Ο Βασίλης Κάλφας είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και ειδικεύεται στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία και την Ιστορία της Επιστήμης. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1953 και θεωρείται κορυφαίος μεταφραστής των έργων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Για το πλούσιο συγγραφικό του έργο έχει τιμηθεί, μεταξύ άλλων, με το βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας αλλά και με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης Έργου Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά.
Τον συναντώ ένα ηλιόλουστο πρωινό σε ένα ήσυχο καφέ της Πλάκας, όπου κατοικεί. Κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας διαπιστώνω την ευρύτητα των γνώσεών του και την ειδίκευσή του στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής επιστήμης, ενώ απολαμβάνω τον κατανοητό και μεστό του λόγο. «Δεν είναι ένας αναχωρητής του στοχασμού. Με τον φιλοσοφικό του λόγο έχει συμβάλει στην αλλαγή παραδείγματος ως προς τον τρόπο που πρέπει να διδάσκεται η αρχαία ελληνική φιλοσοφία» έχει πει για τον ίδιο ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Θεοδόσης Τάσιος.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο διακεκριμένος στοχαστής μιλά για την εποχή μας, την πανδημία, τα προβλήματα του εκπαιδευτικού συστήματος, τους νέους, τα πάθη της ψυχής, τα υπαρξιακά κενά των ανθρώπων αλλά και για το τι του δίνει ελπίδα σήμερα.
Ο σκεπτόμενος πολίτης αποτελεί έναν συνδυασμό ενημέρωσης, κινήτρων και ενδιαφερόντων. Τα κινήματα που βλέπουμε το τελευταίο διάστημα να αντιδρούν ή να διαδηλώνουν για τον κορωνοϊό και για τις μάσκες δεν αμφισβητούν απλώς την πανδημία αλλά γενικότερα την επιστήμη, την οργάνωση της κοινωνίας και τις αξίες της.
— Πώς θα χαρακτηρίζατε την εποχή μας και γιατί;
Η τελευταία δεκαετία, ειδικά για την Ελλάδα, έχει καταγραφεί ως μια περίοδος ανατροπής των πάντων. Ο συνδυασμός πανδημίας και οικονομικής κρίσης ήταν απρόβλεπτος και καταστρεπτικός. Μιλάμε, συνεπώς, για μια παράξενη εποχή που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πώς θα ολοκληρωθεί.
— Θεωρείτε ότι μάθαμε κάτι απ' όλα αυτά ως κοινωνία; Τι πιστεύετε ότι μπορεί να αφήσει πίσω της η πανδημία;
Δεν νομίζω ότι μάθαμε κάτι ουσιαστικό. Ίσως αυτό να συνέβη ως έναν βαθμό σε προσωπικό επίπεδο και κάποιοι να σκέφτηκαν λίγο παραπάνω. Αλλά ο τρόπος που έχει αντιδράσει συνολικά η κοινωνία μας δεν καταδεικνύει επίγνωση της κατάστασης. Προφανώς, οι συνθήκες που επικρατούν δυσκολεύουν τη ζωή πολλών ανθρώπων και δεν αφήνουν αρκετά περιθώρια για καθαρή κρίση. Κατά τη γνώμη μου, η μόνη ελπιδοφόρα στιγμή ήταν η στάση που επέδειξε η κοινωνία στην αρχή του ξεσπάσματος της πανδημίας. Ωστόσο, το βασικό πρόβλημα είναι ότι οι περισσότεροι έχουν περιχαρακωθεί σε έναν δικό τους κόσμο, επικοινωνούν μόνο με ομοειδή άτομα, ειδικά στον χώρο των social media. Νομίζω ότι ζούμε την αρχή ενός νέου διχασμού, ο οποίος θα είναι όχι μόνον οικονομικός αλλά και πολιτιστικός και πνευματικός. Το χειρότερο για μένα είναι ότι ίσως βρεθούμε αντιμέτωποι με ένα αγεφύρωτο χάσμα γενεών. Είναι παράδοξο το ότι, ενώ ο ιός αυτός δείχνει να είναι λιγότερο επίφοβος για τους νέους σε σχέση με τους ηλικιωμένους, οι νέοι θα είναι αυτοί που θα πληρώσουν το τίμημα. Η σημερινή νέα γενιά ζει μέσα στην ανασφάλεια, τίποτα δεν θεωρείται δεδομένο γι' αυτήν, ενώ οι παραδοσιακές αξίες στις οποίες θα μπορούσε να στηριχτεί έχουν καταρρεύσει. Κι όλα αυτά όταν η προηγούμενη γενιά, η δική μου, υπήρξε ιστορικά η πιο τυχερή και η πιο ευνοημένη.
— Ύστερα απ' όλα αυτά, ποια ψυχοσύνθεση αναπτύσσουν οι νέοι σήμερα;
Από τη δική μου αίσθηση και επαφή που έχω με τους φοιτητές, πιστεύω ότι οι νέοι είναι αρκετά ενημερωμένοι αλλά και καλύτεροι παρατηρητές της πραγματικότητας. Μάλιστα, την καλύτερη διδακτική εμπειρία στο πανεπιστήμιο την έχω βιώσει τα τελευταία χρόνια με αυτήν την γενιά των νέων. Και μάλιστα με παιδιά που ξέρουν ότι θα αναμετρηθούν με την ανεργία, ότι θα απασχοληθούν σε κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που σπούδασαν, ότι θα είναι αναγκασμένοι να περάσουν από πολλά επαγγέλματα και ότι, για την ώρα τουλάχιστον, οι οικονομικές απολαβές θα είναι δραματικές.
— Αν σας έλεγα να ξεχωρίσετε κάποια από τα βασικά προβλήματα της παιδείας στη χώρα μας, ποια θα επιλέγατε;
Για το πανεπιστήμιο, η έλλειψη στόχων πολλών φοιτητών, η αποσύνδεση σπουδών και επαγγελματικής απασχόλησης. Όμως το μεγάλο και ουσιαστικό πρόβλημα εντοπίζεται στη μέση εκπαίδευση και όχι τόσο στην πανεπιστημιακή. Οι σπουδές εκεί είναι προσανατολισμένες στη συσσώρευση άχρηστης γνώσης και όχι στην καλλιέργεια δεξιοτήτων. Ευνοούν την αποστήθιση και όχι την κριτική σκέψη. Τα παιδιά στη μέση εκπαίδευση πρέπει να μαθαίνουν να λύνουν προβλήματα και να αναπτύξουν εργαλεία για να αντιμετωπίσουν τους νέους καιρούς. Ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία μπορείς πολύ εύκολα να βρεις οτιδήποτε θες στο Google. Επομένως, αυτό που λείπει από το σχολείο είναι η ανάπτυξη δεξιοτήτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα θέματα της εκπαίδευσης είναι λες και συγκεντρώνεται όλη η συσσωρευμένη αδράνεια της ελληνικής κοινωνίας. Οποιαδήποτε αλλαγή προτείνεται συναντά θύελλα αντιδράσεων από εκπαιδευτικούς, γονείς, ακόμη και μαθητές. Όλοι τυπικά είναι υπέρ των μεταρρυθμίσεων, αλλά στην πράξη κανείς δεν φαίνεται πρόθυμος να ακολουθήσει ούτε την πιο ανώδυνη. Μένουμε πάντα στην επιφάνεια των προβλημάτων, ιδίως σ' αυτά που προβάλλει ο Τύπος. Δείτε, για παράδειγμα, τη βάση του δέκα και τις αντιδράσεις που καταγράφονται κάθε χρόνο. Ακούμε συνεχώς ότι γίνεται εισαγωγή στα πανεπιστήμια με βαθμούς 3 και 4. Πείτε ότι καθιερώνεται η βάση του δέκα. Αυτό που θα καταφέρουν είναι να πιέσουν την επιτροπή του υπουργείου να βάλει πιο εύκολα θέματα, προκειμένου να καλυφθούν οι θέσεις στα πανεπιστήμια. Για το αν χρειάζονται τόσοι φοιτητές, για την κατάργηση της τεχνολογικής εκπαίδευσης, για τη βελτίωση των πανελλαδικών εξετάσεων, δεν μιλάμε. Η σχολική εκπαίδευση έχει ανάγκη από μια νέα ταυτότητα, ώστε τα παιδιά όχι μόνο να μαθαίνουν αλλά να σκέφτονται και να μπορούν να δρουν.
— Επιστρέφω στο θέμα των ημερών. Πού μπορεί να μας οδηγήσει ο αόρατος εχθρός της πανδημίας;
Στον απομονωτισμό, στον ατομοκεντρισμό και στο κλείσιμο στη μικρή ομάδα και στην οικογένεια. Κι αν αυτό συμβεί, θα είναι καταστροφικό.
— Πώς ορίζετε τον συνειδητό πολίτη; Είδαμε τελευταία ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας να μην ασπάζεται την έννοια της ατομικής ευθύνης.
Ο σκεπτόμενος πολίτης αποτελεί έναν συνδυασμό ενημέρωσης, κινήτρων και ενδιαφερόντων. Τα κινήματα που βλέπουμε το τελευταίο διάστημα να αντιδρούν ή να διαδηλώνουν για τον κορωνοϊό και για τις μάσκες δεν αμφισβητούν απλώς την πανδημία αλλά γενικότερα την επιστήμη, την οργάνωση της κοινωνίας και τις αξίες της.
«Όσο περισσότερο κλείνεται κάποιος στην οικογένειά του, τόσο πιο ανελεύθερος γίνεται»
— Έχει χαθεί η σκέψη στις μέρες μας;
Δεν θα το έλεγα, απλώς νομίζω ότι επιλέγουμε να επικοινωνούμε περισσότερο μέσα σε κλειστά ομόκεντρα κυκλώματα σκέψης και αξιών. Απουσιάζουν προφανώς τα μεγάλα οράματα, οι ιδεολογίες ή οι θεωρίες που θα παρακινήσουν μεγάλα τμήματα πληθυσμού, αλλά όχι σε τέτοιο σημείο που να μην παράγεται σκέψη.
— Ποιο είναι εκείνο το χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας που σας ενοχλεί;
Με ενοχλεί η υποκρισία αλλά και ο συντηρητισμός σε όλες τις εκφάνσεις του. Δηλαδή οτιδήποτε εμποδίζει το καινούργιο, αποκηρύσσει συνολικά την εξέλιξη και δυσκολεύεται να δεχτεί τον άλλον όταν δεν του μοιάζει. Η ελληνική κοινωνία είναι μια μίζερη κοινωνία. Μια ένδειξη γι' αυτό είναι η διαρκής επίκληση των ένδοξων προγόνων μας. Η άκριτη εξύμνηση του ένδοξου παρελθόντος υποδηλώνει ένα μίζερο παρόν. Δεν έχεις τίποτα σπουδαίο να επιδείξεις σήμερα, με αποτέλεσμα να γυρνάς προς τα πίσω. Γενικότερα, επειδή δεν επιθυμούμε να κοιτάξουμε μπροστά, μένουμε σε οτιδήποτε οπισθοδρομικό. Εμείς μεγαλώσαμε αντιτιθέμενοι στο σύνθημα «Πατρίς - Θρησκεία - Οικογένεια» επειδή μας το επέβαλαν διά της βίας και δυστυχώς βλέπουμε τώρα να επιστρέφουμε εκεί οικειοθελώς.
— Αυτές τις μέρες είδαμε πολλούς γονείς στους δρόμους να πατούν τις μάσκες και να μην αφήνουν τα παιδιά τους να πάνε στο σχολείο. Ποια είναι η άποψή σας για την οικογένεια;
Η οικογένεια είναι ένα από τα βασικά στοιχεία στα οποία στηρίζεται ο συντηρητισμός των κοινωνιών. Όσο περισσότερο κλείνεται κάποιος στην οικογένειά του, τόσο πιο ανελεύθερος γίνεται, αντιμετωπίζει με καχυποψία καθετί ξένο, μεταβάλλει τα κριτήριά του για να προασπίσει το στενό του συμφέρον, χάνει την οπτική του όλου και της κοινωνίας.
— Πώς μπορεί ένας άνθρωπος να νοηματοδοτήσει τη ζωή του;
Δεν ξέρω αν υπάρχει γενική απάντηση. Προσωπικά, θα κρατούσα τρία πράγματα: να βρει κανείς ένα ενδιαφέρον στη ζωή, που να τον ξεπερνάει. Να καλλιεργήσει την ερωτική του πλευρά, στη γενικότερη μορφή της, που περιλαμβάνει όλες τις ανθρώπινες σχέσεις του. Να είναι ευγνώμων για όσα κακά δεν του έχουν τύχει.
— Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ήταν εκείνοι που μίλησαν πρώτοι για την ψυχή. Πείτε μας λίγα λόγια γι' αυτό. Είναι ένα θέμα που ακόμα μας απασχολεί.
Πράγματι, ήταν εκείνοι που αυτονόμησαν πρώτοι την ψυχή από το σώμα. Κατά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, η ουσία του ανθρώπου είναι η ψυχή του, εννοώντας όμως κυρίως τον νου και το πνεύμα του. Άφησαν, όμως, έξω από την ανάλυσή τους τα πάθη της ψυχής. Ο Αριστοτέλης στο «Περί Ψυχής» αναλύει την αίσθηση, τη φαντασία και τη νόηση και όχι το ψυχικό βάθος, το οποίο απουσιάζει εντελώς. Είναι ενδεικτικό ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, παρότι ήταν εκείνοι που έθεσαν τα θεμέλια για τις περισσότερες επιστήμες, δεν κατάφεραν να αναπτύξουν μια θεωρητικά συνεκτική επιστημονική ψυχολογία. Στην κλασική αρχαιότητα, με την ψυχή και τα πάθη της ασχολούνται κυρίως οι ποιητές, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη. Και ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερη η επίδραση των ποιητών σε σχέση με αυτήν των φιλοσόφων. Πάντως, κι εγώ ανήκω σε αυτούς που πιστεύουν ότι, αν θες να γνωρίσεις καλύτερα τον εαυτό σου, θα μάθεις πολύ περισσότερα διαβάζοντας λογοτεχνία και ποίηση παρά φιλοσοφία.
— Ποια είναι τα πάθη της ψυχής μας;
Η οργή, το μίσος ή, όπως έλεγε ο Πλάτων, ο έρωτας σε όλες του τις πτυχές, δηλαδή ό,τι δεν περνά από τον λογικό μας έλεγχο. Όλα εκείνα που μας φέρνουν σε σύγκρουση και διχασμό μεταξύ όσων επιθυμούμε και όσων πρέπει να πράξουμε. Οπότε, η δυσκολία με τα πάθη είναι κατά πόσο μπορείς να τα καθυποτάξεις ή αν μπορείς να βρεις μέσα τους ένα δημιουργικό έναυσμα.
— Ο καταναλωτικός απομονωτισμός έχει ενισχύσει τα υπαρξιακά κενά των ανθρώπων;
Σαφώς. Θυμηθείτε ότι οι γιατροί λένε πως η μεγαλύτερη επανάσταση στην ιατρική, μετά τα αντιβιοτικά, ήταν τα ψυχοφάρμακα Η διαρκής ένταση, οι γρήγοροι ρυθμοί της καθημερινότητας και η αβεβαιότητα επηρεάζουν δραστικά τον τρόπο ζωής μας. Καλείσαι συνεχώς να λύσεις όλα τα προβλήματά σου μόνος σου, χωρίς καμία συμβολή της κοινότητας. Τότε, αν έχεις καλή σχέση με τον εαυτό σου, τα καταφέρνεις. Αντιθέτως, αν δεν έχεις καλή σχέση, τα πράγματα γίνονται πολύ δύσκολα.
— Τι έχετε μάθει από την προσωπική σας ενασχόληση με τη φιλοσοφία;
Για μένα η φιλοσοφία είναι η περιπέτεια της ανθρώπινης σκέψης. Όταν καταφέρνεις να δεις τους δρόμους που χάραξε αυτή η σκέψη, βρίσκεις ένα μέτρο των πραγμάτων και της δικής σου σχέσης με αυτά.
— Τι σας δίνει ελπίδα σήμερα;
Η κατά μία έννοια μεταφυσική πίστη στη νέα γενιά, η εμπιστοσύνη στην επιστήμη και στην καινούργια γνώση.
σχόλια