Δύο βωβές ελληνικές ταινίες στο Ηρώδειο με συνοδεία ζωντανής μουσικής

Tο Σάββατο 14 Ιουλίου, στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, η Ταινιοθήκη της Ελλάδος παρουσιάζει δύο βωβές ταινίες που σφράγισαν την πορεία του ελληνικού κινηματογράφου και διασώζουν την εικόνα μιας Ελλάδας που δεν υπάρχει πια: το «Δάφνις και Χλόη» του Ορέστη Λάσκου (1931) και την «Αστέρω» του Δημήτρη Γαζιάδη (1929).

Και οι δυο ταινίες έχουν αποκατασταθεί από την Ταινιοθήκη.

*Η ταινία «Δάφνις και Χλόη», η πρώτη σκηνοθετική δουλειά του Ορέστη Λάσκου, μεταφέρει στην οθόνη το ομώνυμο ειδύλλιο του Λόγγου (2ος αιώνας μ.Χ.), ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, που επηρέασε από τον Σαίξπηρ μέχρι τον Τουρκουάτο Τάσσο και τον Ζακ Ανρί Μπερναρντέν. Αφηγείται την ιστορία δύο νέων παιδιών που, ζώντας στη φύση, ανακαλύπτουν σιγά-σιγα τις χαρές του έρωτα.

Το φιλμ έχει περάσει στην ιστορία ως η πρώτη ταινία με γυμνό στον ευρωπαϊκό κινηματογράφο. Γυρίστηκε στην Μυτιλήνη και στην Λίμνη της Βουλιαγμένης σε φυσικά ντεκόρ, με πρωταγωνιστές τη Λούση Ματλή και τον Απόλλωνα Μαρσύα.

Το Τμήμα Συντήρησης και Αποκατάστασης της Ταινιοθήκης, κατόρθωσε να αποκαταστήσει το υλικό με την επίβλεψη και τη συνεργασία του ίδιου του σκηνοθέτη που προσπάθησε να «θυμηθεί» την ταινία (και τους μεσότιτλους) καρέ-καρέ.

Το έργο ήταν δύσκολο καθώς τα πρωτότυπα αρνητικά της βωβής ταινίας είχαν καεί. Από τα σκόρπια φιλμ που διασώθηκαν ο Λάσκος έφτιαξε στην περίοδο της κατοχής (1942) ένα ενδιάμεσο αρνητικό (duplicate negative) με καινούργιο μοντάζ από το οποίο τύπωνε κόπιες ομιλούσες.

Στην κατοχή της Ταινιοθήκης βρίσκονταν δύο από αυτές τις ομιλούσες κόπιες της ταινίας Δάφνις και Χλόη, η μία με αγγλικούς υπότιτλους, τις οποίες ο Λάσκος είχε παραχωρήσει στην αείμνηστη Αγλαία Μητροπούλου, ιδρύτρια της Ταινιοθήκης και μητέρα της Μαρίας Κομνηνού (σημερινής προέδρου του ιδρύματος).

Ωστόσο, η Ταινιοθήκη θεώρησε σημαντικό να διασώσει και να αποκαταστήσει την πρωτότυπη βωβή εκδοχή της ταινίας.

*Στην "Αστέρω" του Δημήτρη Γαζιάδη, που βασίζεται σε ένα κείμενο του Παύλου Νιρβάνα, η βοσκοπούλα Αστέρω (Αλίκη Θεοδωρίδου) είναι ερωτευμένη με τον Θύμιο (Κώστας Μουσούρης) αλλά συναντά την άρνηση του πατέρα του πλούσιου βοσκού (Αιμίλιος Βεάκης). Το ζευγάρι θα ξανασμίξει μετά από μεγάλες περιπέτειες. Το στόρι είναι μεταφορά στα καθ' ημάς της γνωστής "Ραμόνα".

Το νέο αυτό είδος της «φουστανέλας» είχε τις απαρχές του στο θέατρο με τον «Αγαπητικό της βοσκοπούλας» του Δημήτρη Κορομηλά. Η εξιδανίκευση της ελληνικής υπαίθρου, που την εποχή εκείνη μαστίζεται από τα δεινά της παγκόσμιας κρίσης, λειτουργεί ως διέξοδος απέναντι στις αντίξοες συνθήκες της καθημερινότητας. Η αποκατάσταση της ταινίας βασίστηκε στην κόπια με γαλλικούς μεσότιτλους που ανακαλύφθηκε στη Γαλλική Ταινιοθήκη το 2003.

Οι δύο ταινίες, πριν από την ψηφιακή αποκατάσταση τους, είχαν προβληθεί στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης και στο πλαίσιο του φεστιβάλ Cinema Ritrovato στη Μπολόνια.

Και μερικά παραλειπόμενα...

Η ταινία «Δάφνις και Χλόη» βασίζεται στο ομώνυμο ερωτικό ειδύλλιο του Λόγγου (2ος αιώνας μ.Χ.) που θεωρείται το πρώτο ερωτικό μυθιστόρημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η Λούση Ματλή, εμφανίζεται γυμνή στην Λίμνη της Βουλιαγμένης πολύ πριν από τη Χέντι Λαμάρ στην ταινία «Έκσταση» του Γκούσταβ Μάχατι (1933). Ο Δημήτρης Μεραβίδης, που υπογράφει την διεύθυνση φωτογραφίας της ταινίας, χρησιμοποιεί για πρώτη φορά στην Ελλάδα παγχρωματικό φιλμ, στο οποίο τονίζονται με καθαρότητα όλες οι  αποχρώσεις του γκρίζου.

Χάρη στην εικαστική ομορφιά και την λυρικότητα της ταινίας, αλλά και του υποβλητικού ερωτικού κλίματος, ο Ορέστης Λάσκος, ο οποίος θήτευσε στο πλευρό του Δημήτρη Γαζιάδη (δημιουργού της «Αστέρως»), έμεινε στην ιστορία ως ο πρώτος έλληνας σκηνοθέτης-δημιουργός.

Όπως ήταν αναμενόμενο, με δεδομένα τα ήθη της εποχής, η ταινία δημιούργησε σκάνδαλο, όμως σημείωσε εισπρακτική επιτυχία και χαρακτηρίστηκε ως «το πρωτοτυπότερο, το τολμηρότερο και το πιο πικάντικο φιλμ που γυρίστηκε μέχρι σήμερα».

Ο σκηνοθέτης εντυπωσιάστηκε όταν είδε την ελληνοαμερικανίδα Λούση Ματλή να περπατά στην Σταδίου, την σταμάτησε και της έδωσε αμέσως τον ρόλο. Η Ματλή, κλασική χορεύτρια, στα διαλείμματα των πρώτων προβολών της ταινίας στο «Αττικόν», χόρευε ζωντανά αρχαϊκούς χορούς για το κοινό.

Ο Ορέστης Λάσκος ερωτεύτηκε παράφορα την μούσα του, και οι ομηρικοί καβγάδες του ζεύγους δημιουργούσαν καθυστερήσεις και αναστάτωση στα γυρίσματα.

Όσο για τον Απόλλωνα Μαρσύα, κατά κόσμον Έντισον Βήχο, πήρε το ψευδώνυμό του όχι τόσο για καλλιτεχνικούς λόγους, όσο για τον φόβο των γονιών του. Ο Λάσκος, εντόπισε τον αρχαιοελληνικής ομορφιάς νέο, τον «ενσαρκωμένο Ερμή του Πραξιτέλους» όπως χαρακτηρίστηκε τότε, στην περίφημη Μάντρα, να παρακολουθεί το πρόγραμμα του Αττίκ.

Από την ταινία, δεν έλειψαν και κάποιες δυσκολίες και απρόοπτα, ενδεικτικά της πρωτόγονης εκείνης φάσης του ελληνικού σινεμά: σε μια σκηνή φλας μπακ ο βοσκός Λάμωνας βρίσκει το εγκαταλελειμμένο μωρό Δάφνι να βυζαίνει μια γίδα. Πώς θα βυζαίνει όμως την γίδα ακίνδυνα στο γύρισμα ένα μωρό; Με χίλιες δυο δυσκολίες και χωρίς κοντινή λήψη, έδεσαν σχοινιά στα πόδια της γίδας τα οποία δύο, άνδρες εκτός πλάνου, τραβούσαν πανικόβλητοι προκειμένου η γίδα να μην ποδοπατήσει το αληθινό μωρό που είχαν τοποθετήσει από κάτω της...

Το «Δάφνις και Χλόη» προβλήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής το 1993, με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, παρουσία του δημιουργού του, ο οποίος έζησε έναν πραγματικό θρίαμβο. Το κοινό τον αποθέωσε, ευχαριστώντας τον έτσι για την προσφορά του στον Κινηματογράφο όλα αυτά τα χρόνια.

Λίγες μέρες αργότερα, πέθανε πλήρης ημερών και έργων.

*Η Αστέρω γυρίστηκε από τον Δημήτρη Γαζιάδη, που με τα αδέρφια του δημιούργησαν την πρωτοποριακή κινηματογραφική εταιρεία παραγωγής DAG FILM. Η εταιρεία ακμάζει μετά το 1928, όταν δηλαδή τελειώνει η επονομαζόμενη λίθινη εποχή ή αλλιώς προϊστορία του Ελληνικού Κινηματογράφου.

Ο Δημήτρης Γαζιάδης, με σημαντικές σπουδές στο εξωτερικό, έχει συνεργαστεί με ιερά τέρατα του διεθνούς κινηματογράφου: Λιούμπιτς, Λανγκ, Παμπστ και πολλούς άλλους. Οι αδερφοί Γαζιάδη κινηματογραφούν υπό εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες την Μικρασιατική Εκστρατεία («Το ελληνικό θαύμα», 1921), μετά από ανάθεση του Γενικού Επιτελείου Στρατού, όμως λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής η ταινία τους δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Επίσης είναι αυτοί που απαθανατίζουν τις Δελφικές Γιορτές του ζεύγους Σικελιανού (1927).

Η «Αστέρω», σε σενάριο του Ορέστη Λάσκου, είναι το πρώτο, σωζόμενο σήμερα, ποιμενικό δράμα, στα χνάρια της «Γκόλφως». Έκανε διεθνή σταδιοδρομία, εγκαινιάζοντας το μοναδικό, για χρόνια, εξαγώγιμο κινηματογραφικό μας προϊόν: τον φολκλορισμό. Εγκαινιάζει όμως και την μακρά παράδοση του χάπι εντ στην χώρα μας...

Επίσης, στην επίσημη προβολή της «Αστέρως» για πρώτη φορά γυρίζεται ζουρνάλ (επίκαιρα) από πρεμιέρα κινηματογραφικής ταινίας. Ο Μιχάλης Γαζιάδης στήνει τη μηχανή του και τραβά τον Ελευθέριο Βενιζέλο καθώς χαιρετά τους αδερφούς Γαζιάδη. Σε μιάμιση ώρα προλαβαίνει και το εμφανίζει. Έτσι, αμέσως μετά το τέλος της ταινίας, ο Βενιζέλος βλέπει τον εαυτό του να μπαίνει στην αίθουσα και ενθουσιασμένος υπόσχεται πως ο ελληνικός κινηματογράφος θα έχει πλέον φόρο μόνο 10%, πράγμα το οποίο και εφαρμόζει...

Ο Φίλιππος Τσαλαχούρης και το βωβό σινεμά

«Η μουσική για τον κινηματογράφο, για κάθε συνθέτη, είναι πάντοτε πρόκληση. Η δημιουργία, όμως,  μουσικής για μια ταινία βωβή ξεπερνά τα δεδομένα κινηματογραφικά όρια, γίνεται κάτι περισσότερο που απαιτεί  άλλης κλίμακας συνθετική λογική. Η μουσική γίνεται λόγος, αφήγηση, δραματουργία. Ως τέτοια την αντιμετωπίζω κι εγώ. Ο λόγος που αναλαμβάνω να ερμηνεύσω ο ίδιος στο πιάνο αυτή τη μουσική πέρα από τον έλεγχο αυτής της μουσικής πρότασης είναι και το συναρπαστικό συναίσθημα που έχει ο συνοδός – πιανίστας μιας βωβής ταινίας όταν γίνεται «ζωντανό» μέρος της ίδιας της προβολής».

Ο Φίλιππος Τσαλαχούρης γεννήθηκε το 1969 και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε φλάουτο και ανώτερα θεωρητικά στο Εθνικό Ωδείο. Θεωρείται ένας από τους πλέον δραστήριους συνθέτες της γενιάς του. Έχει συνθέσει περισσότερα από εκατό έργα, ανάμεσά τους ξεχωρίζουν πέντε Συμφωνίες, Όπερες, Κοντσέρτα, έργα Μουσικής Δωματίου, χορωδιακά καθώς και μουσική για το θέατρο & τον κινηματογράφο.

Η μουσική του έχει παρουσιαστεί εκτός από την Ελλάδα και σε περισσότερες από εικοσιπέντε χώρες. Εξελέγη τακτικό μέλος της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών το Μάιο του 1997. Είναι καθηγητής της Σύνθεσης και υποδιευθυντής στο Ωδείο Αθηνών. Έχει βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών με το Βραβείο Παπαϊωάννου.

Info

Σάββατο 14 Ιουλίου, Ωδείο Ηρώδου Αττικού,
Ταινιοθήκη της Ελλάδος, Φεστιβάλ Αθηνών.
Η προβολή θα γίνει στις 9 μ.μ. με συνοδεία ζωντανής μουσικής (πρωτότυπη σύνθεση-εκτέλεση: Φίλιππος Τσαλαχούρης).
Προπώληση: Πανεπιστημίου 39, τηλ. 210 3272000 και στα greekfestival.gr και viva.gr

To αφιέρωμα στις δύο βωβές ελληνικές ταινίες διοργανώνεται από την Ταινιοθήκη της Ελλάδος στo πλαίσιο της πράξης «Η Κινηματογραφοφιλία στη Νέα Εποχή ΙΙ» που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση - Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΠΕΠ ΑΤΤΙΚΗ του ΕΣΠΑ 2014-2020. Όλες οι δράσεις πραγματοποιούνται υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.