ΤΗΝ ΚΟΙΤΑΖΑ, ΚΟΜΨΗ ΚΑΙ ΑΕΡΑΤΗ, με τη μαντίλα της και τα ωραία αγγλικά της να παραλαμβάνει τον Μάιο του 2019 το Booker International μαζί με την Αγγλίδα μεταφράστριά της Μέριλιν Μπουθ. Πάσχιζα να διαβάσω σωστά το όνομά της, Τζόχα Αλχάρθι, αλλά και να μάθω από το Google όσo περισσότερα μπορούσα για τη χώρα της, το Ομάν. Καταρχάς, πού ακριβώς βρίσκεται: στο ανατολικό νότιο άκρο της αραβικής χερσονήσου. Μάλιστα. Έπειτα, λίγα ψιλά ακόμα, πολίτευμα, οικονομική κατάσταση. Και το κυριότερο: πώς ζουν εκεί οι γυναίκες. Ψηφίζουν, δουλεύουν, οδηγούν, ταξιδεύουν;
Είναι αλήθεια ότι έναν αχταρμά με τα κράτη και κρατίδια της περιοχής τον έχω στο μυαλό μου. Όχι πια. Από τη στιγμή που βγήκε στα ελληνικά από τον Gutenberg το βραβευμένο της μυθιστόρημα με τίτλο Οι κόρες της Σελήνης (ομολογώ, λιγότερο τραβηχτικό από τον αγγλικό Celestial Bodies), σε μετάφραση-άθλο της Ελένης Καπετανάκη, η πατρίδα της Τζόχα Αλχάρθι αλλά και η ίδια η συγγραφέας ήρθαν πολύ πιο κοντά μου. Το μυθιστόρημά της έπαψε να ερεθίζει απλώς τη δημοσιογραφική περιέργεια, επειδή ήταν το πρώτο γραμμένο στα αραβικά που κέρδισε ένα τόσο σημαντικό λογοτεχνικό βραβείο ‒ και με καλές πάντα επιλογές. Έφυγε το «φολκλόρ» και έμεινε η λογοτεχνική ουσία.
Γιατί αυτή η 42χρονη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Sultan Qaboos του Ομάν, παντρεμένη και με τρία παιδιά, με PhD κλασικής αραβικής λογοτεχνίας από το πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου είναι μια σημαντική συγγραφέας με όλα τα κριτήρια, και τα πιο αυστηρά. Σε παίρνει από το χέρι και με λίγη προσπάθεια (πολλά ονόματα, οικογένειες και γενιές) σε βάζει σε έναν απίστευτα πλούσιο και γοητευτικό κόσμο. Του Ομάν, εννοείται, της ιστορίας και διαδρομής του από την παράδοση στον μοντερνισμό: από το 1880 μέχρι σήμερα.
Στις «Κόρες της Σελήνης» ενδιαφέρομαι για την ικανότητα αυτενέργειας των γυναικών αλλά και των ανδρών, και για το γεγονός ότι ακόμα και μια κοινωνία με ξεκάθαρη ιεραρχία και σύνολο κανόνων μπορεί να επιτρέψει μια κάποια αυτενέργεια ή ελευθερία κινήσεων.
Μην τρομάζετε. Οι Κόρες της Σελήνης είναι γεμάτες, ζωντανές, συναρπαστικές, ιδιαίτερες γυναίκες ‒ και άνδρες. Κυρίως τρεις αδελφές, τη Μάγια, την Άσμα και τη Χάουλα, άλλη βυθισμένη στα βιβλία της, άλλη ερωτοχτυπημένη, άλλη παντρεμένη, αλλά κλεισμένη περήφανα σε έναν δικό της κόσμο. Και γύρω τους, σε ερήμους και πλουσιόσπιτα, σε αεροπλάνα και κουζίνες, ζει και πάλλεται μια κοινωνία γεμάτη ποίηση, υπερβολική ποίηση, θρύλους, περιπέτειες, συγκρούσεις, αγωνίες, λάθη και έρωτες. Και όλα αυτά, συστατικά μιας λογοτεχνίας που ρουφιέται ‒το έχει αυτό η σάγκα‒, η Αλχαρθι τα χειρίζεται ελεύθερα και τολμηρά, αψηφώντας τη γραμμικότητα της συμβατικής λογοτεχνίας.
Ναι, μου ανέτρεψε πολλά στερεότυπα που είχα για τις γυναίκες που ζουν σε μια σύγχρονη αραβική χώρα. Ναι, έπρεπε να τη βρω, εκεί στην πρωτεύουσα Μουσκάτ, που ζει και γράφει. Δεν ήταν και τόσο εύκολο, βοήθησε όμως πολύ ο Gutenberg και ένα πρωί, με μεγάλη καθυστέρηση, έφτασαν στο μέιλ μου οι απαντήσεις της. Με ευγενικές αναφορές στην Ελλάδα. Μόνο σε μια δεν απάντησε και το ήθελα τόσο να μάθω τι πιστεύει για όσα κάνει ο Μακρόν στη Γαλλία μετά τη δολοφονία του καθηγητή Σαμουέλ Πατί από νεαρό φονταμενταλιστή, τι θέση έχει στην κοινωνία της η δική μας, πολύτιμη ελευθερία έκφρασης.
— Είμαι σίγουρη ότι δεν είστε μια τυπική γυναίκα του Ομάν. Τι είδους οικογένεια και γονείς σάς ανέθρεψαν, έτσι ώστε να γίνετε καλλιτέχνης και καθηγήτρια πανεπιστημίου;
Είναι αλήθεια ότι προέρχομαι από μια μεγάλη οικογένεια συγγραφέων, κάτι που είναι μάλλον ασυνήθιστο.
— Δηλαδή, θέλατε να γίνετε συγγραφέας από τα παιδικά σας χρόνια; Η κοινωνία του Ομάν τις αποδέχεται εύκολα τις γυναίκες συγγραφείς; Υπάρχουν, άραγε, πολλές;
Ναι, το ήθελα. Και, ναι, υπάρχουν πολλές γυναίκες συγγραφείς. Αλλά υπάρχει και μια ενδιαφέρουσα πλευρά σ' αυτό το φαινόμενο: η φόρμα της δουλειάς τους σπάνια είναι το μυθιστόρημα. Η ποίηση είναι πολύ σημαντική στο Ομάν.
— Μήπως επειδή το μυθιστόρημα δεν βρίσκεται σε τόση αρμονία με τη μεγάλη αραβική πολιτιστική παράδοση; Μήπως επειδή θεωρείται ένα σχετικά νέο και «ευρωπαϊκό» είδος;
Πιστεύω ότι το μυθιστόρημα δεν έχει μία και μόνo συγκεκριμένη παράδοση. Αν συμφωνήσουμε ότι γεννήθηκε στην Ευρώπη, τότε τι θα πούμε για τη γιαπωνέζικη Ιστορία του Γκέντζι, που ανήκει στις αρχές του 11ου αιώνα; Αν, πάλι, συμφωνήσουμε ότι το μυθιστόρημα, π.χ. στην περίπτωση του Ντάνιελ Νταφόε, άντλησε την έμπνευσή του από δικαστικά ρεπορτάζ και ειδήσεις εφημερίδων, θα αρχίσουμε να ψάχνουμε ποιος πολιτισμός εφεύρε τα δικαστήρια και τις ειδήσεις; Με άλλα λόγια, η παράδοση του μυθιστορήματος είναι πολύπλοκο θέμα. Οι απαντήσεις ποικίλλουν ανάλογα με τη λογοτεχνία στην οποία είμαστε εκτεθειμένοι και την παράδοση στην οποία ανήκει.
— Είναι φανερό από το βιβλίο σας ότι λατρεύετε και παίζετε στα δάχτυλα την κλασική αραβική ποίηση, ένα είδος εντελώς άγνωστο στον μέσο Ευρωπαίο αναγνώστη. Γιατί έπρεπε να πάτε σε ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο για προχωρημένες σπουδές; Δεν υπάρχουν στις αραβικές χώρες πανεπιστήμια που προσφέρουν αυτή την ευκαιρία;
Φυσικά και υπάρχουν. Αλλά μια σειρά από προσόντα κερδίζονται από τη φοίτηση σε συγκεκριμένα μεγάλα πανεπιστήμια του εξωτερικού. Για παράδειγμα, το Εδιμβούργο έχει μια πολύ σημαντική και διάσημη σχολή αραβικής λογοτεχνίας, που υπήρξε σημαντική και για το μυθιστόρημά μου! Την τελική επίβλεψη του PhD μου είχε η καθηγήτρια Mέριλιν Μπουθ, που σήμερα είναι στην Οξφόρδη και αργότερα μετέφρασε το βιβλίο μου στα αγγλικά. Έτσι, το Εδιμβούργο αποδείχτηκε σημαντικό για μένα με πολλούς τρόπους.
— Η βρετανική σας εμπειρία πώς ήταν; Νιώθετε άνετα σε μια δυτική κοινωνία; Υπάρχουν πράγματα, συνήθειες, ήθη που σας ξενίζουν ή σας ενοχλούν;
Μόνο ο καιρός, που στο Ηνωμένο Βασίλειο δεν είναι τόσο ωραίος όπως στο Ομάν ή στην Ελλάδα. Αλλά, συνολικά, ήταν μια καλή εμπειρία και μια πρόκληση για μένα: έπρεπε να τελειώσω ένα PhD, να γράψω ένα μυθιστόρημα και συγχρόνως να είμαι μαμά σε μια ξένη χώρα. Και μην ξεχνάτε ότι, όταν ζει κανείς μακριά από την πατρίδα του, έχει τη μοναδική ευκαιρία να επαναπροσδιορίσει ποιος είναι, να αμφισβητήσει και να προβληματιστεί πάνω στις ίδιες του τις προσδοκίες.
— Διάβασα ότι αρχίσατε τις «Κόρες της Σελήνης» στο Εδιμβούργο. Μου φάνηκε τόσο ενδιαφέρον, σαν να βρήκατε καταφύγιο στη μακρινή πατρίδα σας, γράφοντας γι' αυτήν. Ήταν το πρώτο σας μυθιστόρημα;
Όχι, το δεύτερο. Και, ναι, το άρχισα στο Εδιμβούργο. Έχετε δίκιο, ήταν ακριβώς ένα καταφύγιο για μένα. Σπούδαζα κλασική αραβική λογοτεχνία, ήμουν μακριά από την πατρίδα μου και έγραφα αυτό το μυθιστόρημα νιώθοντας νοσταλγία, αλλά και κάτι άλλο, ακόμα πιο σημαντικό: εκείνη την εποχή μού ήταν πολύ καθαρό ότι το Ομάν άλλαζε, ότι η ευρύτερη περιοχή άλλαζε και ότι με τις αλλαγές πολλά πράγματα θα χάνονταν, θα ξεχνιούνταν. Έτσι, το μυθιστόρημά μου έγινε και ένας τρόπος, μέσα από τη μυθοπλασία, να ξανασυλλάβω, να ζωντανέψω μερικές πλευρές του παρελθόντος. Ένα μυθιστόρημα, όπως ξέρετε, ακόμα κι αν τοποθετείται σε παλιότερες εποχές, μπορεί να είναι μια πολύ δυνατή κατάθεση για το παρόν. Ας πούμε, οι γυναίκες στο βιβλίο μου είναι ισχυρές προσωπικότητες, ίσως μάλιστα να φανούν στους αναγνώστες απρόσμενα ισχυρές. Είναι όμως αυθεντικές, αληθινές, είτε ζουν σε παλιές εποχές είτε ζουν στο σήμερα.
— Το μυθιστόρημά σας έχει μια πολύπλοκη σύνθεση και μια ελεύθερη, καθόλου γραμμική αφήγηση. Είναι μοντέρνο, όσο κι αν είναι γεμάτο από αραβική ποίηση και μύθους, όσο κι αν εκτυλίσσεται σε ερήμους και παλιές αγροτικές κοινωνίες. Αναρωτιέμαι πόσο εύκολο και αποδεκτό είναι για τους αναγνώστες του Ομάν ‒ μήπως είναι πολύ αβανγκάρντ.
Σας ευχαριστώ για τις επισημάνσεις σας. Ελπίζω ότι οι αναγνώστες στο Ομάν καταλαβαίνουν και αποδέχονται το μυθιστόρημά μου. Αλλά συμβαίνει κάτι ενδιαφέρον: υπάρχουν πόλεις και χώρες που θεωρούνται τα κέντρα της αραβικής λογοτεχνική «σκηνής». Ο δικός μου εκδότης έχει την έδρα του στον Λίβανο. Έτσι, το Ομάν δεν έχει τη σημασία που έχουν για τη νέα αραβική λογοτεχνία το Κάιρο ή η Βηρυτός. Κι αυτό είναι ίσως απελευθερωτικό. Οι συγγραφείς του Ομάν μπορούν να αναπτύξουν το ταλέντο και τη δουλειά τους με τον τρόπο που θέλει ο καθένας, σε διάλογο, φυσικά, με την παράδοση. Άλλωστε, νιώθω ότι σε θέματα σύνθεσης και πολυπλοκότητας το μυθιστόρημα λειτουργεί λίγο όπως ο χρόνος: δεν θυμόμαστε πάντα τα πράγματα με σειρά, δεν διηγούμαστε ιστορίες ή τα περασμένα με χρονική συνέπεια και πολλές φορές σταματάμε για να θυμηθούμε κάτι. Θα έλεγα ότι το μυθιστόρημα μπορεί να είναι ένας παράξενος καθρέφτης του μυαλού μας.
— Το βιβλίο σας δεν είναι μια συνηθισμένη σάγκα με πολλές γενιές. Είναι ένα τολμηρό κοίταγμα της ιστορίας του Ομάν. Το παρελθόν καθορίζει το δύσκολο σήμερα των χαρακτήρων σας σε μια χώρα που συνεχώς αλλάζει, κάτω από τα μάτια τους. Είναι αυτή η γενική σας προσέγγιση στο μυθιστόρημα;
Μάλλον έχετε δίκιο. Το μυθιστόρημα που έγραψα μετά τις Κόρες της Σελήνης είναι εν μέρει η ιστορία μιας γιαγιάς και μιας εγγονής. Η νέα γυναίκα σπουδάζει στην Αγγλία και η ζωή της γιαγιάς της στο Ομάν ρίχνει πάνω της μια βαριά σκιά. Με κάποιον τρόπο το παρελθόν της γιαγιάς της είναι η πύλη προς το δικό της μέλλον ή μάλλον το βιβλίο λειτουργεί σαν διπλός καθρέφτης. Λέγεται Naringah (Τhe Bitter Orange Tree) και δεν αναφέρεται σε πολλές γενιές, όπως οι Κόρες της Σελήνης, αλλά μιλάει για τις ευκαιρίες που δίνουν στους ανθρώπους διάφορες εποχές και τόποι και, αντίστροφα, για τις δυνατότητες και ελευθερίες που είχαν ή δεν είχαν οι μεγαλύτεροι από μας.
— Ομολογώ ότι τα έχασα όταν έμαθα από το βιβλίο σας ότι στο Ομάν η δουλεία ήταν νόμιμη μέχρι το 1970! Γεννηθήκατε μερικά χρόνια αργότερα κι όμως, οι Κόρες της Σελήνης είναι γεμάτες έντονους χαρακτήρες σκλάβων, κυρίως γυναικών δυνατών και ελεύθερων στην ψυχή. Γιατί νιώσατε την ανάγκη να τους δώσετε τόσο χώρο στο έργο σας;
Δεν είμαι τόσο σίγουρη ότι το έκανα συνειδητά και από πρόθεση. Καμιά φορά, ένα μυθιστόρημα, όσο γράφεται, αναπτύσσει μια δική του δυναμική. Όπως σας είπα ήδη, ήθελα να γράψω για τις πλευρές της ζωής και του πολιτισμού του Ομάν που χάνονταν μέσα στην ορμή των αλλαγών, αλλά δεν είχα την προσέγγιση ενός αναλυτή ή δοκιμιογράφου. Στις «Κόρες της Σελήνης» ενδιαφέρομαι για την ικανότητα αυτενέργειας των γυναικών αλλά και των ανδρών, και για το γεγονός ότι ακόμα και μια κοινωνία με ξεκάθαρη ιεραρχία και σύνολο κανόνων μπορεί να επιτρέψει μια κάποια αυτενέργεια ή ελευθερία κινήσεων. Για παράδειγμα, ο γάμος στο μυθιστόρημά μου είναι ένας θεσμός που δίνει ευκαιρίες και δυνατότητες ή μήπως διαφέρει ανάλογα με τον χαρακτήρα των ανθρώπων; Αν θέλετε, οι «Κόρες της Σελήνης» διερευνούν τους τρόπους με τους οποίους η ελευθερία γίνεται πιο προσιτή σε όλους, ακόμα και σε αυτούς που κάποτε ήταν σκλάβοι.
— Η γυναικεία σεξουαλικότητα είναι κλειδί στο μυθιστόρημά σας. Υπάρχουν γυναίκες που απολαμβάνουν ελεύθερα το σεξ. Μέχρι και για ιστορίες βιασμού που συγκαλύπτονται γράφετε. Είναι η κοινωνία του Ομάν ανοιχτή και έτοιμη να διαβάσει για τέτοια θέματα;
Είμαστε ανοιχτοί και έτοιμοι. Ας πούμε ότι είμαστε έτοιμοι με τον ίδιο τρόπο που οποιαδήποτε κοινωνία είναι έτοιμη για τέτοια θέματα, η Αυστραλία, η Δανία ή η Χιλή. Στο βιβλίο μου μια νέα γυναίκα που έχει βίαιο σύζυγο παίρνει διαζύγιο. Είναι από το Ομάν. Δεν κάνει, όμως, ό,τι θα προσπαθούσαν να κάνουν σε μια ανάλογη κατάσταση μια Ελληνίδα, μια Νορβηγίδα ή μια Γιαπωνέζα;
— Διαβάζοντας συνεχώς στον Τύπο ειδήσεις για τα πράγματα που είναι απαγορευμένα στις γυναίκες σε τόσο πολλές αραβικές χώρες, συνέχεια σκεφτόμουν: «Είναι άραγε οι γυναίκες στο Ομάν πραγματικά ελεύθερες να αποφασίζουν για τη ζωή τους, να σπουδάζουν, να ερωτεύονται, να χωρίζουν, να ταξιδεύουν, να δουλεύουν χωρίς θρησκευτικά και άλλα εμπόδια»;
Απολύτως. Τα πράγματα άλλαξαν με την πάροδο του χρόνου, η κοινωνία έγινε πιο πλουραλιστική και ποικιλόμορφη, το ίδιο και οι προοπτικές εξέλιξης των γυναικών. Το τι σημαίνει ελευθερία, όμως, είναι ανοιχτό σε διαφορετικές ερμηνείες. Η ελευθερία εκφράζεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Κάποια γυναίκα μπορεί να θεωρεί την οικογένειά της αυστηρή, αλλά μια άλλη, που ζει στον ίδιο δρόμο, μπορεί να ζηλεύει τη χαλαρότητα και ανεκτικότητά της. Tα πράγματα στο Ομάν είναι ρευστά και μεταβάλλονται συνεχώς, κάτι που διευκολύνει την ελευθερία.
— Το βιβλίο σας μπορεί να είναι το πρώτο από το Ομάν που διαβάζουμε στην Ελλάδα, αλλά η αραβική λογοτεχνία δεν μας είναι άγνωστη. Όλο και διαβάζουμε μυθιστορήματα από Αίγυπτο, Λίβανο, Συρία και χώρες της Βόρειας Αφρικής. Σ' εσάς τι συμβαίνει; Είναι ελεύθερη η έκδοση δυτικών μυθιστορημάτων; Η μήπως μόνο οι προνομιούχες και μορφωμένες τάξεις μπορούν να τα διαβάζουν στο πρωτότυπο;
Έχουμε πρόσβαση στα πάντα. Και στη γλώσσα του πρωτοτύπου και σε μεταφράσεις. Λογοκρισία δεν υπάρχει, μόνο ορισμένες πολιτιστικές ευαισθησίες που μπορεί να καθορίζουν και να δικαιολογούν τι βιβλία παραγγέλνουν και διανέμουν τα βιβλιοπωλεία. Αλλά το Ίντερνετ κάνει τα πάντα δυνατά και άλλωστε το Ομάν βρίσκεται στον Κόλπο με τα πολλά εμπορικά κέντρα και τις εκθέσεις βιβλίου. Κι εγώ, σαν καθηγήτρια λογοτεχνίας που είμαι, δίνω μεγάλη σημασία στο να μπορούν οι φοιτητές μου να διαβάσουν τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πού θα βρισκόμασταν, άλλωστε, εμείς οι αναγνώστες χωρίς τους Έλληνες τραγικούς;
— Πολύ θα ήθελα να μάθω ποιους ξένους συγγραφείς αγαπάτε και ίσως σας έχουν επηρεάσει.
Είναι πάρα πολλοί. Ανάμεσά τους δυο δικοί σας, ο Κωνσταντίνος Καβάφης και ο Καζαντζάκης, αλλά και ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο Γιούκιο Μισίμα, ο Άντον Τσέχοφ και ο Μίλαν Κούντερα.
— Και κάτι τελευταίο. Όταν παίρνατε το Booker, γιατί ζητήσατε από τους αναγνώστες σας να κοιτάξουν το Ομάν «με ανοιχτό μυαλό και καρδιά»;
Ίσως κάθε συγγραφέας που παίρνει το International Booker θα 'πρεπε να πει το ίδιο. Νομίζω ότι δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να διαβάσεις ένα μυθιστόρημα από τη γενναιοδωρία πνεύματος. Αν κάποιος μου στείλει ένα ελληνικό μυθιστόρημα, δεν εικάζω αυτόματα ότι η ιστορία του θα βασίζεται στην Ακρόπολη. Αλλά οι αναγνώστες αποκτάμε συνήθειες, γι' αυτό και έχουμε αγαπημένους συγγραφείς ή είδη βιβλίων, αστυνομικές ιστορίες ή ρομάντζα. Καμιά φορά αυτό είναι ένα ακούσιο εμπόδιο σε νέες φόρμες ιστοριών, ακόμα και σε μια ιστορία από άλλο τόπο. Γι' αυτό θα 'θελα να διαβάσουν τις «Κόρες της Σελήνης» άνθρωποι που δεν έχουν ιδέα για το Ομάν ή την αραβική λογοτεχνία. Το μυθιστόρημά μου, άλλωστε, δεν είναι παρά μια ιστορία. Δεν είναι έμβλημα.
σχόλια