Οι αναρχικοί νομικοί
(Les juristes anarchistes)
"Το δίκαιο αποτελεί πηγή έμπνευσης για την αναρχική σκέψη. Μας επιτρέπει να φανταστούμε ουτοπίες που, αν και μη πραγματικές, είναι ωστόσο συγκεκριμένες. Αυτό συμβαίνει επειδή ο νόμος είναι μια επιστήμη που επιτρέπει τη συγκεκριμενοποιήση των ιδανικών, θεσμοθετώντας τα μέσω διαδικασιών, εγγυήσεων, δικαιωμάτων και απαιτήσεων. Αντλώντας έμπνευση από το ιδιοκτησιακό δίκαιο, το δικονομικό δίκαιο και το δημόσιο δίκαιο, είναι επομένως δυνατόν να φανταστούμε νέους, πιο οριζόντιους τρόπους συλλογικής οργάνωσης."
Οι αναρχικοί νομικοί: μια εισαγωγή
"Μακριά από το να αντιτίθεται στον αναρχισμό, το δίκαιο αποτελεί πηγή έμπνευσης για την ελευθεριακή σκέψη. Μας επιτρέπει να φανταστούμε και να θεσμοθετούμε νέους τρόπους οριζόντιας οργάνωσης. Με αυτή την έννοια, μερικές φορές πρέπει να είσαι καλός νομικός για να είσαι καλός αναρχικός. Αλλά η συμβολή του δικαίου στην αναρχική σκέψη έχει επίσης τα όριά της. Το δίκαιο, και ειδικότερα το ποινικό δίκαιο, διατηρεί στενή σχέση με την κρατική βία. Τότε τίθεται το ερώτημα κατά πόσο αυτή η σχέση είναι άρρηκτη.'
Louis Hill, Αναρχικοί νομικοί: ένα συμπέρασμα
Les Juristes anarchistes - Vers de nouvelles utopies concrètes. Συλλογικό έργο υπό τη διεύθυνση των Anceau (Clarisse), Aslanoff (Élie), Hill (Louis), Jourdain (Édouard), Lévy (Arié), Saul-Tarrade (Nicholas) - Εκδ. Classiques Garnier, Παρίσι, 2024, σελ. 213
Πρόλογος του βιβλίου
Το δικαίωμα στο μέλλον
Catherine Malabou
Καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (Irvine)
Στην αρχή δοκίμασα κι εγώ την ίδια έκπληξη που δικαιολογημένα καταλαμβάνει όποιον ακούει για πρώτη φορά τη διατύπωση "αναρχικοί νομικοί". Πώς είναι δυνατόν αυτοί οι δύο όροι να είναι συμβατοί;
Για να το καταλάβουμε αυτό, είναι απαραίτητο, χωρίς να παίζουμε με τις λέξεις, να αναστείλουμε την κρίση μας. Να βάλουμε σε παρένθεση τις έτοιμες ιδέες που συνοδεύουν αμέσως τη λέξη "αναρχία" σαν σμήνος από σφήκες: χάος, βία, αυθαιρεσία, πόλεμος όλων εναντίον όλων, ή απόλυτη ελευθεριότητα. Πρέπει να συμφωνήσουμε να αλλάξουμε την οπτική μας και να μορφωθούμε λίγο. Ο αναρχισμός, θα πρέπει να θυμόμαστε, δεν είναι μια απόρριψη αλλά ένα σχέδιο. Ένα σύνολο πρακτικών. Μια ιστορία. Μια πρόταση.
Ο Προυντόν είναι ο εμπνευστής αυτού του απαιτητικού μετασχηματισμού. Στο γνωστό του έργο του, Qu'est-ce que la propriété (Τι είναι η ιδιοκτησία, 1840), η λέξη "anarchie" - πολύ παλιά, αφού προέρχεται από την ελληνική αναρχία - αποκτά ξαφνικά την αξία ενός νεολογισμού, προικισμένου με ένα νέο νόημα. Δηλώνοντας για πρώτη φορά "είμαι αναρχικός" και συνδέοντας αμέσως τον όρο αυτό με το ζήτημα της διακυβέρνησης, ο Προυντόν δίνει στη λέξη "αναρχικός" μια σημασία που δεν είχε ποτέ πριν:
"Ποια μορφή διακυβέρνησης θα προτιμήσουμε; Ε, την ερώτηση αυτή, μπορούμε να σας την κάνουμε", απαντά δίχως άλλο ένας από τους νεότερους αναγνώστες μου· "Είστε δημοκρατικός. - Δημοκρατικός, ναι, αλλά αυτή η λέξη δεν προσδιορίζει τίποτα. Res Publica σημαίνει το δημόσιο πράγμα, και όποιος θέλει το δημόσιο πράγμα, υπό οποιαδήποτε μορφή διακυβέρνησης, μπορεί να αποκαλείται δημοκρατικός. Και οι βασιλιάδες ακόμη είναι δημοκρατικοί. - Το λοιπόν, είστε δημοκράτης; - Όχι, δεν είμαι δημοκράτης. - Μοναρχικός τότε; - Όχι, δεν είμαι μοναρχικός. - Συνταγματικός; - Θεός φυλάξοι. - Δηλαδή είστε αριστοκράτης; - Καθόλου. - Θέλετε μια μικτή κυβέρνηση; - Ακόμα λιγότερο. - Τι είστε τότε; - Είμαι αναρχικός. - Καταλαβαίνω, επιδίδεστε στη σάτιρα· απευθυνόμενος στην κυβέρνηση. - Σε καμία περίπτωση: μόλις ακούσατε το σοβαρό και ώριμο σε σκέψη πιστεύω μου· αν και πολύ φίλος της τάξης, είμαι, με όλη τη δύναμη της λέξης, αναρχικός." [1]
Ο Προυντόν αλλάζει ριζικά την έννοια της αναρχίας και του αναρχισμού, αλλά θα πρέπει να περιμένουμε το τέλος του 19ου αι. για να εμφανιστεί η λέξη "αναρχισμός". Κάτω από αυτήν την ονομασία, έγραψε ο Κροπότκιν, "προέκυψε μια νέα ερμηνεία του παρελθόντος και της παρούσας ζωής των κοινωνιών, μαζί με μια πρόβλεψη για το μέλλον τους." [2] Η "αναρχία" δεν παραπέμπει πλέον, όπως στο παρελθόν, στην αποδιοργάνωση, αλλά στη δημιουργία ενός νέου τύπου οργάνωσης. "Αναρχισμός" σημαίνει τώρα ένα σκεπτικό και μία εφαρμογή για μια τάξη απαλλαγμένη από την παραδοσιακή διχοτόμηση της εντολής και της υπακοής.
Ο Προυντόν το έλεγε ήδη: "Η ελευθερία είναι αναρχία, επειδή δεν αποδέχεται την εξουσία της βούλησης, αλλά μόνο την αρχή του νόμου, δηλαδή της αναγκαιότητας." [3] Επομένως, η αναρχία δεν είναι ο εχθρός του νόμου, αλλά ο καλύτερος σύμμαχός του. Και ο ίδιος ο Προυντόν ήταν σπουδαίος νομικός.
Επομένως, η διατύπωση "αναρχικοί νομικοί" παύει να είναι ένα οξύμωρο. Οι ιδέες της ανταπόδοσης, της αλληλοβοήθειας και της συνεργασίας προϋποθέτουν συμβόλαια. Κανόνες. Τη διαιτησία επί των συγκρούσεων, όπως μας υπενθυμίζει το άρθρο του Pierre Delalande. Μία νομική επιστήμη, λέει ο Louis Hill. Μία δικαιοσύνη εντέλει. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι οι αναρχικοί είναι παραδοσιακά φεντεραλιστές. Υπερασπίζονται έναν φεντεραλισμό που είναι τόσο τοπικός - συνεταιρισμοί, επιχειρήσεις, κοινά αγαθά, κοινοί πόροι - όσο και διεθνής, επιτρέποντας σε κάθε μικρή εθνική μονάδα να αποδεσμευτεί από την κυριαρχία των μεγάλων κρατών και αυτοκρατοριών. Ωστόσο, και ο φεντεραλισμός χρειάζεται νομικούς. Ο Édouard Jourdain και η Claire Annereau το έχουν αποδείξει αυτό όσον αφορά τα κοινά, και οι Jean-Jacques Gandini και Nicholas Saul-Tarrade όσον αφορά το δικαίωμα στη στέγαση. Ο Erwan Sommerer παρουσιάζει τον δικό του προβληματισμό για το σύνταγμα και τις συνταγματικές πράξεις. Το γαλλικό δίκαιο, που εξετάζεται κριτικά από τους Murray Bookchin και Jeremy Kermorvant, αντιπαραβάλλεται με άλλα συστήματα, όπως αυτό της Ροζάβα, του οποίου ο Pierre Bance είναι κορυφαίος ειδικός.
Η πρόκληση είναι να σταματήσουμε να εξισώνουμε το δίκαιο με τη δογματική ακαμψία και την πυραμιδική οργάνωση από τη μία πλευρά και την αναρχία με την απουσία δικαίου από την άλλη. Πάνω σε αυτό επίσης πρέπει να αλλάξουμε την οπτική μας. Όπως γράφουν οι συγγραφείς αυτού του βιβλίου στην εισαγωγή τους:
"Οι αναρχικοί νομικοί θέλουν να ξεφύγουν από την κυρίαρχη αναπαράσταση ενός δικαίου που θα ήταν μόνο μία υπερδομή, η αυστηρή αντανάκλαση των σχέσεων κυριαρχίας, εξομοιωμένο με την τάξη - την συγκεντρωτική και κυρίαρχη κρατική τάξη. Το εγχείρημα των αναρχικών νομικών είναι νομικής φύσης. Οι αναλύσεις τους δανείζονται από τις κοινωνικές επιστήμες, αλλά ενδιαφέρονται για τους θεσμούς, τις λειτουργίες και τους μηχανισμούς του δικαίου, θεωρώντας ότι έχουν άλλη αξία από το να καλύπτουν τις σχέσεις εξουσίας". [4]
Οι αναρχικοί νομικοί έχουν κι έναν άλλο στόχο: να συγκροτήσουν "συγκεκριμένες ουτοπίες". Όπως έχει δείξει η Amina Hassani, αυτές οι νέες ουτοπίες δεν είναι αναρχοκαπιταλιστικές κατασκευές ενός αυτορρυθμιζόμενου, διανθρωπιστικού κόσμου. Οι ουτοπίες πρέπει να υπηρετούν την ανταπόδοση και τη συνεργασία, όχι τον πόλεμο.
Βλέπω αναπόφευκτα μια συγγένεια μεταξύ αυτού του οράματος και του έργου του αείμνηστου Miguel Abensour. Για αυτόν τον φιλόσοφο, η προβληματική της ουτοπίας επιβάλει να καταρριφθεί η εξομοιωσή της με τα δύο μοντέλα με τα οποία συνήθως τη συνδέουν: πρώτον, τη φαντασίωση της ιδανικής πολιτείας, αποκομμένης από την πραγματικότητα, και δεύτερον, τη μήτρα του ολοκληρωτισμού. Μια ουτοπία, μας υπενθύμισε ο Abensour, δεν είναι ποτέ απρόσιτη. [5] Εν μέρει φανταστική, είναι ωστόσο δυνατή και πραγματοποιήσημη. Εξ ου και η συνενοχή της με το δίκαιο.
Το εξαιρετικό και καινοτόμο έργο των αναρχικών νομικών δεν ταυτίζεται πλέον εντελώς με την αναρχική θεώρηση του κόσμου των αγωνιστών και των στοχαστών του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα, την οποία είχε εκ νέου επεξεργαστεί και ο Abensour.
Ο αναρχισμός πρέπει να επανεφεύρει τον εαυτό του αν θέλει να συνεχίσει να ζει. Αλλά από τη μια εποχή στην άλλη, η απαίτηση παραμένει η ίδια: να σκεφτούμε και ταυτόχρονα να υλοποιήσουμε την οργανωτική διάσταση της ελευθερίας, με άλλα λόγια, τη δύναμη του μέλλοντος.
[1] Proudhon, Pierre-Joseph, Qu'est-ce que la propriété, Παρίσι, Le Livre de Poche, 2009, σ. 421.
[2] Kropotkin, Pierre, L'Anarchie, sa philosophie, son idéal, Παρίσι, 2η έκδοση, P. V. Stock, 1896, σ. 16.
[3] Proudhon, Pierre-Joseph, Qu'est-ce que la propriété, ό.π., σ. 433.
[4] Anceau, Clarisse, Aslanoff, Élie, Hill, Louis, Jourdain, Édouard, Lévy, Arié, Saul-Tarrade, Nicholas, [στο παρόν έργο], σ. 13.
[5] Βλ. για παράδειγμα Abensour, Miguel, "Utopie et démocratie", Raison présente, αριθ. 121, 1997, σ. 29-41.
