Ο ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΣΤΑΝΑΣ, γνωστός ως Αstronio, είναι ο λόγος που τα τελευταία χρόνια όλοι εμείς ταξιδεύουμε στο Διάστημα και εξερευνούμε το σύμπαν από τον καναπέ μας. Η αγάπη του για την αστροφυσική, η ανάγκη του για δράση και κοινωνική συνεισφορά και το ανήσυχο καλλιτεχνικό του πνεύμα τον ώθησαν να ξεκινήσει ένα επιστημονικό κανάλι στο YouTube πριν από τρία χρόνια. Σήμερα μετρά 166.000 συνδρομητές, ενώ στο κανάλι του έχει φιλοξενήσει μεγάλους θεωρητικούς φυσικούς, όπως ο Δημήτρης Νανόπουλος και ο διάσημος Neil deGrasse Tyson.
Όταν ξεκίνησα να βλέπω τα βίντεο του Παύλου, οι γνώσεις μου περί αστροφυσικής ήταν μηδενικές, το ίδιο και η ανάγκη μου να εξερευνήσω το Διάστημα. Αμέσως όμως έγινα φανατική θεατής του καναλιού. Η απλότητά του, η αβίαστη μεταδοτικότητα, οι κατανοητές και εκλαϊκευμένες απαντήσεις σε συνδυασμό με την απουσία δυσνόητης ορολογίας και ανώφελης αυτοπροβολής με βύθιζε όλο και περισσότερο στο απέραντο, αλλά τόσο συναρπαστικό σύμπαν του Αstronio.
Στο ραντεβού που κανονίσαμε για να τα πούμε από κοντά εκείνος έφτασε πρώτος. Δεν χρειάστηκε πολύ για να επιβεβαιωθούν οι εντυπώσεις που μου είχαν δημιουργηθεί από τα βίντεό του. Ένας άνθρωπος ευγενής, φιλικός, δραστήριος, πολυμαθής, χωρίς καμία διάθεση να επιδειχθεί, έτοιμος να σου λύσει κάθε απορία για το σύμπαν, τη φυσική, τη φιλοσοφία, τις τέχνες και ό,τι άλλο προκύψει.
Ο Παύλος έχει τη μοναδική ικανότητα να ανοίγει νέα πεδία στη συζήτηση και να σου εμφυσά την επιθυμία για εξερεύνηση. Ο χωροχρόνος μαζί του διαστέλλεται, αλλά και πάλι δεν πρόλαβα να ρωτήσω όσα θα ήθελα.
Μετά τον θάνατό η θερμότητα θα διαχυθεί στο περιβάλλον και οι ουσίες σιγά-σιγά θα αφομοιωθούν από τη φύση. Μπορεί κάποιες από αυτές να καταλήξουν σε άλλες μορφές ζωής. Δημιουργείται ένας πολύ ωραίος κύκλος αν σκεφτείς ότι τα υλικά που έχεις μέσα σου μπορούν να μεταστοιχειωθούν σε κάποιες άλλες μορφές ζωής, είτε είναι έντομα, είτε ζώα, είτε άνθρωποι στη τροφική αλυσίδα.
— Πώς ξεκίνησε η ιδέα για το κανάλι Αstronio στο YouTube;
Εργάζομαι ως καθηγητής Φυσικής στην ιδιωτική τριτοβάθμια εκπαίδευση και κατά καιρούς διοργάνωνα events στα οποία μιλούσα για αστρονομία και διάφορα παρόμοια θέματα. Στο τέλος κάθε ομιλίας, όμως, πάντα κάτι μου έλειπε. Γιατί αυτά που είπαμε να τα ακούνε μόνο 150 άτομα; Γιατί να μη μεταδώσουμε αυτήν τη γνώση σε περισσότερους; Γι' αυτό ξεκίνησα τα βίντεο στο YouΤube.
Τα κάνω όλα μόνος μου. Ξημεροβραδιαζόμουν βλέποντας άλλα βίντεο, ώστε να μάθω ό,τι χρειάζεται: πώς βάζουμε τα φώτα, πώς στήνουμε το green screen. Στην αρχή δεν είχα καλό φωτισμό ‒ σκέψου ότι είχα βάλει φλας από το κινητό, κόντεψα να τυφλωθώ. Τα κείμενα, επειδή δεν έχω οτοκιού, τα μαθαίνω απέξω, θέλω να φαίνεται ότι απευθύνομαι στον θεατή. Ήθελε πολλή δουλειά και δεν σου κρύβω ότι στην αρχή υπήρξαν στιγμές που είπα πως δεν θα μπορέσω να το κάνω. Κάθε βίντεο 10 λεπτών έχει πίσω του 70 ώρες δουλειά. Ήταν πολύ ψυχοφθόρο να τα κάνει όλα ένας, μόνος του. Τελικά, ευτυχώς, επέμεινα.
— Πρέπει η αστρονομία να διδάσκεται στα σχολεία;
Βέβαια. Οπωσδήποτε πρέπει να διδάσκεται και είναι ύποπτο που δεν υπάρχει στα σχολεία. Η κατάσταση με την παιδεία στην Ελλάδα είναι περίπλοκη. Δεν γίνεται να μην ξέρουν τα παιδιά τι είναι τα άστρα που βλέπουμε στον ουρανό. Οι γνώσεις μας πάνω στην αστρονομία είναι ακόμα στο 1600.
Αυτό που κάνω εγώ και τα άλλα παιδιά που έχουν αντίστοιχα επιστημονικά κανάλια στο YouΤube είναι να καλύπτουμε αυτό το κενό που έχει αφήσει σε μεγάλο βαθμό το σχολείο. Γι' αυτό βλέπεις όλη αυτή την ανταπόκριση από νέα παιδιά. Καθημερινά μου στέλνουν μηνύματα και μου λένε «αποφάσισα να σπουδάσω Φυσική επειδή έβλεπα τα βίντεό σου». Αυτή είναι και η καλύτερη ανταμοιβή για μας. Τα νέα παιδιά ψάχνουν κάτι να τους εμπνεύσει, θέλουν να μάθουν για τον φυσικό κόσμο, αλλά δεν τους καλύπτουν τα παραδοσιακά μέσα, όπως το σχολείο.
Από τη μια πλευρά έχεις την επιστήμη που εξελίσσεται και από την άλλη έχεις πολύ κόσμο που πρακτικά ζει με αντιλήψεις που είναι 50 και 100 χρόνια πίσω. Δημιουργείς μια ελίτ γνώσης, η οποία μένει εκεί όπου είναι, στα πανεπιστήμια, κι έχεις τον υπόλοιπο κόσμο που δεν αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει κι αυτός είναι που επηρεάζει τις εξελίξεις στον πλανήτη. Πώς θα αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή ως πολιτισμός αν ο μέσος άνθρωπος δεν έχει καταλάβει τι είναι ο πλανήτης μας, η ατμόσφαιρα, η κλιματική αλλαγή, τα θερμοκηπικά αέρια; Για μένα είναι πολύ σημαντικός ο εκδημοκρατισμός της γνώσης.
— Αισθάνεσαι ότι παρέχεις τα εργαλεία για την αποκωδικοποίηση αυτών των πραγμάτων;
Το έθεσες πολύ ωραία. Ζούμε σε μια εποχή που η πρόσβαση στη γνώση είναι πιο εύκολη από ποτέ, όπως και στην ψευδοεπιστήμη. Σήμερα, το να έχεις άγνοια είναι επιλογή. Αυτό που θέλω να κάνω με το κανάλι είναι να φτιάξω μια βιβλιοθήκη με υλικό, ώστε, όταν θελήσεις να μάθεις τι είναι ο ήλιος, να μπορείς να ανατρέχεις σε αυτήν.
— Παύλο, πώς θα γίνει να έχουμε ήλιο συνέχεια και να μη βραδιάζει ποτέ;
Χαίρομαι που το ρωτάς αυτό, γιατί υπάρχουν κάποιοι εξωπλανήτες σε άλλους ήλιους που λέμε ότι είναι παλιρροϊκά κλειδωμένοι. Αυτό σημαίνει ότι στη μία τους πλευρά έχει μόνιμα μέρα και στην άλλη μόνιμα νύχτα. Μπορείς, λοιπόν, να επιλέξεις να ζήσεις από την πλευρά που έχει μόνιμα ήλιο. Αν είσαι ρομαντική ψυχή, μπορείς να ζήσεις στο ενδιάμεσο, στη ζώνη του λυκόφωτος, εκεί είναι σαν να δύει μόνιμα ο ήλιος.
— Εσύ πού θα πήγαινες, αν ήθελες να μείνεις εκτός Γης;
Θα ήθελα να ταξιδεύω, θα μου άρεσε να ανακαλύπτω συνέχεια νέους πλανήτες, νέες συνθήκες, νέα πράγματα. Προσωπικά, θεωρώ ότι αυτό θα ήταν το τέλειο μέλλον της ανθρωπότητας. Ο άνθρωπος εξερευνητής του Διαστήματος. Έχουμε ανάγκη από το καινούργιο μέσα μας, έχουμε ανάγκη να ταξιδεύουμε και να ανακαλύπτουμε.
— Ναι, αλλά το καινούργιο είναι άγνωστο, και το άγνωστο φοβίζει.
Πάντα το άγνωστο σε φοβίζει, αλλά τελικά αξίζει το ρίσκο. Κι αν ως ανθρωπότητα φτάσαμε εδώ που φτάσαμε, είναι ακριβώς επειδή παίρναμε ρίσκα. Μέσω του κινδύνου φτάσαμε στο επίπεδο που είμαστε τώρα.
Ο Δημήτρης Νανόπουλος στο Astronio
— Εσένα τι σε φοβίζει στη ζωή σου;
Ο μεγάλος μου φόβος είναι μήπως, από τεράστια ανθρώπινη βλακεία, όλη αυτή η γνώση που έχουμε χτίσει όλα αυτά τα χρόνια καταστραφεί με κάποιον τρόπο. Έχουμε τη δυνατότητα να αποτρέψουμε καταστροφές στον πλανήτη μας, αρκεί να σπείρουμε τους σπόρους που χρειάζεται. Δεν θα ήταν άσχημο αυτή η εστία συνείδησης που έχουμε, αυτή η εστία ζωής που υπάρχει, να σβήσει, ενώ έχει την ικανότητα να επιβιώσει; Αυτό με φοβίζει περισσότερο.
Όσον αφορά την κλιματική αλλαγή, δεν είναι άσχημο, για το πρόσκαιρο κέρδος ορισμένων κρατών, να καταδικάσουμε την ανθρωπότητα σε καταστροφή, ενώ μπορούμε να την αποτρέψουμε; Ο άνθρωπος σκέφτεται βραχυπρόθεσμα και το πρόσκαιρο κέρδος, το οποίο, βέβαια, μακροπρόθεσμα δεν είναι κέρδος αλλά απώλεια της ίδιας του της ύπαρξης. Κι αυτό είναι μια καλή απάντηση σε όσους μας ρωτάνε γιατί ασχολούμαστε με τη φυσική ή την αστρονομία.
Λένε: «Τι με νοιάζουν εμένα όλα αυτά;». Εσύ μπορεί να μην ασχολείσαι, αλλά, τελικά, το σύμπαν ασχολείται μαζί σου. Δεν έχεις άλλο δρόμο από το να μάθεις τους φυσικούς νόμους και να τους αξιοποιήσεις, διαφορετικά δεν διαφέρεις από ένα έντομο που δεν καταλαβαίνει τι συμβαίνει γύρω του. Αφού έχουμε τη νοητική ικανότητα, δεν πρέπει να ανέβουμε ένα σκαλί; Δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα πράγματα όπως οι πρωτόγονοι, για τους οποίους όλα ήταν ανεξήγητα.
— Έχεις σκεφτεί ότι μπορεί κι εσύ, ως επιστήμονας, να βρίσκεσαι σε αυτό το σημείο μηδέν και ότι τα πράγματα που πιστεύεις μετά από 1.000 χρόνια να είναι «λάθος»;
Ελπίζω να είναι έτσι. Θέλουμε να είμαστε οι μελλοντικοί πρωτόγονοι. Αυτό θα σήμαινε ότι υπάρχει εξέλιξη, ότι έχουμε κάνει καλή δουλειά, ότι βάλαμε το λιθαράκι μας για τους επόμενους.
— Ποια αντιεπιστημονική θεωρία απεχθάνεσαι;
Την αστρολογία. Και είναι το μόνο βίντεο που έχω κάνει, στο οποίο καταρρίπτω μια ψευδοεπιστήμη. Για μένα η Σελήνη είναι ένα βραχώδες σώμα, ένας δορυφόρος της Γης που ξέρουμε πάρα πολύ καλά από τι αποτελείται. Έχουμε φέρει πετρώματα από κει, έχουμε ονομάσει τους κρατήρες, τις θάλασσές της. Για κάποιους συνανθρώπους μας η Σελήνη είναι ένα πνευματικό αντικείμενο που σε επηρεάζει με κάποιον μαγικό τρόπο. Επηρεάζει τα επαγγελματικά, τα ερωτικά τα συναισθηματικά σου, μια αντίληψη που αντιστοιχεί στους πρωτόγονους ή στους ανθρώπους του Μεσαίωνα.
Σαν να σου λέω ότι η πλατεία Συντάγματος έχει πνευματική υπόσταση, ενώ εσύ έχεις πάει και την έχεις
περπατήσει. Τόσο ακραίο το βλέπω εγώ που ασχολούμαι με την αστρονομία.
Γιατί δεν ισχύει η αστρολογία;
— Τα βίντεο που κάνεις προκύπτουν από προσωπική ανάγκη ή ως κοινωνικό έργο;
Και τα δύο. Ωστόσο, όσο μεγαλώνεις, αισθάνεσαι την ανάγκη να αφήσεις κάτι πίσω σου, να αισθανθείς ότι το πέρασμά σου από αυτόν τον πλανήτη τον έκανε απειροελάχιστα καλύτερο, όσο ματαιόδοξο κι αν ακούγεται αυτό ‒ δεν είναι εύκολο να αλλάξει ένας μόνος του όλο τον πλανήτη, αλλά θα ήθελα να ξέρω ότι έκανα τουλάχιστον μια προσπάθεια να βελτιώσω την κοινωνία με τον τρόπο που νομίζω εγώ ότι μπορεί να βοηθηθεί. Πιστεύω ότι ο ορθολογικός και επιστημονικός τρόπος σκέψης βάζει τα θεμέλια για μια πιο καλή μελλοντική κοινωνία.
— Ποιο είναι το πιο ωραίο πράγμα που σου έχουν πει;
Κάποιοι άνθρωποι μου έχουν πει ότι σε συναισθηματικά πιεσμένες στιγμές της ζωής τους τα βίντεό μου τους ξεκούρασαν και τους έκαναν να δουν τα πράγματα αλλιώς. Μου μιλάνε πολύ συχνά για ένα συγκεκριμένο βίντεο με τίτλο «Για μια νέα φιλοσοφία». Είναι λίγο πιο φιλοσοφικό, πιο προσωπικό, πιάνει λίγο και την έννοια του θανάτου, του πεπερασμένου της ύπαρξής μας.
— Η αστροφυσική προσφέρεται για να καλλιεργηθούν αβίαστα πολλές φιλοσοφικές ιδέες. Θεωρώ, επίσης, ότι ενέχει την τέχνη. Χρειάζεται φαντασία για να μπορέσεις να κάνεις το αόρατο ορατό. Είσαι καλλιτέχνης;
Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου ήμουν πάντα χωρισμένος ανάμεσα σε δύο αγάπες: τη μουσική και την αστροφυσική. Παίζω κιθάρα, πιάνο, τραγουδάω. Δεν είναι χόμπι αλλά μια προσωπική ανάγκη πολύ μεγάλη. Αντιπαρέβαλες την τέχνη με την επιστήμη. Δεν είναι αντίθετοι κόσμοι, αλλά διαφορετικές ανάγκες. Από τη μια η ανάγκη μας να εξηγήσουμε τον κόσμο και από την άλλη να εκφράσουμε το τι βιώνουμε. Τέχνη και επιστήμη: και τα δύο έχουν την αλήθεια τους.
— Τι είναι αλήθεια, Παύλο. Ποια είναι η αλήθεια;
Aυτό είναι ένα τεράστιο ερώτημα. Νομίζω ότι και να σου απαντήσω θα είναι ταυτολογία. Μπορούμε να πούμε ότι πραγματικό είναι αυτό που συμβαίνει ανεξάρτητα από τον παρατηρητή. Είτε πιστεύουμε σε αυτό είτε όχι, συμβαίνει, ενώ είναι άλλα που συμβαίνουν μόνο όταν τα νιώσεις, π.χ. η αγάπη η συγκίνηση. Υπάρχουν κάποια φαινόμενα στο σύμπαν τα οποία είναι ανεξάρτητα από τη δική μας ύπαρξη.
— Τι πιστεύεις ότι θα γίνεις μετά τον θάνατό σου;
Πιστεύω ότι θα γίνω αυτό το οποίο όλοι βλέπουμε ότι γίνεται, αλλά το αρνούμαστε. Η θερμότητα θα διαχυθεί στο περιβάλλον και οι ουσίες σιγά-σιγά θα αφομοιωθούν από τη φύση. Μπορεί κάποιες από αυτές να καταλήξουν σε άλλες μορφές ζωής. Δημιουργείται ένας πολύ ωραίος κύκλος αν σκεφτείς ότι τα υλικά που έχεις μέσα σου μπορούν να μεταστοιχειωθούν σε κάποιες άλλες μορφές ζωής, είτε είναι έντομα, είτε ζώα, είτε άνθρωποι στη τροφική αλυσίδα. Κι αυτό είναι πολύ όμορφο γιατί αυτήν τη στιγμή υπάρχουν και σ' εμένα μόρια και χημικές ενώσεις οι οποίες υπήρχαν πρώτα σε άλλες μορφές ζωής, σε άλλους ανθρώπους, κι αυτός ο κύκλος συνεχίζεται για πάντα. Αλλά, αν με ρωτάς αν έχω κάποια υπερφυσική δοξασία για τη μεταθανάτια ζωή, ε, όσο κι αν θα ήθελα να ζήσω για πάντα, τα στοιχεία δείχνουν ότι αυτά είναι απλώς ευσεβείς πόθοι.
— Ποιο είναι το στοιχείο του χαρακτήρα σου που θεωρείς ότι είναι το πιο δυνατό;
Ποτέ δεν αποφάσισα ότι θα ικανοποιήσω μόνο ένα από τα δύο κομμάτια, το λογικό ή το συναισθηματικό. Εξηγούμαι: βλέπεις πολλούς που αντιμετωπίζουν κυνικά τη ζωή και λειτουργούν ορθολογικά στα πάντα. Είναι κι εκείνοι που όλα τα αντιμετωπίζουν μόνο συναισθηματικά και είναι φτερά στον άνεμο. Νομίζω πως έχω καταφέρει αυτά τα δύο να τα συνδυάσω αρμονικά μέσα μου, χωρίς να συγκρούονται.
— Υπάρχει κάτι ακίνητο στο σύμπαν;
Όχι.
— Γιατί πιστεύεις ότι χάνεται σταδιακά η δίψα των ανθρώπων για γνώση, εξερεύνηση, και τα βλέπουν όλα αποστειρωμένα, με σοβαροφάνεια;
Αρκεί να πας σε οποιοδήποτε παιδάκι και να δεις πόσο ενθουσιάζεται με τα πάντα. Φταίει σε πολύ μεγάλο βαθμό ο τρόπος με τον οποίο μεγαλώνουμε. Χάνουμε τον ενθουσιασμό μας. Δεν υπάρχει παιδί που να μην έχει ρωτήσει τους γονείς του κάποια στιγμή «τι είναι τα άστρα;». Πόσα παιδάκια πιστεύεις ότι πήραν μια πραγματικά ενδιαφέρουσα απάντηση σε αυτό το ερώτημα; Πόσα άκουσαν ότι αυτά τα φωτεινά σημεία είναι μακρινοί ήλιοι που έχουν γύρω τους άλλους πλανήτες, που είναι τελείως διαφορετικοί από τους πλανήτες που ξέρουμε εμείς; Τους λένε: «Τίποτα, παιδάκι μου, άστρα είναι». Αυτομάτως για το παιδί γίνεται ένα τίποτα, κάτι βαρετό, απλώς ένα ωραίο ντεκόρ. Εκεί είναι που έχεις καταστρέψει το κομμάτι του εγκεφάλου του που ήταν έτοιμο να πάρει αυτήν τη γνώση.
Έπειτα, εξαρτάται και από το σχολείο το αν θα ξαναξυπνήσει αυτό το κομμάτι. Αλλά, δυστυχώς, στον περισσότερο κόσμο αυτό χάνεται εντελώς. Έχω βαρεθεί να ακούω τη φράση «και τι μας νοιάζει εμάς τι γίνεται εκεί πάνω». Δεν καταλαβαίνουμε ότι για να λύσουμε ό,τι προκύπτει εδώ ακολουθούμε την ίδια μέθοδο που χρησιμοποιούμε για να καταλάβουμε τι συμβαίνει εκεί έξω. Η κατανόηση της φύσης είναι οικουμενική, δεν μπορείς να πεις «θα κατανοήσω μόνο πώς λειτουργεί αυτό το ποτήρι». Κατανοώντας το σύμπαν, κατανοούμε καλύτερα τον εαυτό μας και τον χώρο στον οποίο ζούμε αυτήν τη στιγμή.
— Αν μπορούσες να πάρεις μια απάντηση σε ένα μεγάλο αναπάντητο ερώτημα για το σύμπαν, ποια θα ήταν;
Θα ήθελα να απαντηθεί το παράδοξο του Φέρμι. Θέλω να ξέρω γιατί δεν έχουμε βρει ακόμα νοημοσύνη αλλού και πόσο συχνά εμφανίζεται στο σύμπαν. Η νοημοσύνη είναι κάτι σπάνιο κι έχουμε τεράστια ευθύνη να τη διαφυλάξουμε. Θα ήθελα να ξέρω πόσο σπάνια είναι και με ποιους άλλους τρόπους εμφανίζεται.
Υπάρχουν εξωγήινοι; Η εξίσωση του Drake
— Αντιδράς όταν ακούς τραγικά αντιεπιστημονικά πράγματα δίπλα σου;
Πολλές φορές. Προφανώς δεν είναι κάθε στιγμή κατάλληλη για να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας. Όταν πίνω το ποτό μου κι έχω δίπλα μου κάποιον που πιστεύει στο δωδεκάθεο, ε, δεν θα αρχίσω να του εξηγώ γιατί δεν υπάρχει. Θα απολαύσω το ποτό μου.
— Πιστεύεις ότι αυτοί οι άνθρωποι ζουν εις βάρος των υπολοίπων;
Υπάρχουν παράλογες δοξασίες που δεν μας επηρεάζουν καθόλου. Υπάρχουν άλλες που μας επηρεάζουν. Η πίστη ότι υπάρχει μια διεθνής συνωμοσία των φαρμακευτικών εταιρειών και ότι τα εμβόλια μάς κάνουν κακό είναι μια παράλογη αντίληψη που μας επηρεάζει όλους, κάνοντας τεράστια ζημιά. Το να πιστεύεις ότι υπάρχουν 12 θεοί πάνω στον Όλυμπο δεν σε επηρεάζει αρνητικά με άμεσο τρόπο. Έμμεσα, βέβαια, σε επηρεάζει κάπως, γιατί μαθαίνεις να λειτουργείς με τρόπο ανορθολογικό και είναι πολύ δύσκολο να οργανώσουμε μια κοινωνία που θα λειτουργεί προς όφελος όλων μας, από τη στιγμή που ο καθένας έχει εφεύρει τα δικά του φαντάσματα.
— Έχεις κάποιο μότο στη ζωή σου; Μια φιλοσοφία πάνω στην οποία στηρίζεσαι;
Πιστεύω πολύ στο «άδραξε τη μέρα». Εμείς που δεν έχουμε κάποια θρησκευτική αντίληψη και θεωρούμε ότι κάποτε η ζωή τελειώνει και ο χρόνος μας πάνω σε αυτόν τον πλανήτη είναι πεπερασμένος, πρέπει να κάνουμε το μέγιστο με αυτά που έχουμε. Αυτός είναι και ο λόγος που δουλεύω ασταμάτητα, χωρίς να με νοιάζει. Θεωρώ ότι τώρα είναι η ώρα να δράσουμε και να προσφέρουμε.
σχόλια