Εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, οι συγγενείς ζητούν τα στοιχειώδη πλέον από τα γραφεία τελετών. Έτσι, αν προ κρίσης μια μέση κηδεία κόστιζε γύρω στα 2.000 ευρώ, αυτήν τη στιγμή η τιμή έχει πέσει περίπου στο μισό. Διόλου τυχαία, έξω από το Γ' Κοιμητήριο είδα μια διαφημιστική ταμπέλα: «Κηδείες από 900 ευρώ. Ο καφές δωρεάν». Η αναφορά στον καφέ έχει τη σημασία της, καθώς το κόστος μιας κηδείας εξαρτάται πολύ από τον αριθμό των ανθρώπων που θα προσέλθουν στον «καφέ της παρηγοριάς».
Οι εργολάβοι έχουν ρίξει τις τιμές – για την ακρίβεια, όλοι σχεδόν που εργάζονται στον χώρο έχουν κάνει μειώσεις. «Οι δήμοι, όμως, αρνούνται ακόμα να μειώσουν τα δικαιώματα στα νεκροταφεία» τονίζει ο κ. Τσακίρογλου. Τα δικαιώματα είναι το τίμημα που πληρώνει ο πολίτης όταν νοικιάζει τάφο με την τριετία (μίνιμουμ χρόνος προκειμένου να ολοκληρωθεί η αποσύνθεση). Όπως έμαθα από διάφορες πηγές, ο φθηνότερος τάφος στο Γ' Κοιμητήριο κοστίζει 180-200 ευρώ τα τρία χρόνια. Ο αντίστοιχος τάφος στο Α' ανεβαίνει στα 1.500, το ίδιο και στο Β' Κοιμητήριο. Στου Ζωγράφου ενοικιάζονται τάφοι με 200 ευρώ, στον Κόκκινο Μύλο πάλι φαίνεται να ανεβαίνουν στα 800.
Μπορεί μια κηδεία να γίνει με ελάχιστο στολισμό ή χωρίς χορωδία, αλλά δεν μπορεί να γίνει χωρίς φέρετρο. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, στην πλειονότητά τους τα φέρετρα πλέον κατασκευάζονται από MDF και μερικά από τα καλύτερα φέρετρα κατασκευάζονται στην Ιταλία. Ο Μαρίνος μου λέει ότι, γενικά, η «ποιότητα κυμαίνεται ανάλογα με την τεχνική και τα μηχανήματα του κατασκευαστή», ενώ οι τιμές «παίζουν» από 800 ευρώ και άνω. Υπάρχει και ένα 10% περίπου που είναι μασίφ, από πραγματικό ξύλο – και έχουν πενταπλάσια τιμή: προτιμώνται από εφοπλιστές και βιομηχάνους. (Γενικά, στις τάξεις αυτές και η κηδεία παραμένει κάτι πολύ ακριβό: λιμουζίνες από τη Βουκουρεστίου και κονιάκ Ναπολεόν για μετά την κηδεία ή να καθυστερεί τρεις μέρες η κηδεία για έρθουν τουλίπες από την Ολλανδία...).
Η κρίση έχει επηρεάσει και τη δουλειά του Δημήτρη Πάπιου. «Εκεί που κάναμε δίσκους για 100 άτομα, τώρα γίνονται για 40-50». Υπόψη, ένας δίσκος μνημοσύνου στον Πάπιο, για 10 άτομα, κοστίζει γύρω στα 20 ευρώ. «Από κει και πέρα, μπορεί να αυξηθεί το κόστος ανάλογα με το τι ζητάει ο πελάτης».
Η δουλειά έχει μειωθεί και στα μαρμαράδικα. Ο Γιώργος Παλαμάρης δεν είναι μαρμαράς, είναι γλύπτης, με σπουδές στην Καλών Τεχνών της Αθήνας και στη σχολή της Τήνου, με συμμετοχή σε ομαδικές εκθέσεις, βραβεύσεις και συμμετοχές σε φεστιβάλ. Το εργαστήρι του βρίσκεται στον Γέρακα της Αττικής, συνεργάζεται όμως με πολλά μαρμαράδικα της οδού Αναπαύσεως. «Όταν ο πελάτης ζητάει κάτι πιο περίπλοκο, οι μαρμαράδες απευθύνονται σε γλύπτες» διευκρινίζει. Τον ρωτώ: υπάρχουν πελάτες που να ζητούν υπερβολές ως προς την αισθητική του τάφου τους; «Συχνά ακούμε τρελά πράγματα» αποκρίνεται. «Και όχι τόσο για τον τάφο κάποιου που έχασαν όσο για τον δικό τους. Προτού καν συμφωνήσουμε στο οικονομικό, αξιώνουν τον τάφο που θα σχεδιάσουμε γι' αυτούς να μην τον σχεδιάσουμε για κανέναν άλλο». (Προσωπική ανάμνηση: περιμένοντας στο γραφείο του κ. Καρυστηναίου, παλαιού μαρμαρά επί της οδού Αναπαύσεως, για να ζητήσω να χαράξει ένα ακόμα όνομα στο οικογενειακό μνήμα, εντός του Α' Κοιμητηρίου, ένα όχι και τόσο ηλικιωμένο ζευγάρι μπροστά μου σχεδίαζε τον κοινό του τάφο σαν να μιλούσε για το μελλοντικό σπίτι των ονείρων του...)
Ο Γ. Παλαμάρης υπογραμμίζει ότι «κάποιοι πελάτες μεγαλύτερης ηλικίας το θεωρούν υποχρέωσή τους, ότι δεν πρέπει να επιβαρύνουν τα παιδιά τους. Μου το έχουν πει ξεκάθαρα». (Ανάλογα, στον Μαρίνο έχουν ζητήσει να προπληρώσουν την κηδεία τους. «Έχουν κάπως αυξηθεί αυτές οι περιπτώσεις» μου λέει. «Έχω 3-4 περιπτώσεις τον χρόνο, εκεί που κάποτε δεν είχα καμία. Κάποιοι φοβούνται ότι θα τους παραπετάξουν τα παιδιά τους. Άλλοι το θεωρούν ηθικό καθήκον τους. Τους λέω, να σχεδιάσουμε πώς θέλετε την κηδεία σας, αλλά χρήματα δεν θα πάρω προκαταβολικά. Να πάτε να τα γλεντήσετε».)
Αν, πάντως, κάποιος σήμερα θέλει να αγοράσει τάφο στο Α' Κοιμητήριο, έχουν απομείνει ελάχιστοι προς πώληση. Στο λεγόμενο τμήμα «πολυτελείας» και σε εκείνα που βρίσκονται μετά την κεντρική είσοδο, μια «έκταση» 2x1,5 μ. κοστίζει πάνω από 40.000 ευρώ, ενώ μπορεί να φτάσει και τις 65.000 ή και 80.000 ευρώ. Όσο πάμε πιο πίσω, οι τιμές πέφτουν κάτω από 20.000 ευρώ και φτάνουν τα 6-7.000 ευρώ.
Σε ό,τι αφορά τη συντήρηση ή ανάπλαση ενός τάφου, οι τιμές έχουν μειωθεί. «Από τα 700 ευρώ, για μια απλή, στοιχειώδη μαρμάρινη πλάκα με χαλίκι γύρω γύρω, έχουν πέσει στα 250» λέει ο Γ. Παλαμάρης. «Ουσιαστικά, οι μαρμαράδες βγάζουν κάτι περισσότερο από τα έξοδά τους πλέον. Στο Γ' Νεκροταφείο οι μαρμαράδες παίζουν συχνά ξύλο για να κλείσουν μια δουλειά». (Περνώντας έξω από το Τρίτο, πράγματι πρόβαλε από ένα μαρμαράδικο ένας κύριος που με κάλεσε να μπω μέσα, όπως κάνουν οι ντυμένοι τσολιάδες στα «Βλάχικα» της Βάρης....) «Αφήστε που, συχνά, χρησιμοποιούν μάρμαρο από δεύτερο χέρι: μετά την εκταφή, σβήνουν το όνομα και ασπρίζουν το μάρμαρο. Πολύ συχνά, χωρίς να ενημερωθεί η οικογένεια». Ο Γ. Παλαμάρης μιλά επίσης για «κυκλώματα». «Συχνά, από το νοσοκομείο ακόμα, με το που πεθαίνει ο νεκρός, ένας νοσηλευτής "κλείνει" την κηδεία για ένα γραφείο τελετών και στη συνέχεια το γραφείο "κλείνει" και τον μαρμαρά».
σχόλια