ΕΙΝΑΙ ΙΣΩΣ ΧΡΗΣΙΜΟ να αναφερθεί κανείς πρώτα στο συγγραφικό έργο και την πολύπλευρη προσωπικότητα του ίδιου του βιογράφου του Marie-Antoine ή καλύτερα του Antonin Carême, όπως προτιμούσε να τον αποκαλούν, για να μπορέσει να αντιληφθεί γιατί η συγκεκριμένη βιογραφία είναι έτσι δομημένη ώστε πολλά σημεία της να παραπέμπουν σε σενάριο.
Ο Βρετανός Ian Kelly είναι ηθοποιός, σεναριογράφος και συγγραφέας, με αρκετές ακόμα βιογραφίες ιστορικών προσώπων στο ενεργητικό του: για τον ωραίο Μπρουμέλ (Beau Brummell, The Ultimate Dandy), το 2005, για τον Καζανόβα (Casanova, Actor, Lover, Priest, Spy), το 2008, για τον ηθοποιό και δραματουργό του 189ου αιώνα, Samuel Foote (Mr Foote's Other Leg), το 2012, και για τη Vivienne Westwood, τη βιογραφία της οποίας έγραψε à quatre mains με τη διάσημη ακτιβίστρια και συνδημιουργό του κινήματος punk, fashion designer, το 2014. Είναι ο μόνος θεατρικός συγγραφέας στην ιστορία του West End που τα έργα του αναφέρονται σε θρυλικά, ιστορικά πρόσωπα. Πολύ συχνά, μάλιστα, προορίζονται ή καταλήγουν να αποτελέσουν μαγιά για σενάρια σε biopics ή για θεατρικά έργα.
Μπορούμε να υποθέσουμε πως αυτό ερμηνεύει και την πρόληψη (flashforward) που χρησιμοποιεί στο πρώτο κεφάλαιο του Μαγειρεύοντας για βασιλιάδες για να αφηγηθεί με τόσες πολλές λεπτομέρειες το τελευταίο δείπνο και την τελευταία μέρα της περιπετειώδους ζωής του πρώτου celebrity chef στην ιστορία της μαγειρικής.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως, δίνοντας στις δημιουργίες του ονόματα των διασήμων της εποχής του (α λα Ροσίλντ, Βικτόρ Ουγκό, Ζιροντέ, Λαμαρτίν, Μπουφόν, Μπουαλντιέ), δεν αποδίδει απλώς τιμές σε αυτές τις προσωπικότητες, ανυψώνει και τη συνταγή σε επώνυμο έργο και ταυτόχρονα επινοεί τους κανόνες ενός ante litteram star system.
Ο Καρέμ έζησε στα παιδικά του χρόνια κάπως σαν τον Κοντορεβιθούλη του παραμυθιού. Και αυτός ήταν το τελευταίο από τα δεκαέξι παιδιά μιας πάμφτωχης οικογένειας*. Κι αυτόν τον παράτησε ο πατέρας του, πριν καν κλείσει τα δέκα του χρόνια, στα όρια του Παρισιού, που τότε ακόμα ήταν μια μικρή, περιφραγμένη πόλη. Και χωρίς αμφιβολία το Παρίσι, κατά την περίοδο της Τρομοκρατίας, τα πιο σκληρά χρόνια της γαλλικής επανάστασης, ήταν πολύ χειρότερο κι από το δάσος όπου εγκαταλείπεται ο Petit Poucet, ο ήρωας του Charles Perrault, εκατό περίπου χρόνια νωρίτερα, το 1697.
Ο μικρός Καρέμ, όμως, παρότι δεν είχε ούτε ψωμί για να σημαδέψει με ψίχουλα τον δρόμο της διαφυγής του, είχε το άστρο που του επέτρεψε όχι απλώς να βάλει τις βάσεις της κλασικής γαλλικής κουζίνας, επηρεάζοντας γενιές και γενιές μαγείρων, και να φτάσει ψηλότερα από όσο θα μπορούσε να ονειρευτεί οποιοδήποτε μάγειρας τον 19ο αιώνα, αλλά και σε όλες τις επερχόμενες εποχές, ίσως.
Ο Ίαν Κέλι εξιστορεί πως στην αρχή βρίσκει δουλειά ως βοηθός-παιδί για τα θελήματα σε ένα ζαχαροπλαστείο, που για καλή του τύχη βρισκόταν απέναντι από την αυτοκρατορική βιβλιοθήκη (Bibliothèque impériale, σήμερα BNF) της οδού Ρισελιέ.
Έτσι, και ενώ σιγά-σιγά μυείται στην τέχνη της ζαχαροπλαστικής, μαθαίνοντας πώς να φτιάχνει πτι-φουρ κι ό,τι άλλο σχετίζεται με το φύλλο της σφολιάτας, παράλληλα μαγεύεται από τη γνώση που του αποκαλύπτεται στη συγκλονιστική αυτή βιβλιοθήκη. Διψάει να μάθει όσα περισσότερα μπορεί κι έτσι λύνει τα «μάγια» της κακής του μοίρας. Διαβάζει βιβλία λογοτεχνίας, αλλά τον συναρπάζει κυρίως η αρχιτεκτονική των αρχαίων πολιτισμών. Αντιγράφει, σκιτσάροντας με μανία γκραβούρες ανακτόρων και ναών.
Μερικά χρόνια αργότερα θα χρησιμοποιήσει όλα εκείνα τα αρχιτεκτονικά του σκίτσα ως πρότυπα για την παρασκευή των πολυώροφων και περίτεχνα διακοσμημένων γλυκισμάτων, που πέρασαν στην ιστορία της ζαχαροπλαστικής με τον όρο «pièces montées». Κατάλοιπά τους θεωρούνται σήμερα οι πανύψηλες και πολύ πιο απλουστευμένες, βέβαια, γαμήλιες τούρτες και η «πυραμίδα» από καραμελωμένα σου, το «croquembouche».
Ο Καρέμ όμως δεν περιορίζεται μόνο στη ζαχαροπλαστική. Σύντομα τον κερδίζει η μαγειρική, η οποία έμελλε να γίνει το διαβατήριό του για την αιωνιότητα. Καθοριστική και για τη δική του πορεία ήταν η «συνάντησή» του με τον οπορτουνιστή Ταλεϋράνδο – τον επαναστάτη του 1789, διπλωμάτη την εποχή Ναπολέοντα, αργότερα υπουργό του Λουδοβίκου 18ου και, μετά τα 70 του χρόνια, επί Λουδοβίκου Φίλιππου, πρεσβευτή της Γαλλίας στο Λονδίνο. Ο ευφυής διαπραγματευτής της γαλλικής διπλωματίας, αντιλαμβανόμενος πως η συνεργασία με τον φιλόδοξο και ταλαντούχο μάγειρα θα του προσέφερε ένα διαφορετικό διαπραγματευτικό εργαλείο, τον πήρε υπό την προστασία του.
Οι πόρτες για τις κουζίνες των ευγενών και των εστεμμένων ήταν πια ανοιχτές για τον Αντονέν Καρέμ, αρχίζοντας από τον διάδοχο της Αγγλίας και φτάνοντας στον Τσάρο Πασών των Ρωσιών, με διάφορες σημαίνουσες στάσεις, μεταξύ των οποίων και αυτή στο μέγαρο του βαρόνου James de Rothschild, από όπου ξεκινάει και το βιβλίο.
Ποια ήταν η συμβολή του Καρέμ στη μαγειρική; Θα μπορούσαμε να πούμε πως, δίνοντας στις δημιουργίες του ονόματα των διασήμων της εποχής του (α λα Ροσίλντ, Βικτόρ Ουγκό, Ζιροντέ, Λαμαρτίν, Μπουφόν, Μπουαλντιέ), δεν αποδίδει απλώς τιμές σε αυτές τις προσωπικότητες, ανυψώνει και τη συνταγή σε επώνυμο έργο και ταυτόχρονα επινοεί τους κανόνες ενός ante litteram star system.
Υπήρξε ένας από τους πιο παραγωγικούς συγγραφείς βιβλίων (όχι μόνο μαγειρικών), με το κορυφαίο το έργο του Art de la cuisine française au XIXe siècle, που η συνεισφορά του στη γαλλική κουζίνα θεωρείται τεράστια. Πέρα από την προφανή αίγλη που προσέδωσε στο επάγγελμα του μάγειρα, χάρη στον Καρέμ η μαγειρική, στις αρχές του 19ου αιώνα, αποκτά κανόνες, συστηματοποιείται και αναδεικνύεται σε τέχνη.
Με βάση τα πλούσια απομνημονεύματα του θρυλικού μάγειρα, ο Ian Kelly επιδιώκει αφενός να μεταφέρει στον αναγνώστη τη χλιδή των ανακτόρων των ευγενών και της αστικής πλουτοκρατίας, αλλά και να «δραματοποιήσει» την ακαταμάχητη ικανότητα του Carême να μαγειρεύει για τους σωστούς ανθρώπους στο σωστό μέρος, τη σωστή στιγμή. Ο Κέλι τονίζει ιδιαίτερα το χάρισμα του διορατικού μάγειρα να προβλέπει ποια πιάτα του θα άρεσαν στον βασιλιά Γεώργιο IV, ποια στους Ροσίλντ και ποια στους Ρομανόφ, αλλά και την ευελιξία του να αντεπεξέλθει στη μανία του Ναπολέοντα για γρήγορο φαγητό.
Φτάνοντας στην τελευταία σελίδα του Μαγειρεύοντας για βασιλιάδες, και αφού διάβασα προσεκτικά τις πενήντα τόσες σελίδες των συνταγών που ακολουθούν τη βιογραφία, τα συναισθήματά μου ήταν ανάμεικτα. Αφενός ήμουν ενθουσιασμένη γιατί είχα την αίσθηση πως παρακολούθησα από μια κλειδαρότρυπα τη ζωή ενός ήρωα της προσωπικής μου μυθολογίας, αφετέρου όμως αναρωτιόμουν αν ήταν λάθος του Ίαν Κέλι, που αντιμετωπίζοντας τον Αντονέν Καρέμ ως παρελθόν δεν κατάφερε να γεφυρώσει την απόσταση των δυο και κάτι αιώνων που μας χωρίζουν. Οι συνταγές του, ακόμα και σ' αυτό το τόσο «κοσμικό» βιβλίο, εξακολουθούν να αποτυπώνονται με τον ίδιο μουσειακό, για τα μάτια των σύγχρονων αναγνωστών, τρόπο που αποτρέπει να τις δοκιμάσουν.
Ίσως η ελληνική έκδοση να ήταν πιο προσιτή σε ένα ευρύτερο κοινό, αν υπήρχε κι ένας πιο εξειδικευμένος επιμελητής, που θα γνώριζε πώς να αποδώσει σωστά τους γαλλικούς μαγειρικούς και ζαχαροπλαστικούς όρους και να κάνει τις μετατροπές των μονάδων μέτρησης, αναδεικνύοντας έτσι το βιβλίο αυτό ακόμα και σε λειτουργικό εγχειρίδιο για τους φιλομαθείς μαγείρους της χώρας μας.
* Και μια ακόμα παράξενη, σημειολογική σύμπτωση στη ζωή του νεαρού μάγειρα, το επίθετο Carême δηλώνει τη «Σαρακοστή», τις σαράντα μέρες νηστείας που προηγούνται της Ανάστασης.
σχόλια