Αποσπάσματα πραγματείας με μορφή επιστολής υπό του ζωγράφου Φραγκίσκου Φερρόκιου (Francesco Ferrocchio), Φλωρεντία 1589. Έκδοση F. Buchenwaldt, Λειψία 1929, επανεκδ. στρατηγός F. Buchenwaldt, Βερολίνο 1942, επανεπανεκδ. γκάουτσο F. Buchenwaldt, Μπουένος Άιρες 1956.
Αγαπητέ Κόζιμο,
Eλπίζω να είσαι καλά και να γλίτωσες από τους ερωτικούς σου μπελάδες. Ίσως έπρεπε να βρεις διαφορετικό τρόπο για να κατακτήσεις τη Βερόνικα κι όχι να της φτιάξεις το πορτραίτο. Θα ήθελα να ήξερα τι της ζωγράφισες κι αποφάσισε να γίνει καλόγρια! Έπρεπε να με είχες ακούσει τότε και να είχες ασχοληθεί με τη γλυπτική, αλλά εσύ έτρεφες φοβίες σε οτιδήποτε σκληρό εξέχει. Είχα ζητήσει μάλιστα επ' αυτού τη γνώμη της συζύγου μου κι εκείνη με χαστούκισε.
Εν πάση περιπτώσει, ο φίλος μας Πασκουάλε Πίρλο (Pirlo) μου μετέφερε ότι ο μέγας δούκας της Τοσκάνης Φερδινάνδος των Μεδίκων (de' Medici) σου ανέθεσε να του ζωγραφίσεις το πορτραίτο. Απορώ πού βρήκες το θάρρος να αναλάβεις κάτι τέτοιο! Το μόνο που μπορώ να σου πω είναι ότι είσαι τυχερός που τυχαίνει αυτήν την περίοδο να συγγράφω μία πραγματεία περί ζωγραφικής. Σου στέλνω, λοιπόν, ορισμένα αποσπάσματα που ίσως σε βοηθήσουν να φέρεις εις πέρας το δύσκολο έργο που ανέλαβες. Μελέτησέ τα προσεκτικά, σε παρακαλώ, πριν στείλεις στο μοναστήρι και τον Φερδινάνδο!
«Η ζωγραφική τέχνη είναι η μητέρα των εικαστικών τεχνών, η ποίηση δίχως λαλιά...» (αυτό το σκέφτηκα μόνος μου)
«...Το πρώτο πράγμα που πρέπει να προσέξεις, νεαρέ ζωγράφε, στο πορτραίτο ενός ηγεμόνα είναι να κρύψεις καλά την ανασφάλεια που πάντα κουβαλάει ένας εξουσιαστής. Θα πρέπει οπωσδήποτε να εικονίζεις τον πελάτη μεγαλοπρεπή, σαν να μην ήταν ποτέ του κοινός άνθρωπος. Το τι στάση θα έχει το κορμί του είναι το μόνο εύκολο – αρκεί να αντιγράψεις ένα γάτο την εποχή του ζευγαρώματος. Αυτή η μεγαλοπρέπεια είναι απαραίτητη προκειμένου να γίνεται αποδεκτός από το λαό και τρομακτικός στον εχθρό. Γιατί το πρώτο είναι προϋπόθεση για να μπορεί να κρατιέται ο ηγεμόνας στη θέση του, ενώ το δεύτερο για να κρατάει και το κεφάλι του στη θέση του.»
«...Άλλος στόχος του καλλιτέχνη είναι να ενδυναμώνει τις αρετές του ηγεμόνα ή, ακόμη καλύτερα, να τις επινοεί. Επομένως, επίκεντρο της μαεστρίας του θα πρέπει να είναι καταρχήν το πρόσωπο του πελάτη, εκεί όπου καθρεφτίζονται όλα του τα χαρίσματα. Καλό είναι να τονίζονται τα μάτια, το μέτωπο και τα ζυγωματικά. Πολλή προσοχή χρειάζεται σε ηγεμόνες με ιδιαίτερα προσόντα. Για παράδειγμα, εάν κατά τη μάχη η μύτη προπορεύεται του στήθους του, καλό θα είναι να κραδαίνει δόρυ, ώστε να αποσπάται το μάτι του θεατή. Προσωπικά έτυχε να ζωγραφίσω το δούκα της Σαβοΐας, ο οποίος είχε τόσο μεγάλη μύτη που αναγκάστηκα να βάλω για φόντο το παλάτι και πεντακόσια στρέμματα δάσος. Προσοχή επίσης στους συμβολισμούς: εξόριστος συνάδελφος επεχείρησε να τονίσει τα αυτιά του βασιλιά της Νάπολης, θέλοντας να συμβολίσει τη θεόσταλτη εξουσία που αφουγκράζεται τα πάντα. Το αποτέλεσμα ήταν ο πίνακας να μη χωράει στην τραπεζαρία.»
«...Στα μάτια του ηγεμόνα θα πρέπει να αντανακλάται η μεγαλοσύνη του, η φιλανθρωπία, η δικαιοσύνη. Ο ηγεμόνας, άλλωστε, πρέπει οπωσδήποτε να «φαίνεται» - κι όχι αναγκαστικά να «είναι». Πρέπει να δείχνει ευεργέτης με την εικόνα του κι όχι τόσο με τα έργα του, πράγμα που του στοιχίζει πολύ φτηνότερα. Όπως, λοιπόν, πολλοί ηγεμόνες για την ψυχαγωγία του λαού τους επενδύουν σε σκυλομαχίες αντί για όπερες, έτσι θα μπορούσαν αντίστοιχα να χρηματοδοτήσουν μεγαλοπρεπή πορτραίτα αντί να ψάχνουν άλλους πολυδάπανους τρόπους για να πείθουν το λαό για τις ικανότητές τους.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Βενετού δόγη, ο οποίος φροντίζοντας την εικόνα του χρηματοδότησε πλήθος πορτραίτων του – και μάλιστα με αποσπώμενα προγούλια, ώστε τα πορτραίτα να μπορούν να ταιριάξουν και στο διάδοχό του. Το λάθος ήταν ότι του παραβγήκαν καλοσυνάτα, με αποτέλεσμα ο δόγης να γίνει υπερβολικά συμπαθής στο λαό. Εδώ φυσικά ο ζωγράφος λησμόνησε το βασικό κανόνα: ο λαός σέβεται εκείνη την εξουσία που φοβάται περισσότερο. Έτσι το συμβούλιο των αριστοκρατών ζήτησε να κληθούν όλα τα πορτραίτα πίσω για έλεγχο και αντικατάσταση των φρυδιών.»
«...Επομένως, η πιο σημαντική αρετή που θα πρέπει να καθρεφτίζεται στο πορτραίτο του ηγεμόνα είναι η αυτοπεποίθηση, η πεποίθηση ότι είναι ανώτερος όλων, ότι μπορεί να υλοποιεί τις υποσχέσεις του, ιδιαίτερα προς τον καλλιτέχνη. Γι' αυτό καλό είναι ο καλλιτέχνης, πιστός στη μούσα του, να πείθει τον κάθε ηγεμόνα για σύμβαση αορίστου χρόνου με 15 δουκάτα το μήνα, σιτάρι για την οικογένεια, ξύλα για τη θέρμανση και ιατρική υποστήριξη από τον αυλικό κουρέα (με λύπη μου έμαθα, εντούτοις, ότι ο Αλμπρεχτ Ντύρερ και άλλοι Γερμανοί ζωγράφοι συμφώνησαν σε πάγωμα της αμοιβής τους για να ενισχύσουν τις εξαγωγές τους προς τρίτες χώρες). Αν ο ηγεμόνας δεν τηρήσει τα συμφωνηθέντα, τότε ο ζωγράφος έχει κάθε δικαίωμα να επέμβει στο πορτραίτο: να μαυρίσει την εικόνα, να αντικαταστήσει το σκήπτρο με ρόπαλο, την πανοπλία με πιτζάμες, το μουστάκι με μερέντα κλπ...»
Τα υπόλοιπα, αγαπητέ μου Κόζιμο, αναφέρονται σε πιο τεχνικές λεπτομέρειες που επιφυλάσσομαι να σου τα στείλω εν καιρώ, μόλις με αξιώσει ο Θεός να βρω καινούριο εκδότη. Ο προηγούμενος έχασε το τυπογραφείο του στα ζάρια από δύο Έλληνες, που για την ώρα τυπώνουν στη γλώσσα τους κάποιες ερωτικές ιστορίες Οθωμανών σουλτάνων. Προσπάθησα να τους πείσω ότι προέχει η τέχνη και ο διαφωτισμός του Γένους τους κι εκείνοι μου απάντησαν κατά λέξη: «Δεν είσαι με τα καλά σου, τώρα που έχει πέραση ο Σουλεϊμάν!» Λέω να επιμείνω πάντως γιατί οι Γραικοί είναι οι μόνοι που δέχονται να σου κάνουν έκπτωση, εφόσον δεν τους ζητήσεις απόδειξη.
Ελπίζω να φανείς συνετός από εδώ και εις το εξής, έχουν ξεχειλίσει τα μοναστήρια από ερωμένες σου!
Σε ασπάζομαι,
Francesco Ferrocchio
σχόλια