1.
Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν
Όλοι οι άνθρωποι του βασιλιά
μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου
Πόλις
Αριστούργημα! Ένα κλασικό ανάγνωσμα που συγκαταλέγεται ανάμεσα στα μεγάλα μυθιστορήματα της αμερικανικής εποποιίας, με κεντρικό σημείο αναφοράς την αναζήτηση της εσωτερικής ταυτότητας και την κατάκτηση του υπέρτατου στόχου ‒ της εξουσίας, της νίκης, της σάρωσης του αντιπάλου στην Αμερική της εποχής του κραχ.
Εν προκειμένω, η εσωτερική μάχη του καλού με το κακό και η επιδίωξη μιας κεντρικής θέσης στην κυβερνητική εξουσία της αχανούς ηπείρου διαπερνά εμμονικά όλους τους ήρωες και φέρνει στο φως τους σκελετούς που κρύβει ο καθένας στην ντουλάπα του: από τον πρωταγωνιστή Γουίλι Σταρκ, ο οποίος ξεκινάει ποδηγετώντας τον αγώνα των καταπιεσμένων, για να καταλήξει ενσαρκωτής της πιο ακραίας διαφθοράς, έως τον αφηγητή και σύμβουλό του Τζακ Μπέρντεν, που πασχίζει να αντιληφθεί τα όρια ανάμεσα στην ηθική και τη φαυλότητα.
Αυτή η ελεγεία της ύπαρξης, που διαβάζεται και ως επισκόπηση όλων των εκδοχών της εξουσίας, δεν συγκαταλέγεται τυχαία ανάμεσα στα κορυφαία έργα του 20ου αιώνα, φέρνοντας τον πολυβραβευμένο συγγραφέα του και δαφνοστεφή ποιητή Ρόμπερτ Γουόρεν στην κορυφή των Αμερικανών συγγραφέων.
2.
Όλγκα Τοκάρτσουκ
Πλάνητες
μτφρ. Αλεξάνδρα Δ. Ιωαννίδου
Καστανιώτης
Η πιο απρόσμενα συναρπαστική έκδοση της χρονιάς ‒αν και όχι τόσο πολύ, τελικά‒, αφού η Πολωνή Τοκάρτσουκ έγινε αποδέκτης της ύψιστης διάκρισης του βραβείου Νόμπελ. Το απρόσμενο έγκειται μάλλον στο γεγονός ότι στην Ευρώπη γράφεται ακόμα υψηλή λογοτεχνία με υλικά το ανθρώπινο σώμα και τους υψηλούς συμβολισμούς που έχουν δημιουργήσει οι μακραίωνες πνευματικές της αναζητήσεις. Κι αυτό γιατί οι «Πλάνητες» δεν έχουν στόχο να αφηγηθούν απλώς μια ιστορία αλλά αναλαμβάνουν, με όπλο τη λογοτεχνία, να δουν τι κρύβεται στο εσωτερικό ταξίδι της διαρκούς αναζήτησης και πίσω από την έκφραση να ανακαλύψουν τα κρυμμένα μυστικά της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Άλλωστε, αυτά δεν ήταν ποτέ προφανή και εξακολουθούν να βρίσκονται στις σκοτεινές της όψεις: στις κατακτήσεις της ανατομίας, στους χαμένους μύθους, στα μεγάλα πειραματικά εργαστήρια των επιστημόνων. Για του λόγου το αληθές η Τοκάρτσουκ μετατρέπεται σε έναν αυτοσχέδιο Φρανκενστάιν και, στήνοντας ένα πρωτότυπο εργαστήριο λογοτεχνικής έκφρασης, ξαναφτιάχνει το αλλόκοτο πλάσμα της αφήγησης από την αρχή.
Όπως έγραψε και η ίδια στον λόγο της βράβευσής της που περιλαμβάνεται στο βιβλίο: «Η επιστροφή στις συμπαγείς δομές της μυθολογίας θα μπορούσε να φέρει μια αίσθηση σταθερότητας μέσα στην έλλειψη σαφήνειας που βιώνουμε σήμερα. Πιστεύω πως οι μύθοι δημιουργούν ύλη για την ψυχή μας και δεν μπορούμε να τους αγνοήσουμε με τίποτα (το πολύ πολύ να παραβλέψουμε την επιρροή τους)».
3.
Χανς Φάλαντα
Λύκος ανάμεσα σε λύκους - Α' τόμος
μτφρ. Ιωάννα Αβραμίδου
Gutenberg
Δεν υπάρχει περίπτωση να καταλάβεις την ατμόσφαιρα του Βερολίνου την εποχή του Μεσοπολέμου και το κλίμα που προηγήθηκε του ναζισμού, προκαλώντας την ορμητική επέλασή του, αν δεν δεις πίνακες του γερμανικού εξπρεσιονισμού ‒αυτά τα απεχθή, τρομακτικά, παραμορφωμένα πρόσωπα του Ότο Ντιξ‒, δεν ακούσεις τη μουσική του Κουρτ Βάιλ και δεν διαβάσεις Χανς Φάλαντα.
Ειδικά το κλασικό του αριστούργημα «Λύκος ανάμεσα σε λύκους» είναι η πιο ακριβής και αναλυτική τοιχογραφία της εποχής εκείνης, με την εικόνα του Βερολίνου να είναι διχασμένη μεταξύ του ατελείωτου πανηγυριού των ηδονών και των ανοιχτών συγκρούσεων που προξενούσαν η φτώχεια, η ταπεινωτική ήττα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και η διαρκής καχυποψία.
Όλα αυτά παρατηρούσε σε κάθε λεπτομέρεια ο αριστουργηματικός συγγραφέας του «Πότη», του «Μόνος στο Βερολίνο» και του «Και τώρα, ανθρωπάκο;», το μαύρο πρόβατο του γερμανικού ολοκληρωτισμού, ο οποίος αρνήθηκε να εγκαταλείψει τον τόπο του ακόμα και όταν είδε την αναπόφευκτη κατίσχυση των ναζί, προλαβαίνοντας ευτυχώς να καταγράψει όλο το σκηνικό με την ενάργεια ενός σπουδαίου συγγραφέα.
4.
Μαργκερίτ Γιουρσενάρ
Άννα, σορόρ...
μτφρ. Σπύρος Γιανναράς
Άγρα
Σαν το καντήλι που τρεμοπαίζει μπροστά στο θάμβος της αλήθειας υψώνει την υψηλή της τέχνη, που άρχισε να διαμορφώνεται όταν η σπουδαία Βελγίδα συγγραφέας ξεκίνησε να γράφει το «Άννα, αδελφή μου...» τη Μεγάλη Εβδομάδα, κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού με τον πατέρα της στη Νάπολη. Ωστόσο γνώριζε ότι θα υψωνόταν πάνω από τα δεδομένα, όπως οι πίνακες του Ελ Γκρέκο, αφού το μέτρο της ήταν τα μεγάλα έργα του Γκαίτε και του Ρίλκε, τα βιβλικά κείμενα και όλη η ρομαντική εποποία, αλλά και τα λεπταίσθητα ειρωνικά κείμενα του Μοντεσκιέ.
Με την επίγνωση του ρόλου της συγγραφέως που απαντάει στα μεγάλα ερωτήματα δείχνει να δένει οριστικά η Γιουρσενάρ τους δυο της πρωταγωνιστές, τα αδέλφια Ντόνια Άννα και τον Ντον Μιγκέλ, μέσα από την ακραία ένωση της αιμομιξίας και την εκφραστική ενότητα του σκοταδιού με το φως που διέπνεε τα γραπτά και την προσωπικότητά της, φτιαγμένα από τις πιο λεπτές μορφές της έκφρασης και με στόχο τα μεγάλα ερωτήματα της ύπαρξης και της τέχνης.
Ένα διαμαντένιο κείμενο που έχουμε την τύχη να διαβάζουμε σε όμορφη απόδοση στα ελληνικά, γεγονός που αποδεικνύει ότι το βασικό πλεονέκτημα και όπλο του συγγραφέα είναι η γλώσσα.
5.
Ρόμπερτ Μακφάρλαν
Υπογαία
μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος
Μεταίχμιο
Το βιβλίο της δεκαετίας, αν όχι της νέας χιλιετίας, σύμφωνα με τα περισσότερα ξένα μέσα, αφού η έκδοσή του προκάλεσε ενθουσιασμό. Πότε άλλοτε ένας πανεπιστημιακός, ταξιδευτής, φυσιοδίφης, επιστήμων και ακάματος εξερευνητής δεν έχει καταθέσει ένα τόσο πολύπλευρο βιβλίο που να έχει κατακτήσει τους πιο φανατικούς της επιστήμης αλλά και της λογοτεχνίας;
Σε αυτό το ταξίδι στα βάθη της γης και του χρόνου ο Βρετανός συγγραφέας προσπαθεί να φέρει στο φως τα μυστικά του κάτω κόσμου, αναζητώντας πώς ακριβώς επικοινωνούν μέσα από τις ρίζες τους τα δέντρα, τι κρύβεται κάτω από τους λιωμένους πάγους στη Γροιλανδία και τι μπορεί να βρίσκεται στο βάθος των πιο ανήλιαγων σπηλαίων. Φτάνει μέχρι τα προϊστορικά χρόνια, στις πρώτες ανθρώπινες επιγραφές, διερευνά τους τρόπους που ταρίχευαν στην Αίγυπτο τις μούμιες, διαπερνά τον Αχέροντα για να δει τι ακριβώς εννοούσαν οι Αρχαίοι όταν μιλούσαν για το ταξίδι στον κάτω κόσμο και μπαίνει στην κάψουλα του χρόνου για να προβλέψει τι θα συμβεί με τα πυρηνικά απόβλητα στο μέλλον.
Δεν ξέρω αν υπάρχει πιο γοητευτικό βιβλίο που να δένει μοναδικά επιστήμες και λογοτεχνία και να έχουμε την τύχη να χαιρόμαστε σε μια εξαιρετική απόδοση στα ελληνικά.
6.
Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ
Μαθήματα ρωσικής λογοτεχνίας
μτφρ. Ανδρέας Παππάς
Πατάκης
Δεν χρειάζεται να είσαι θεωρητικός της λογοτεχνίας για να απολαύσεις το γοητευτικά υψιπετές ύφος του Ναμπόκοφ όταν καλείται να θίξει τα κακώς κείμενα των συμπατριωτών του αλλά και τον περίτεχνο, ευφυή του λόγο όταν αποτίει φόρο τιμής στους υψηλούς τεχνίτες του λόγου και δασκάλους του.
Στα «Μαθήματα για τη ρωσική λογοτεχνία» ο κριτικός λογοτεχνίας και καθηγητής Ναμπόκοφ ουσιαστικά αποδεικνύει ότι οι μεγάλοι Ρώσοι λογοτέχνες του 19ου αιώνα όχι μόνο δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν σε καινοτομία και ευρηματικότητα από τους Γάλλους ή τους Βρετανούς αλλά και ότι είναι εκείνοι που πρώτοι μετέφεραν τις ιδέες της πρωτοπορίας στη Δύση. Θεωρεί, επίσης, ότι δεν είναι μόνο κλασικοί αλλά και μοντερνιστές, όχι λιγότερο ευρηματικοί από τον Τζόις ‒ και ως παράδειγμα φέρνει την πειραματική ικανότητα του Τολστόι.
Εκτιμά, επίσης, βαθιά τον Γκόγκολ για την ακραία φαντασία του και θαυμάζει τον Τουργκένιεφ για τις ωραίες περιγραφές του, αλλά δεν αποδίδει τα δέοντα στον Ντοστογιέφσκι. Οι δραματικές ενατενίσεις του κορυφαίου Ρώσου λογοτέχνη και η βαθιά ριζωμένη υπαρξιακή αγωνία του προφανώς δεν συνάδουν με τις αισθητικές και εκλεπτυσμένες αναζητήσεις του Ναμπόκοφ, οι οποίες μετατρέπουν τα μαθήματα σε απολαυστική επισκόπηση του λόγου ενός κορυφαίου στυλίστα και ανένδοτου θαυμαστή της ομορφιάς σε κάθε της έκφανση και θέση.
7.
Κόλσον Γουάιτχεντ
Τα αγόρια του Νίκελ
μτφρ. Μυρσίνη Γκανά
Ίκαρος
Καιρός ήταν να έρθουν στην Ελλάδα βιβλία που να μιλούν για τον ρατσισμό στην Αμερική, την αδιανόητη ιστορία των απανωτών διώξεων που έχουν υποστεί μέσα στα χρόνια οι Αφροαμερικανοί. Γραπτά τεκμήρια όλων αυτών δείχνουν επιτέλους να μας προσφέρουν σπουδαίοι συγγραφείς, όπως ο πολυβραβευμένος Κόλσον Γουάιτχεντ, το όνομα του οποίου είναι άμεσα συνυφασμένο με αυτού του είδους τη θεματική.
Μετά τον εντυπωσιακό «Υπόγειο Σιδηρόδρομο» (Ψυχογιός) έρχονται τα «Αγόρια του Νίκελ» από τον Ίκαρο για να αποδείξουν ότι στην περίπτωσή του έχουμε μια γραφή που χτυπάει σαν οπλισμένο όπλο κατευθείαν στην καρδιά, συγκλονίζοντας τον αναγνώστη για όλα όσα αγνοεί ‒ και μέσα από τη ζωντανή πένα του συγγραφέα νιώθει ωσεί παρών. Ο γοητευτικά έντονος ρεαλισμός του απεικονίζει με ενάργεια όσα διαδραματίζονται στην τρομερή Ακαδημία Νίκελ, ένα αναμορφωτήριο φτιαγμένο για να εξοντώνει τις αδιαμόρφωτες ψυχές των εξωθημένων στην παρανομία έγχρωμων εφήβων.
Χαρακτηριστική περίπτωση ο πρωταγωνιστής Έλγουντ, αφού μέσα από τα μάτια του ξεδιπλώνονται τα αμέτρητα βασανιστήρια που περιγράφονται στις σελίδες, τα οποία συνιστούν προϊόντα όχι μυθοπλασίας αλλά μιας οδυνηρής πραγματικότητας, κι αυτό γιατί αυτά που περιγράφει ο Γουάιτχεντ διαδραματίζονται σε ένα αναμορφωτήριο στη Φλόριντα που λειτούργησε για εκατόν έντεκα χρόνια, καταστρέφοντας τη ζωή χιλιάδων παιδιών. Συγκλονιστικό μυθιστόρημα μέχρι την τελευταία του σελίδα.
8.
Γκρέγκορ φον Ρετσόρι
Αναμνήσεις ενός αντισημίτη
μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
Δώμα
Όποιος έχει διαβάσει τον «Δούναβη» του Κλαούντιο Μάγκρις, στον οποίο αφιερώνει ο συγγραφέας το πρώτο μέρος του βιβλίου του, αντιλαμβάνεται ότι ο αφηγητής δεν είναι παρά ένα τέκνο των ατιθάσευτων δυνάμεων της εποχής του, που είχε μετατρέψει τους αλλοτινούς πολίτες της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας σε ένα κράμα πολλαπλών επιρροών, ηθών και παραδόσεων: μπλεγμένοι ακόμα στο υφάδι των εθνικιστικών αντιδράσεων και των προκαταλήψεων, αλλά και του μεγαλοϊδεατισμού, που ήταν βαθιά ριζωμένα στο φαντασιακό της τότε άρχουσας τάξης, οι κάτοικοι της Κεντρικής Ευρώπης είχαν μάθει να στέκονται με εχθρότητα απέναντι σε όποιον θεωρούσαν ότι διασάλευε την καθεστηκυία τάξη.
Απόδειξη ότι ο αντισημιτισμός, στον οποίο αναφέρεται ο άπατρις Ρετσόρι ‒ο οποίος γεννήθηκε στη Μπουκοβίνα, σπούδασε στη Βιέννη και έζησε στο Βουκουρέστι‒, είχε ποτίσει βαθιά τόσο τους κραταιούς αριστοκράτες όσο και τους αντιδραστικούς λούμπεν κατοίκους που έβλεπαν στο πρόσωπο των Εβραίων τον απόλυτο εχθρό. Σε αυτές τις απαρχές του αντισημιτισμού, προτού μετατραπεί σε ναζισμό, και σε αμέτρητα περιστατικά τα οποία καταγράφει με υψηλές δόσεις αυτοσαρκασμού ο στυλίστας Ρετσόρι, όπως το ξύλο που έφαγε επειδή πόθησε μια Τσιγγανοπούλα ή η ανάγκη της αντισημίτισσας Βιεννέζας γιαγιάς του να προασπιστεί έναν Εβραίο γιατρό, επειδή την είχε θεραπεύσει από την ωτίτιδα, αναφέρεται το περίτεχνο αυτό αφήγημα, το οποίο καθίσταται μια πολύτιμη μαρτυρία της πλευράς του κακού.
Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι οι «Μαρτυρίες ενός αντισημίτη» έγιναν διάσημες επειδή δημοσιεύτηκαν σε συνέχειες στο κατεξοχήν περιοδικό των Εβραίων συγγραφέων, το «New Yorker», στα τέλη της δεκαετίας του '60, περίπου δέκα χρόνια πριν από την έκδοσή τους. Διαβάζεται, πάντως, και ως χρονικό μιας εποχής, φέρνοντας έντονα στον νου τον «Κόσμο του χθες» του Στέφαν Τσβάιχ.
9.
Σάμιουελ Μπέκετ
Αυτοί που έχουν χαθεί
μτφρ. Θωμάς Συμεωνίδης
Εστία
Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά, αν και πιο αινιγματικά, κείμενα του Μπέκετ, αντάξια της υψηλής τέχνης του παράδοξου, που μόνο αυτός καθιστούσε τόσο γοητευτικά λειτουργικό. Ειδικά αυτό το κείμενο για ανθρώπους που εγκλωβίζονται στον χώρο και στον χρόνο, αναζητώντας την ιδανική διέξοδο, αντικατοπτρίζει με ακρίβεια την αγωνία και την απόγνωση της τρέχουσας περιόδου, εκφράζοντας όλη την αγωνία της διαφυγής.
Επιπλέον, το «Αυτοί που έχουν χαθεί» –το οποίο μεταφράζει με γλωσσική ακρίβεια, γράφοντας και ένα κατατοπιστικό επίμετρο, ο Θωμάς Συμεωνίδης– δεν είναι ένα βιβλίο μόνο για το παράδοξο της πραγματικότητας, που μένει πάντα να οριστεί, αλλά και για το χτες, που δεν είναι αρκετό να καθορίσει το σήμερα, για τη μετατόπιση του εσωτερικού μας κόσμου προς κάτι που δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Ο κόσμος βγαίνει από τα στεγανά της λογικής επινόησης και του αποχρώντος λόγου και απλώνεται χαοτικά και ατελεύτητα πάνω από τις ζωές μας και τις σκέψεις μας.
Και όπως γράφει και ο σπουδαίος Ιρλανδός στο ευσύνοπτο αυτό έργο του: «Γιατί το πάθος να αναζητάς είναι τέτοιο, που κανένα μέρος δεν μένει εκτός αναζήτησης. Για τον παρατηρητή, ωστόσο, σε επαγρύπνηση για μια αναχώρηση η αναμονή μπορεί να δείχνει ατελείωτη».
10.
Φρήντριχ Ντύρενματ
Η βλάβη - Το τούνελ - Ο σκύλος
μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης
Αντίποδες
Σχετικά άγνωστος στην Ελλάδα ο Ελβετός Φρήντριχ Ντύρενματ (1921-1990), μέσα από αυτήν τη συλλογή, που περιλαμβάνει μια νουβέλα και δύο διηγήματα, δίνει το αποτύπωμα ενός σπουδαίου εκπροσώπου της μικρής φόρμας και των πολλαπλών αδιεξόδων του 20ού αιώνα, του οποίου είναι γνήσιος εκφραστής.
Θυμίζοντας Κάφκα στον τρόπο που απεικονίζει το παράλογο και στην ικανότητα δημιουργίας αντίστοιχα ασφυκτικής ατμόσφαιρας, ο Ντύρενματ δημιουργεί και πάλι με τρόπο καφκικό μια ιδανική αναλογία μεταξύ θεωρητικής επισκόπησης και ιδανικής αφήγησης. Δηλαδή οι ήρωές του δείχνουν κανονικοί μέχρι να αφεθούν στο παράλογο, όπως στην πρώτη συγκλονιστική νουβέλα, τη «Βλάβη», με έναν μικροαστό πλασιέ, ο οποίος αναγκάζεται να μείνει ακινητοποιημένος όταν χαλάει η ολοκαίνουρια Studebaker του, αλλά και στο τελευταίο διήγημα, τον «Σκύλο», όπου ένας κατάμαυρος και απειλητικός σκύλος απειλεί τη ζωή μιας φιλήσυχης οικογένειας.
Υψηλό δείγμα γραφής δίνει και το «Τούνελ», με πρωταγωνιστή έναν νεαρό «με μπόλικο λίπος πάνω του για να κρατά σε απόσταση ασφαλείας οτιδήποτε αποτρόπαιο έβλεπε να συμβαίνει πίσω από τα παρασκήνια, πεπεισμένος ότι μέσα από τις σωματικές του κοιλότητες απειλούσε να εισχωρήσει όλη η φρίκη του κόσμου», ο οποίος βιώνει μια αλλόκοτη διαδρομή με τρένο, του οποίου τα βαγόνια οδηγούν κατευθείαν στην άβυσσο, με τους υπόλοιπους επιβάτες να μη δείχνουν να συμμερίζονται τις σκέψεις και την αγωνία του πρωταγωνιστή.
Σπουδαία συλλογή, ίσως η καλύτερη ανθολόγηση της μικρής φόρμας τη χρονιά που μας πέρασε, με όμορφη απόδοση στα ελληνικά από τον Γιάννη Καλιφατίδη.
σχόλια