ΤΟΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΚΑΙΡΟ η πανδημία και ο αναγκαστικός εγκλεισμός έφεραν στην επιφάνεια πολλά ζητήματα, όπως η παραβίαση των ελευθεριών, η ατομική και η συλλογική ευθύνη και το όριο της πολιτικής ανυπακοής, και όχι άδικα.
Θα ήταν άστοχο και επικίνδυνο να σπεύσουμε να κατηγορήσουμε τους υπερασπιστές της μίας ή της άλλης άποψης, με δεδομένο ότι τα θέματα αυτά είναι ιδιαιτέρως σύνθετα, ενέχουν διαστάσεις πολιτικές, νομικές, ηθικές και ιδεολογικές και δεν είναι εύκολη η τεκμηρίωση μιας πάγιας και αδιαπραγμάτευτης θέσης.
Ομολογώ, αν και είμαι υπέρμαχος της ελευθερίας, έχω βρεθεί αρκετές φορές στη δύσκολη θέση να υπερασπίζομαι πολιτικές που, υπό φυσιολογικές συνθήκες, δεν θα υποστήριζα. Θα μου πείτε, και εύλογα, τι θα συμβεί αν δεν επανέλθουμε στις «φυσιολογικές συνθήκες» και η νέα πραγματικότητα επιτάσσει να γυρίσουμε πίσω πολλά χρόνια κατακτήσεων και διεκδικήσεων για το «συλλογικό καλό»; Σε μια ώριμη δημοκρατία ίσως να μην ελλοχεύει αυτός ο κίνδυνος. Τι γίνεται όμως σε μια ανώριμη, όψιμη δημοκρατία ή ακόμη και σε δημοκρατίες με λαϊκιστές ή φασίζουσες κυβερνήσεις;
Ο μόνος τρόπος να διαφυλάξουμε την ελεύθερη βούλησή μας είναι να τη διεκδικήσουμε εντός των επιτρεπόμενων ορίων που μας θέτει η κοινότητα στην οποία ανήκουμε, ακόμα κι αν αυτή είναι η φυλακή μας.
Δεν μπορώ να σας δώσω μια ξεκάθαρη απάντηση. Θα αναρωτηθώ μαζί σας, δανειζόμενη λίγο τη σκέψη της αγαπημένης μου Χάνα Άρεντ περί συλλογικής ευθύνης, η οποία πάντα με βοηθά να «ξεκλειδώνω» κάπως τη δική μου σκέψη.
Η Χάνα Άρεντ, λοιπόν, εξετάζοντας το θέμα της συλλογικής ευθύνης, αναφέρει: «Υπάρχει ένα είδος ευθύνης για πράγματα που κάποιος δεν έχει κάνει· μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος γι' αυτά... Δεν γνωρίζω πότε εμφανίστηκε για πρώτη φορά ο όρος "συλλογική ευθύνη", είμαι πάντως δικαιολογημένα βέβαιη ότι όχι μόνον αυτός αλλά και τα προβλήματα που υπονοεί οφείλουν τη σηµασία και το γενικότερο ενδιαφέρον τους στα πολιτικά αδιέξοδα, σε αντιδιαστολή προς τα νομικά ή τα ηθικά. Οι νομικοί και οι ηθικοί κανόνες έχουν από κοινού ένα πολύ σημαντικό στοιχείο – αναφέρονται πάντοτε στο πρόσωπο και σε ό,τι αυτό το πρόσωπο έχει κάνει· εάν το πρόσωπο τυγχάνει να εμπλέκεται σε ένα κοινό εγχείρημα, όπως στην περίπτωση του οργανωμένου εγκλήματος, εκείνο που πρόκειται να κριθεί εξακολουθεί να είναι το ίδιο το πρόσωπο, ο βαθμός συμμετοχής του, ο συγκεκριμένος ρόλος του και ούτω καθεξής, και όχι η ομάδα». Και συμπληρώνει: «Δύο προϋποθέσεις είναι απαραίτητες για να υπάρχει συλλογική ευθύνη: πρέπει να θεωρούμαι υπεύθυνος για κάτι που δεν έχω κάνει και ο λόγος για την ευθύνη μου πρέπει να είναι η ιδιότητά μου ως μέλους μιας ομάδας (μιας συλλογικότητας), που καμιά ηθελημένη πράξη μου δεν μπορεί να διαλύσει, μια ιδιότητα μέλους...»
Με λίγα λόγια, η διεκδίκηση του αναφαίρετου δικαιώματός μας στην ατομικότητα μπορεί πολύ εύκολα να υποπέσει στο ηθικό αδίκημα της ανευθυνότητας και «της αποφυγής των υποχρεώσεών μας απέναντι στον κόσμο που μοιραζόμαστε και στην κοινότητα που ανήκουμε» και ο μόνος τρόπος να ξεφύγουμε από αυτό το «αδίκημα» είναι μόνο αν επιλέξουμε να μην ανήκουμε στην κοινότητα στην οποία ανήκουμε.
Αλλά και πάλι, εγκαταλείποντας την κοινότητα, αναγκαστικά μετακινούμαστε σε μία άλλη και απλώς μετακινείται και η ευθύνη μας, εκτός κι αν επιλέξουμε να ζήσουμε σε συνθήκες μη πολιτισμού, όπου δεν θα έχουμε την υποχρέωση της ιδιότητας του μέλους κάποιας κοινότητας.
Πού βρίσκεται, όμως, αυτή η Εδέμ, στην οποία να μπορούμε ταυτόχρονα να ζήσουμε με ασφάλεια και άνεση; Άντε, μόνο με ασφάλεια, γιατί πολλοί μπορούν να ζουν και χωρίς άνεση. Σε αυτή την περίπτωση, λοιπόν, δεν συζητούμε παρά μόνο για μια ουτοπία. Ο μόνος τρόπος να διαφυλάξουμε την ελεύθερη βούλησή μας είναι να τη διεκδικήσουμε εντός των επιτρεπόμενων ορίων που μας θέτει η κοινότητα στην οποία ανήκουμε, ακόμα κι αν αυτή είναι η φυλακή μας.
Είτε είστε σαρτρικοί, και η κόλαση για εσάς είναι οι άλλοι, είτε γκαροντικοί, και κόλαση για εσάς είναι η απουσία των άλλων, η πιο ασφαλής οδός να πορευτούμε σε αυτήν τη δοκιμασία που μας βρήκε είναι η σωκρατική προτροπή: «Καλύτερα να αδικείσαι, παρά να αδικείς».
Καλή αντάμωση!
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
