Οποιαδήποτε επιφύλαξη στην καταδίκη μαζικών εγκλημάτων πολιτών από ένα καθεστώς (όπως κι αν αυτοχαρακτηρίζεται) συνιστά αμφισβήτηση στον πρωταρχικό και θεμελιώδη χαρακτήρα της αξίας της ανθρώπινης ζωής και της ελευθερίας του πολίτη
Έχει νόημα να συζητάμε σήμερα για την καταδίκη των εγκλημάτων των κομμουνιστικών καθεστώτων ή είναι μια υπερβολή αν όχι αποπροσανατολισμός από τα μεγάλα και καυτά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που μας καταταλαιπωρούν; Μιλώ για τα εγκλήματα των κομμουνιστικών καθεστώτων, γιατί για τα εγκλήματα του ναζιστικού καθεστώτος δεν υπάρχει θέμα συζήτησης, δεν υπάρχει διαφωνία, η καταδίκη τους είναι σχεδόν ομόθυμη. Και ακόμα, υπάρχει ανάγκη να συσχετιστούν τα δύο αυτά είδη καθεστώτων ή η συσχέτιση είναι στην καλύτερη περίπτωση ανιστόρητη και στην χειρότερη ύποπτη, όπως καταγγέλλεται;
Γι' αυτό η υπεράσπιση των δυο αυτών θεμελιωδών αρχών οφείλει να είναι ανεξάρτητη από κάθε κομματική και επιμέρους πολιτική τοποθέτηση. Αφορά στη βασική κοινή συμφωνία της κοινωνίας, δηλαδή όλων των πολιτών, στο είδος του κράτους, στη φύση των σχέσεών μας μαζί του, στην ίδια την έννοια της ελευθερίας.
Πρώτα – πρώτα χρειάζεται να συμφωνήσουμε για ποιο πράγμα χρειάζεται να συζητήσουμε. Για ποιο θέμα έχει ανάγκη η κοινωνία -αν έχει- να συζητήσει. Γιατί στο τραπέζι των διαφωνιών και των συγκρούσεων έπεσαν πολλά θέματα, τα οποία δεν είναι ίδια και θολώνουν τη συζήτηση. Κατά τη γνώμη μου διατυπώθηκαν τριών ειδών διαφορετικά ζητήματα.
• Το ένα είναι ο τρόπος που αυτά τα καθεστώτα λειτούργησαν απέναντι στους πολίτες τους, απέναντι στην κοινωνία συνολικά. Αιχμή σήμερα στη συζήτηση είναι τα μαζικά εγκλήματα με θύματα εκατομμύρια πολίτες.
• Το δεύτερο είναι η σχέση του χαρακτήρα και της λειτουργίας αυτών των καθεστώτων με τις θεωρίες στις οποίες τα ίδια δηλώνουν ότι βασίζονται. Υπάρχει όντως άμεση σχέση αυτών των θεωριών με τη φύση των αντίστοιχων καθεστώτων; Είναι θεμιτή η συσχέτιση αυτών των θεωριών;
• Το τρίτο αφορά κυρίως τα κομμουνιστικά κινήματα και τα εκατομμύρια των ανθρώπων σ' όλο τον κόσμο, όπως και στην Ελλάδα, που εντάχθηκαν και αγωνίστηκαν σ' αυτά. Πώς συσχετίζεται η εγκληματική λειτουργία των κομμουνιστικών καθεστώτων με όλους αυτούς τους ανθρώπους; Και μήπως καταγγέλλοντας τα καθεστώτα καταδικάζουμε και τα εκατομμύρια αυτών των ανθρώπων; Κατά τη γνώμη μου είναι λάθος να συζητάμε ανακατεύοντας και τα τρία. Κι άλλος να μιλά κυρίως για το ένα, κι άλλος για το άλλο στην προσπάθεια να αποδείξει τη δική του θέση.
Σαφώς τα τρία αυτά θέματα σχετίζονται μεταξύ τους αλλά είναι όμως αυτόνομα, με διαφορετικό περιεχόμενο και διαφορετικό ενδεχομένως τρόπο επεξεργασίας. Αυτό που θεωρώ ότι προέχει να συζητηθεί είναι το πρώτο. Κι αυτό γιατί αφορά στο σύνολο της κοινωνίας, αφορά στη λειτουργία του κρατικού μορφώματος απέναντι στους πολίτες του. Δεν υποτιμώ καθόλου τα άλλα δύο και την άμεση ή έμμεση επίδραση στη λειτουργία του κράτους και των πολιτών. Αλλά στην αφετηρία τους δεν αφορούν στο σύνολο των πολιτών. Απευθύνονται σε ειδικούς κοινωνικούς, επιστημονικούς και πολιτικούς χώρους. Στη συνέχεια θα επικεντρωθώ στο πρώτο για να εξηγήσω μέσα από τον χαρακτήρα αυτής της κρατικής λειτουργίας τη τεράστια σημασία που νομίζω ότι έχει η συζήτηση και η ξεκάθαρη στάση μας απέναντι σ' αυτό.
Δύο θεμελιώδεις και μη διαπραγματεύσιμες αρχές στην υπόσταση του σύγχρονου δυτικού κράτους: η αξία της ανθρώπινης ζωής και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του πολίτη
Όπως ανέφερα πριν, αιχμή σήμερα στη συζήτηση για τα κομμουνιστικά καθεστώτα είναι τα μαζικά εγκλήματα με θύματα εκατομμύρια πολίτες· εγκλήματα, που ως κοινό παρονομαστή είχαν τους πραγματικούς ή υποτιθέμενους αντιπάλους ή εχθρούς των καθεστώτων. Εδώ ουσιαστικά μιλάμε για την υπόσταση ή μη θεμελιωδών αρχών στην οργάνωση και στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, θεμελιωδών αρχών που αφορούν σε πρωταρχικά ατομικά δικαιώματα, όπως είναι η αξία της ανθρώπινης ζωής και η ελευθερία του ανθρώπου. Αρχές που είναι βασικές, θεμελιώδεις στο σύνταγμά μας, σε όλα τα συντάγματα των κοινοβουλευτικών χωρών του δυτικού κόσμου. Πρόκειται για τις αρχές που θεσμοθετούν την αξία της ανθρώπινης ζωής, ως πρώτης και μη υποκείμενης σε καμία έκπτωση, την αρχή της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του κάθε πολίτη μακριά από επιβολές της κρατικής εξουσίας, την ελεύθερη έκφραση των ιδεών, την ελεύθερη ανάπτυξη των κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων του κάθε πολίτη. Η άσκηση αυτών των δικαιωμάτων προστατεύεται από το σύνταγμα και ρυθμίζεται από το νομικό σύστημα, το οποίο είναι υποχρεωμένο να μην αλλοιώνει ούτε να αναιρεί στην εφαρμογή τα συνταγματικά αυτά δικαιώματα. Ποιο είναι λοιπόν το θέμα; Είναι οι αρχές αυτές πρώτη υποχρέωση και αδιαπραγμάτευτη δέσμευση του κράτους έναντι των πολιτών του ή όχι; Αυτό είναι το θέμα που αναδεικνύεται μέσα από την αναφορά στα εγκλήματα των καταγγελλόμενων καθεστώτων. Γιατί τα εγκλήματα αυτά αναδεικνύουν και αποδεικνύουν ότι οι θεμελιώδεις αρχές που προαναφέρθηκαν δεν ήταν ούτε πρώτη υποχρέωση ούτε αδιαπραγμάτευτη δέσμευση αυτών των καθεστώτων απέναντι στους πολίτες τους. Για να θυμηθούμε και τη δική μας περίπτωση, η πρώτη κυβερνητική πράξη της δικτατορίας ήταν η αναστολή αυτών των άρθρων του συντάγματος.
Μια μικρή παρένθεση
(Δυστυχώς στην Ελλάδα του 2017 πολλοί συζητούν αν έγιναν αυτά τα εγκλήματα από τα κομμουνιστικά καθεστώτα. Αν εκατομμύρια άνθρωποι οδηγήθηκαν στην φυσική εξόντωση στο καθεστώς επί Στάλιν, επί Μάο, επί Χόνεκερ και όλων των άλλων μέσα σε μια μακριά σειρά ονομάτων. Αλλά δεν θα μπω σ' αυτή τη συζήτηση. Θυμίζει τη συζήτηση για το αν υπήρξε ολοκαύτωμα, που στις μέρες μας επιτέλους έχει πλέον ατονήσει. Τα στοιχεία σήμερα είναι προσβάσιμα στον οποιονδήποτε. Όποιος έχει αμφιβολίες ας το ψάξει, όχι όμως στις δηλώσεις της κ. Γιαννακάκη και του κ. Κοντονή και άλλων λοιπών θλιβερών πολιτικών υποκειμένων, ούτε στα αρχεία του Περισσού.)
Ξαναγυρίζοντας στο θέμα, τίθεται το ερώτημα: είναι σημαντικό σήμερα να καταδικαστούν αυτά τα εγκλήματα των καθεστώτων; Κατά τη γνώμη μου είναι πολύ σημαντικό, ιδιαίτερα για τη δική μας κοινωνία. Σημαντικό, γιατί στην αντίθετη περίπτωση βάζουμε σε αμφισβήτηση την πρωταρχική και θεμελιώδη αξία της ανθρώπινης ζωής και της ελευθερίας του πολίτη. Κι αυτό θα μας πάει πίσω, πολύ πίσω ή θα δείξει πόσο πίσω είμαστε σε σχέση με τα όσα συνταγματικά είναι κατοχυρωμένα και με όσα η εποχή μας έχει αναδείξει ως αξίες. Δεν υπάρχουν μαζικά εγκλήματα κρατών κατά των πολιτών τους που έγιναν «κατά λάθος» ούτε «καθ' υπερβολήν» και «υπερβάλλοντα ζήλο» από τους ανθρώπους που ασκούσαν εξουσία, στην (δήθεν) προσπάθειά τους να «υπηρετήσουν το λαό και τον σοσιαλισμό». Οποιαδήποτε ελαστικότητα στο θέμα αυτό θίγει τα θεμέλια του συνταγματικού κράτους που γνωρίσαμε μετά τη γαλλική επανάσταση στον δυτικό κόσμο. Η ανεπιφύλακτη και δίχως κανέναν αστερίσκο καταδίκη αυτών των εγκλημάτων απορρέει πρώτα και κύρια από την αναγνώριση της πρωταρχικής αξίας των θεμελιωδών αρχών στην άσκηση της κρατικής εξουσίας. Κι αυτό αφορά τον κάθε πολίτη ανεξάρτητα της πολιτικής ή κομματικής τοποθέτησης, αν βέβαια βάζει αυτές τις αξίες πάνω από την κομματική του τοποθέτηση. Όποιος επιφυλάσσεται στην καταδίκη των μαζικών εγκλημάτων από οποιοδήποτε καθεστώς (και φυσικά και από τα κομμουνιστικά καθεστώτα), είτε το καταλαβαίνει είτε όχι, επιφυλάσσεται για την πρωταρχική και θεμελιώδη για την κοινωνία αξία της ανθρώπινης ζωής και της ελευθερίας του πολίτη.
Σ' αυτές τις δύο βασικές αξίες δεν χωρούν σχετικοποιήσεις ανάλογα με το ποιος τις καταπατά. Αντίθετα όποιο καθεστώς τις υποβιβάζει και τις σχετικοποιεί, όποιο καθεστώς βάζει πάνω από αυτές τις δικές του πολιτικές επιδιώξεις μέσα από την άσκηση της εξουσίας είναι ένα μαύρο καθεστώς. Μαύρο, όχι ως συμβολικός χαρακτηρισμός της ετικέτας μιας ορισμένης ιδεολογίας, αλλά μαύρο ως το απώτερο άκρο στην άσκηση μιας απάνθρωπης, ανελεύθερης εξουσίας.
Όλα λοιπόν αυτά τα καθεστώτα (δικτατορίες, ναζιστικά, κομμουνιστικά) είναι μαύρα καθεστώτα. Έτσι απλά και καθαρά. Στην οργάνωση του κράτους και στην άσκηση της κρατικής εξουσίας δεν υπάρχουν δύο άκρα. Υπάρχει ένα συνεχές (όχι ευθύγραμμο, με παραδρόμους, αποχρώσεις και παραλλαγές), στο ένα άκρο του οποίου υπάρχει το απάνθρωπο και ανελεύθερο (το μαύρο) και στο άλλο η πιο ολοκληρωμένη μορφή οργάνωσης και λειτουργίας που σέβεται και δεσμεύεται στην τήρηση των θεσμών και διασφαλίζει την ελευθερία έτσι ώστε να αναπτύξει τόσο η κάθε κοινωνική ομάδα όσο και ο κάθε πολίτης ξεχωριστά την ταυτότητά του. Αυτό βέβαια το άκρο είναι διαρκώς το ζητούμενο. Αλλά αυτό το συνεχές προσδιορίζεται από τα χαρακτηριστικά της λειτουργίας της κρατικής εξουσίας στην πράξη, στη ζωή και όχι από τις όποιες ιδεολογικές αφετηρίες των κυβερνώντων. Αυτές θα μπορούσαν ίσως να συμβάλουν στην ερμηνεία της πράξης αλλά όχι στην αξιολόγησή της.
Γι' αυτό η υπεράσπιση των δυο αυτών θεμελιωδών αρχών οφείλει να είναι ανεξάρτητη από κάθε κομματική και επιμέρους πολιτική τοποθέτηση. Αφορά στη βασική κοινή συμφωνία της κοινωνίας, δηλαδή όλων των πολιτών, στο είδος του κράτους, στη φύση των σχέσεών μας μαζί του, στην ίδια την έννοια της ελευθερίας. Και η ανάγκη αυτή είναι ακόμα μεγαλύτερη για τη δική μας κοινωνία και το δικό μας κράτος όπου η έννοια «θεσμός» έχει καταντήσει σχεδόν ευφημισμός. Ούτε ως κρατική εξουσία ούτε ως κοινωνία έχουμε επιλέξει συνειδητά να τηρούμε θεσμούς. Με άλλα λόγια βάζουμε πάνω από τους θεσμούς (τις κοινές συμφωνίες) την προσωπική μας ανάγκη, επιθυμία ή επιλογή. Μ' αυτόν τον τρόπο οι θεσμοί χάνουν τον χαρακτήρα τους και οι αξίες που προστατεύουν φθείρονται στη συνείδηση και στη ζωή της κοινωνίας. Αυτό ακριβώς ισχύει και με τις δυο θεμελιώδεις αξίες, όταν η υπεράσπισή τους περνά μέσα από το φίλτρο της προστασίας κομματικών, πολιτικών ή ιδεολογικών αναγκών ή σκοπιμοτήτων.
«Και πώς θα διαφοροποιηθούμε εμείς οι προοδευτικοί και δεν θα μπούμε στο ίδιο τσουβάλι με όλους εκείνους τους μαύρους και αντιδραστικούς που καταδικάζουν τα εγκλήματα των κομμουνιστικών καθεστώτων όχι γιατί καίγονται για την ανθρώπινη ζωή και την ελευθερία αλλά επειδή για τις δικές τους σκοπιμότητες θέλουν να βάλουν στο περιθώριο το κομμουνιστικό κίνημα;»
Μα η διαφοροποίηση δεν θα γίνει στο πεδίο της καταγγελίας των εγκλημάτων. Δεν θα σιγήσουμε στα μαζικά εγκλήματα των καθεστώτων αυτών προκειμένου να αποφύγουμε τον «εναγκαλισμό» μας με όλους αυτούς, τους μη προοδευτικούς. Η διαφοροποίηση θα γίνει στο πεδίο της υπεράσπισης των δύο θεμελιωδών αρχών, της αξίας της ανθρώπινης ζωής και της ελευθερίας. Αν, για παράδειγμα, έβγαινε αύριο ο Ερντογάν και καταδίκαζε τα εγκλήματα των κομμουνιστικών καθεστώτων, θα μπορούσε πολύ εύκολα και απλά να χαρακτήριζε κάποιος κίβδηλη την καταδίκη, επειδή ακριβώς ο ίδιος του καταπατά τις δύο θεμελιώδεις αρχές στη χώρα του. Αυτός είναι ο δρόμος της διαφοροποίησης και όχι η αμηχανία ή η άρνηση στην καταδίκη των εγκλημάτων. Αντίθετα ο πραγματικός προοδευτικός (δίχως εισαγωγικά) θα υπερθεματίσει στην καταδίκη υπερασπιζόμενος τις δυο αυτές αρχές.
Τα ελλείμματά μας στην έννοια της ελευθερίας
Γιατί, όμως, η υπεράσπιση της ελευθερίας του πολίτη εμφανίζεται τόσο αδύναμη στη συνείδηση της κοινωνίας μας;. Αυτό είναι το πραγματικά ουσιαστικό πρόβλημα που κρύβεται πίσω από όλη αυτή τη συζήτηση. Το θέμα είναι πολύ σύνθετο και απαιτεί άλλη συζήτηση. Εδώ θα θίξω μία, αλλά ουσιαστική κατά τη γνώμη μου, πτυχή που αφορά κάθε πολίτη αν και ερεθίζει περισσότερο τη μνήμη και τη σκέψη όσων θεωρούσαν ή θεωρούν τον εαυτό τους τοποθετημένο στον προοδευτικό ή αριστερό ή κομμουνιστικό χώρο (σύμφωνα με τους δικούς τους αυτοπροσδιορισμούς). Γνωρίζουμε όλοι ότι μέχρι και πριν από 40 χρόνια υπήρχε στον τόπο μας σοβαρό έλλειμμα πολιτικών ελευθεριών. Η ελευθερία, ως πολιτικό (και άρα κοινωνικό και προσωπικό) συστατικό της ζωής των ανθρώπων που αναφέρθηκα, ήταν υπό διεκδίκηση. Η κρατική εξουσία καταπατούσε και παραβίαζε με τον ένα ή άλλο τρόπο την αρχή της ελευθερίας. Ελευθερία είχαν οι συμπλέοντες με το καθεστώς. Οι άλλοι όχι. Αυτή η συνθήκη φαίνεται να σφράγισε στη συνείδηση αυτών των ανθρώπων την έννοια της ελευθερίας. Και οι περισσότεροι από αυτούς είμαστε ακόμα εν ζωή.
Η κατάσταση αυτή άλλαξε μετά το '74. Από κει και μετά δεν τίθεται θέμα ελευθερίας – με τον τρόπο που βιώθηκε στο προηγούμενο διάστημα- για όλους αυτούς τους πολίτες. Έτσι η πλήρωση στη συνείδησή μας της έννοιας της ελευθερίας οδήγησε αναπόφευκτα σε μείωση της σημασίας να ασχοληθούμε μ' αυτήν. Η νέα εποχή, όμως, έφερνε νέα στοιχεία και νέες διαστάσεις στην έννοια της ελευθερίας. Ο Μάης του '68 στον δυτικό κόσμο ανέδειξε ως μαζικό κοινωνικό αίτημα την ελευθερία του προσώπου στην αυτοπραγμάτωσή του, στην υλοποίηση των βασικών του επιθυμιών στη ζωή, την τροποποίηση των κοινωνικών κανόνων για να απελευθερωθεί το άτομο από τα κοινωνικά δεσμά αυταρχικών και ανελεύθερων αξιών. Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος να δημιουργεί τον εαυτό του, έλεγε την ίδια εποχή ο Καμύ. Ο δρόμος αυτός είναι μακρύς και είμαστε ακόμα στην αρχή. Αλλά άνοιξε. Και το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω. Η ελληνική κοινωνία, αν και νιώθει και η ίδια έντονα στους κόλπους της την αναταραχή αυτής της αναζήτησης, δεν έχει αναγνωρίσει ακόμα αυτές τις διαστάσεις της ελευθερίας ούτε το κοινωνικό αίτημα για αυτές. Θα αναφέρω μερικά παραδείγματα από τη σύγχρονη ζωή όπου τα αντίστοιχα προβλήματα αναγνωρίζονται ως επιμέρους οικονομικοί ή κοινωνικοί περιορισμοί και όχι ως ισχυρός περιορισμός της ελευθερίας του ανθρώπου να αναπτύξει την προσωπικότητά του.
• Η καταστροφή του ιδιωτικού τομέα στην περίοδο της κρίσης που ζούμε: αναγνωρίζεται στενά ως οικονομική καταστροφή (που είναι και μάλιστα απόλυτη) και όχι ως ασφυξία στη δημιουργικότητα και στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των ανθρώπων.
• Τα υψηλά ποσοστά ανεργίας ιδιαίτερα στους νέους.
• Ο εκπατρισμός (το ξερίζωμα σε ορισμένες περιπτώσεις) χιλιάδων ανθρώπων όλων των ηλικιών στην αναζήτηση μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης.
• Τα υψηλά ποσοστά σχολικής αποτυχίας ή μετριότητας, όχι στο επίπεδο των βαθμών και των πτυχίων αλλά στο επίπεδο των πραγματικών γνώσεων και δεξιοτήτων ζωής.
Είμαστε ακόμα -και ιδιαίτερα αυτοί που αυτοχαρακτηρίζονται προοδευτικοί ή αριστεροί- καθηλωμένοι σε μια παθητική αντίληψη για την ελευθερία. Παθητική, γιατί δεν υφίσταται ουσιαστικά πεδίο διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων. Και δεν αναγνωρίζουμε αυτή την άλλη διάσταση που θα μας κινούσε στη ζωή, στο σήμερα και στο αύριο, που θα έδινε στην ελευθερία το νόημα που της λείπει. Το νόημα που θα μας έβγαζε από την παθητικότητα και θα ανέπτυσσε μια ενεργητική και δυναμική στάση στην προσωπική και κοινωνική μας λειτουργία. Έτσι θα αποκτούσε και η έννοια της ελευθερίας τη σημασία που δεν έχει σήμερα στη συνείδησή μας.
Αν με ρωτούσατε σε ποια ιδεολογία εντάσσεται η άποψη που εκφράζω, θα σας απαντούσα αμέσως και καθαρά: σε καμία.
Αν με ρωτούσατε σε ποια θεώρηση εντάσσεται αυτή η άποψη, θα σας απαντούσα: σε κάθε κοινωνιολογική – κοινωνική προσέγγιση που έχει στον πυρήνα της την παραδοχή ότι ο άνθρωπος ως πρόσωπο, δημιουργεί τον εαυτό του και τη ζωή του, και ότι η κοινωνία αποτελείται από ομάδες, συνθέσεις προσώπων που καθορίζουν με τις επιλογές τους και τη συλλογική τους πράξη το κοινωνικό γίγνεσθαι.
