ότι θα λάβουμε αρκετές απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα. Είναι, επίσης, εξαιρετικό το ότι μπορούμε να ανακαλύψουμε νέα στοιχεία για το σύμπαν από την πλεονεκτική μας θέση, έναν μικρό βράχο που ορμάει στο Διάστημα.
— Πιστεύετε ότι ο άνθρωπος θα μετατραπεί σε ένα υβρίδιο βιοτεχνολογίας;
Πιστεύω μόνο σε πράγματα που μπορώ να αποδείξω. Δεν είμαι ειδική σε αυτόν τον τομέα. Δεν σας κρύβω, πάντως, ότι θα ήθελα να ακούσω μια απάντηση βιολόγου σε αυτή την ερώτηση.
— Μπορεί η αθανασία να είναι το επόμενο επιστημονικό στοίχημα;
Εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο το ορίζετε. Ελπίζω ότι η αθανασία κάποια στιγμή θα καταστεί εφικτή.
— Αν είχατε μείνει στην Ελλάδα θεωρείτε ότι θα είχατε την ίδια επιτυχημένη πορεία; Πώς σχολιάζετε το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα;
Δυστυχώς, η παραμονή στην Ελλάδα θα εμπόδιζε την καριέρα μου. Δεν υπάρχουν πόροι για να προχωρήσεις τη βασική σου έρευνα σε υψηλότερα επίπεδα. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν άτομα ικανά να πραγματοποιήσουν μια τέτοια έρευνα. Προς το παρόν, ωστόσο, οι λαμπροί Έλληνες είναι συχνά υποχρεωμένοι να αναζητούν σταδιοδρομία αλλού. Όπως σας είπα και πριν, είμαι ευγνώμων για το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα. Η εκπαίδευση είναι ο μόνος τρόπος για να προχωρήσουν τα άτομα που βρίσκονται σε κοινωνικά μειονεκτική θέση. Άλλωστε, δεν θα ήμουν εδώ αν δεν ήταν αυτό.
Ταυτόχρονα, πιστεύω ότι το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα είναι υποτιμημένο, όπως συμβαίνει σε πολλές χώρες του κόσμου. Όμως, η εκπαίδευση είναι ένα ανθρώπινο δικαίωμα, όπως η υγειονομική περίθαλψη.
— Τι θα συμβουλεύατε τους νέους που θα μας διαβάσουν;
Εργαστείτε σκληρά, ακολουθήστε τα όνειρά σας και μη φοβάστε να αποτύχετε. Τουλάχιστον, θα ξέρετε ότι δοκιμάσατε. Στις νέες γυναίκες θα έλεγα να μη αφήνουν τους άλλους να καθορίζουν τι μπορούν ή τι δεν μπορούν να κάνουν. Θα πρέπει να αισθάνεστε ότι είστε ικανές να πραγματοποιήσετε οτιδήποτε επιθυμεί η καρδιά σας.
— Η δύναμη της σκέψης πού μπορεί να οδηγήσει;
Αυτή είναι μια μεγάλη ερώτηση και μπορώ να σας απαντήσω μόνο μέσω της προσέγγισης της Φυσικής. Οι εγκέφαλοί μας είναι ισχυρά εργαλεία, μας έφεραν εκεί όπου βρισκόμαστε σήμερα με πάρα πολλούς τρόπους. Αλλά πρέπει, επίσης, να γνωρίζουμε ότι μπορούμε να προχωρήσουμε πέρα από αυτή την προκατάληψη, ακριβώς όπως οι άνθρωποι που σκέφτηκαν ότι η Γη δεν είναι επίπεδη. Επομένως, η παρατήρηση και ο πειραματισμός είναι ταυτόχρονα πολύ σημαντικά εργαλεία για τον προσδιορισμό της αλήθειας.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Να απολαμβάνεις την κάθε στιγμή.
— Πείτε μου μια προσωπική σκέψη που κάνετε όταν παρατηρείτε τα άστρα.
Πρώτον, μπορούμε να δούμε μόνο το μακρινό παρελθόν τους. Για μερικά από τα αντικείμενα που είναι στον ουρανό το φως μπορεί να χρειαστεί δισεκατομμύρια χρόνια να φτάσει στη Γη. Οπότε, αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι μια εικόνα από μια εποχή που ίσως δεν υπήρχε καν ζωή στη Γη. Επιπλέον, οι συνθήκες που επικρατούν σε αυτά τα αστέρια δεν μοιάζουν σε τίποτα με αυτές της Γης. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να ξέρει τι αισθάνεται όταν είναι κοντά σε μια μαύρη τρύπα, για παράδειγμα, ή στην επιφάνεια ενός αστέρα νετρονίων, διότι απλώς θα είχε συνθλιβεί.
Τέλος, είμαστε κοσμογονικά ασήμαντοι. Η Γη είναι μόνο ένα κομμάτι βράχου από πολλούς άλλους παρόμοιους σαν αυτόν. Υπάρχει ζωή στη Γη, αλλά αν η ζωή εξαφανιστεί αύριο, το σύμπαν θα συνεχίσει να υπάρχει ουσιαστικά ανενόχλητο. Δεν νομίζω ότι συνειδητοποιούμε πόσο αδικαιολόγητα πολύ σκεφτόμαστε τον εαυτό μας, από τη στιγμή που το σύμπαν μάς κάνει να νιώθουμε ταπεινοί.
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, 24-25/06/2019.
Η είσοδος είναι ελεύθερη στο κοινό με προεγγραφή εδώ.
σχόλια