Τη λένε Ελίζαμπεθ Χολμς και ήταν το «χρυσό κορίτσι» της Theranos, μίας start-up από τις πολλά υποσχόμενες και από τις πιο διάσημες της Σίλικον Βάλεϊ, που η ιδέα της θα έφερνε επανάσταση στον κλάδο της υγειονομικής περίθαλψης και θα ήταν αυτή που θα έπαιρνε τη σκυτάλη από τα διάσημα πολυεκατομμυριούχα τέκνα της θαυμαστής «Κοιλάδας» και τα επιτεύγματά της.
Οι υποσχέσεις της την έκαναν εξώφυλλο στα μεγαλύτερα περιοδικά, της χάρισαν φήμη και χρήμα, με την αξία της εταιρείας να αποτιμάται σε περισσότερα από 9 δισεκατομμύρια δολάρια.
Σήμερα, και για τους επόμενους τρεις τουλάχιστον μήνες, η Ελίζαμπεθ Χολμς θα βρίσκεται ενώπιον του αμερικανικού δικαστηρίου για να αποδείξει ότι η εταιρεία που ίδρυσε και διηύθυνε, το πνευματικό και επιστημονικό της «παιδί», δεν εξαπάτησε σκόπιμα επενδυτές, εταιρείες, τους επιστήμονες και τον απλό κόσμο.
Η Χολμς είναι ακόμα ένα παιδί της Σίλικον Βάλεϊ, από τα πολλά που, τελικά, με σύνθημα το «fake it until you make it», ξεπερνούν το όριο και την κόκκινη γραμμή που χωρίζει την υπερβολή από την εξαπάτηση για να προωθήσουν τα προϊόντα τους. Αν και δικάζεται μόνο ένα άτομο, πρόκειται για τη δίκη μιας κουλτούρας, η οποία βοήθησε τις νεοσύστατες επιχειρήσεις της περιοχής να αποκτήσουν ασύλληπτο πλούτο και οικονομική δύναμη, μια δίκη του πνεύματος που επέτρεψε να ανθήσουν άνθρωποι χωρίς ηθικό κώδικα και δεοντολογία, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με την αυστηρότητα των ελέγχων που πρέπει να διέπουν τη Σίλικον Βάλεϊ και την προβολή της στην κοινωνία.
Η υπόθεση έχει επιπρόσθετο ενδιαφέρον γιατί η Theranos Inc. έπαιξε σε ένα πιο σοβαρό τερέν από αυτό στο οποίο διαγωνίζονται και διαγκωνίζονται οι δημιουργοί που έχουν στο παλμαρέ τους έξυπνες εφαρμογές και νεόκοπες ιδέες που μπορεί να αποφέρουν εκατομμύρια ή να μην ενδιαφέρουν κανέναν. Έπαιξε στο βαθιά προβληματικό πεδίο της υγείας. Και έχασε οριστικά, σπέρνοντας επιπλέον τη δυσπιστία απέναντι σε νέες εταιρείες, και αυτή είναι η κληρονομιά που άφησε, ένα παράδειγμα προς αποφυγήν για όποιον επιχειρήσει να διαλέξει αυτή την πλευρά του παιχνιδιού.
Η περίπτωση της εμπνεύστριάς της είναι σκανδαλώδης, μοναδική και δείχνει έναν άνθρωπο που είτε πίστευε στην ιδέα ως φανατική ιεροκήρυκας είτε ήταν γνήσιο παιδί της τεχνικής της εξαπάτησης που θα έκανε τον Φεντό και τον Μαριβό να κάθονται φρόνιμα σε μια άκρη, παρακολουθώντας την τεχνική της.
Αν και δικάζεται μόνο ένα άτομο, πρόκειται για τη δίκη μιας κουλτούρας η οποία βοήθησε τις νεοσύστατες επιχειρήσεις της περιοχής να αποκτήσουν ασύλληπτο πλούτο και οικονομική δύναμη, μια δίκη του πνεύματος που επέτρεψε να ανθήσουν άνθρωποι χωρίς ηθικό κώδικα και δεοντολογία, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με την αυστηρότητα των ελέγχων που πρέπει να διέπουν τη Σίλικον Βάλεϊ και την προβολή της στην κοινωνία.
Όταν το 2018 το υπουργείο Δικαιοσύνης κατηγόρησε τόσο αυτήν όσο και τον σύντροφό της Ραμές Μπαλουάνι, γνωστό ως Σάνι, η εταιρεία είχε κλείσει. Η δίκη τους θα γίνει χωριστά, για να μπορούν να καταθέσουν ο ένας εναντίον του άλλου και να φέρουν στο προσκήνιο πιθανώς πτυχές που θα ρίξουν φως στην υπόθεση. Στο κατηγορητήριο έχουν δηλώσει και οι δύο «αθώος/-α» και η πρόκληση για τους εισαγγελείς είναι να αποδείξουν ότι η εταιρεία της Χολμς είχε σκοπό να παραπλανήσει σκόπιμα τους επενδυτές και τους ασθενείς.
Η Χολμς, που είναι 37 ετών σήμερα και έχει ένα παιδί από τον νέο της σύντροφο, έχει καταφέρει να αναβάλει πολλές φορές την εκδίκαση της υπόθεσης, ως μέλλουσα μητέρα και μετά ως μητέρα, και δεν έχει διστάσει να κατηγορήσει τον πρώην σύντροφό της, που ήταν το αφεντικό-σκύλος της Theranos, για κακοποιητική και χειριστική συμπεριφορά, αν και η μέχρι τότε δημόσια εμφάνισή της έδειχνε ακριβώς το αντίθετο.
Αντιμετωπίζει δώδεκα κατηγορίες για απάτη και συνωμοσία λόγω των ψευδών ισχυρισμών στους οποίους προέβαινε σχετικά με τις εξετάσεις αίματος και τις επιχειρήσεις της Theranos. Αν καταδικαστεί αντιμετωπίζει ποινή κάθειρξης έως και είκοσι ετών. Θα είναι η πρώτη γυναίκα από την «Κοιλάδα» που θα οδηγηθεί στη φυλακή.
Είναι χαρακτηριστικό αυτό που δηλώνει ο Alex Gibney, σκηνοθέτης του «The Inventor», ενός ντοκιμαντέρ για τη Theranos: «Πολλοί άνθρωποι ψεύδονται μέχρι να τα καταφέρουν, αλλά αυτό δεν δικαιολογεί ποτέ τη μη κατηγορία όταν κάποιος έχει διαπράξει απάτη».
Η «Washington Post», που έφερε στο φως το σκάνδαλο της Theranos, μιλά για μια δίκη-έπος της αλαζονείας της Σίλικον Βάλεϊ, της φιλοδοξίας και της εξαπάτησης. Φυσικά, πρόκειται και για ένα θρίλερ, για την ανατομία της ψυχοπαθολογικής περίπτωσης μια γυναίκας με απατηλά επινοητική δύναμη και τρομερή πειθώ, που κατάφερε να εξαπατήσει πολλούς για μεγάλο χρονικό διάστημα, ανθρώπους που ακόμα και σήμερα αναρωτιούνται αν πίστευε αυτά που έλεγε ή έπαιζε έναν ρόλο τον οποίο είχε πιστέψει φανατικά τόσο η ίδια όσο και οι γύρω της.
Για να χτίσει, όμως, αυτόν τον ρόλο η Χολμς χρησιμοποίησε τα εργαλεία της εποχής μας: τη λατρεία στους νέους, αυτοδημιούργητους επιχειρηματίες με όραμα ανθρωπιστικό, τη μυστικότητα και την κρυψίνοια με την οποία πρέπει να προστατεύονται οι «μεγάλες ιδέες», τη δύναμη μιας τολμηρής νέας γυναίκας σε ένα περιβάλλον καθαρά ανδροκρατούμενο.
Η Χολμς εμφανίστηκε ως προφήτης ενός καλύτερου κόσμου. «Εφηύραμε εκ νέου την παραδοσιακή εργαστηριακή υποδομή», είπε σε ένα συνέδριο του 2014. «Εξαλείφει την ανάγκη οι άνθρωποι να έχουν βελόνες κολλημένες στο μπράτσο τους». Και ο κόσμος υποκλίθηκε, όπως και οι επενδυτές, που είδαν ότι είναι κάπως εύκολο –μόνο χρήμα χρειάζεται– το να είσαι μέρος αυτού του καλύτερου κόσμου.
Η Χολμς εξηγεί το «όραμά» της σε συνέντευξή της στο Fortune.
Στη δίκη η Χολμς θα αντιμετωπίσει τoυς εισαγγελείς και τις πολύ σκληρές ερωτήσεις τους για τη Theranos. Αν ακολουθήσει την τακτική του 2017, όταν κατέθετε στην Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς και απάντησε λέγοντας «δεν ξέρω» τουλάχιστον 600 φορές, τα πράγματα θα ζορίσουν.
Όπως έχει δηλώσει ο John C. Coffee Jr., καθηγητής στη Νομική Σχολή του Κολούμπια, θα είναι δύσκολο να θυμηθεί τι συνέβη μετά από τόσες αρνητικές απαντήσεις που έδωσε. «Αυτή είναι η πιο επιζήμια απόδειξη εναντίον της». Στο σημερινό κατηγορητήριο υπάρχει και το εξής: η Χολμς υποστήριζε ότι η συσκευή της Theranos είχε εγκριθεί από την Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ, παρόλο που γνώριζε ότι δεν είχαν λάβει έγκριση από τον FDA.
Για να πιάσουμε το νήμα από την αρχή, η Theranos υποσχέθηκε κάτι επαναστατικό: ιατρικές εξετάσεις με μερικές σταγόνες αίματος και γρήγορη διάγνωση, εξετάσεις εύκολες, χωρίς την ενδοφλέβια αιμοληψία, και πολύ οικονομικές. Ο μεγάλος ασθενής, το αμερικανικό σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, αν όλα πήγαιναν καλά, θα αναμορφωνόταν ουσιαστικά. Όπως αποδείχτηκε, ο κόσμος έχει ανάγκη από αυτούς τους ήρωες που έχουν σάρκα, οστά και αίμα και μπορεί να ζουν δίπλα μας διακριτικά.
Μόνο που το στυλ της Χολμς δεν είναι το «αληθινό», είναι αυτό που έχει κατασκευαστεί με σοφό στάιλινγκ και μια καλή ιστορία και σε αυτό, ούσα ρήτορας η ίδια –αρκεί να δείτε μερικές δημόσιες ομιλίες της–, δεν δυσκολεύτηκε καθόλου.
Σύμμαχός της ήταν, επίσης, η εικόνα που άφηνε να εννοείται για την ίδια και την ιδέα της, ότι έχει πολλούς εχθρούς. Επικαλέστηκε, μάλιστα, συχνά και με πολύ συμπαθητικό τρόπο τον πόλεμο εναντίον των νέων ιδεών που πάντα προέρχεται από παραδοσιακά κέντρα που δεν θέλουν να ανθήσουν νέες ιδέες, ένα αφήγημα που βόλευε στις αρχές της δεκαετίας του 2000 τους πάντες.
Αν δει κάποιος τη Χολμς, με το «καλημέρα» καταλαβαίνει ποιο είναι το ίνδαλμά της. Ο Στιβ Τζομπς φυσικά, από τον οποίο αντέγραψε τα μαύρα ρούχα, το κλασικό κολ ρουλέ, τη χαμηλή φωνή, την ασκητική ζωή – με ιδιωτικά τζετ και λιμουζίνες μόνο για επαγγελματικούς λόγους. Μιμούμενη τα «ιερά τέρατα» της Σίλικον Βάλεϊ, δημιούργησε ένα μειλίχιο τέρας, τον άνθρωπο που περνά όλη του τη ζωή στο γραφείο, μακριά από τους πειρασμούς της επίγειας ζωής.
Αυτό το συνέλαβε σε πολύ νεαρή ηλικία, όταν συγχωρούνται τα λάθη, ακόμα και μια «απάτη» που δεν έγινε με σκοπό να βλάψει τον κόσμο. Και η Σίλικον Βάλεϊ έχει παράδοση σε τέτοιου είδους απάτες.
Η ΧΟΛΜΣ ίδρυσε τη Theranos σε ηλικία δεκαεννέα ετών, το 2003, και εγκατέλειψε το Στάνφορντ αμέσως μετά. Εμφάνισε τον εαυτό της λίγο σαν παιδί-θαύμα, λέγοντας ότι στα εννέα σχεδίασε μια χρονομηχανή και ότι στο γυμνάσιο πουλούσε λογισμικό σε σχολεία στην Κίνα. Αποκάλυπτε με αυτόν τον τρόπο την τάση της προς την καινοτομία, την ικανότητά της στην επιχειρηματικότητα. Η λαμπρή ιδέα της Theranos, όπως έλεγε, γεννήθηκε λόγω του φόβου της για τις βελόνες και του θανάτου του θείου της, που θα είχε σωθεί αν είχε γίνει έγκαιρα η διάγνωση της νόσου του.
Στην Αμερική, όπου το κόστος των εξετάσεων και η προληπτική ιατρική είναι δυσβάσταχτα, και όχι μόνο για τους φτωχούς και τους ευάλωτους πολίτες, η Χολμς κυριολεκτικά «χτύπησε φλέβα». Όλοι ήθελαν ένα κιτ που υποσχόταν ότι μια σταγόνα αίματος από το μικρό τους δάχτυλο θα έδινε το αποτέλεσμα εκατοντάδων ίσως εξετάσεων. Αυτή ήταν η υπόσχεση που έδωσε. Η φθηνή και ακριβής ιατρική διάγνωση, το δώρο της στην ανθρωπότητα, που έγινε δεκτό με ενθουσιασμό. Η συσκευή ονομάστηκε Έντισον και θα μπορούσε να σώσει πολλές ζωές.
Η ιδέα άνοιξε τα πορτοφόλια των επενδυτών, που είδαν κάτι που δεν άγγιζε μόνο την τεχνολογία αλλά και την υγεία, που ενστερνίστηκαν τη μεγάλη ιδέα, παραβλέποντας βέβαια τις κρίσιμες λεπτομέρειές της. Στη λίστα της ήταν ο Μέρντοχ, ο ιδρυτής της Οracle Λάρι Έλισον και οι Γουόλτον, ιδιοκτήτες της αλυσίδας Walmart.
Οι μεγάλοι επενδυτές έφεραν χρήμα και το χρήμα έφερε τρανταχτά ονόματα στο διοικητικό συμβούλιο. Τον Τζορτζ Σουλτζ, τον Χένρι Κίσινγκερ, τον Γουίλιαμ Φριστ, τον Τζέιμς Μάτις, που στη Χολμς είδαν και λίγο ένα πνευματικό παιδί των φιλοδοξιών τους, μια «εγγονή» που ήταν υπερταλαντούχα και σοβαρή και αφοσιωμένη όσο δεν ήταν ίσως τα δικά τους παιδιά.
Η Χολμς έπαιξε με αυτό και κέρδισε και δεν είναι τυχαίος ο μέσος όρος ηλικίας των μελών του Δ.Σ.: άνθρωποι μεγάλοι, σοβαροί, πρώην κυβερνητικοί, μέλη ενός πανίσχυρου συστήματος που από την πλευρά τους έχουν υπηρετήσει με πίστη το έθνος. Όταν το 2009 έφτασε στην εταιρεία ο σύντροφός της Σάνι, προφανώς για να βάλει μια τάξη και να έχει τον απόλυτο έλεγχο των εργαζομένων, η εταιρεία είχε αντλήσει ήδη 700 εκατομμύρια δολάρια από επενδυτές, ενώ το 2013 κατάφερε να συνάψει συμφωνίες με τις αλυσίδες Walgreens και τη Safeway, που πραγματοποιούσαν τα «αναίμακτα» τεστ στα καταστήματά τους.
Η αισιοδοξία, η βεβαιότητα, το στυλ, η δύναμη της πειθούς, έφεραν τη Χολμς στην πρώτη θέση ανάμεσα σε νέους ανθρώπους που θα δημιουργούσαν το πρόσωπο μιας απίθανης χώρας, η οποία εξακολουθούσε να επενδύει στο αμερικανικό όνειρο και, ιδού, βρήκε την ενσάρκωσή του στη νεαρή ξανθιά γυναίκα με το υψηλό προφίλ που εμφανιζόταν παντού για να υπερασπιστεί και να διαδώσει την ιδέα της. Το 2014 το Forbes την ανακήρυξε τη «νεότερη αυτοδημιούργητη δισεκατομμυριούχο του κόσμου» και όλα έμοιαζαν ρόδινα.
Και μετά όλα πήγαν στραβά. Η ερευνητική αναφορά της «Wall Street Journal» το 2015 και το 2016, έργο του βραβευμένου με δύο Πούλιτζερ, πολύπειρου ερευνητή της εφημερίδας Τζον Καρεϊρού, αποκάλυψε πώς η τεχνολογία της Theranos Inc. δεν λειτούργησε, πώς η εταιρεία δοκιμών αίματος προσπάθησε να καλύψει τις αποτυχίες της και πώς επηρεάστηκε η ζωή των ασθενών και η υγεία τους.
Σε ένα από τα πρώτα του άρθρα το 2015 ο Καρεϊρού έγραψε ότι η αλυσίδα Safeway ξόδεψε περίπου 350 εκατομμύρια δολάρια για να χτίσει ειδικούς χώρους σαν κλινικές σε περισσότερα από 800 σούπερ-μάρκετ της για να προσφέρει τις εξετάσεις αίματος της νεοσύστατης εταιρείας Theranos. «Αλλά οι δοκιμές δεν ξεκίνησαν ποτέ, οι κλινικές χρησιμοποιούνται τώρα σε μεγάλο βαθμό για εμβόλια κατά της γρίπης και εμβόλια που σχετίζονται με τα ταξίδια και οι δύο εταιρείες διαπραγματεύονται για να λύσουν επίσημα τη συνεργασία τους» έγραφε η εφημερίδα.
Σε επόμενο ρεπορτάζ η εφημερίδα δεν δίστασε να πει πως η πολυδιαφημισμένη συσκευή Έντισον έδινε λάθος μετρήσεις, ενώ η Theranos πραγματοποιούσε μια σειρά εξετάσεων με παραδοσιακά μηχανήματα ή σε συνεργασία με εξωτερικά εργαστήρια.
Διαψεύδοντας τη «WSJ», η Ελίζαμπεθ Χολμς εμφανίστηκε λέγοντας για άλλη μια φορά ότι την πολεμούν τα παραδοσιακά κέντρα εξουσίας που δεν θέλουν να αλλάξει ο κόσμος. Η εμφάνισή της στο Mad Money του CNBC εκείνη τη φορά δεν έφερε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.
Με το ντόμινο να αρχίζει να πέφτει κομμάτι-κομμάτι, εργαζόμενοι και πρώην στελέχη άνοιξαν το στόμα τους σε μια περιοχή του κόσμου όπως η Σίλικον Βάλεϊ, όπου η ομερτά είναι κανόνας. Η Χολμς, ακολουθώντας το πάτερν του Τζομπς και του καθεστώτος μυστικότητας της Apple, δεν επέτρεπε στα τμήματα της εταιρείας να επικοινωνούν μεταξύ τους, ενώ οι εργαζόμενοι, πέραν των συμφωνητικών εμπιστευτικότητας που είχαν υπογράψει, ήταν υπό διαρκή και στενή παρακολούθηση.
Ένα από τα πρόσωπα που πήραν μέρος στις αποκαλύψεις –ακόμα και οι λιλιπούτειοι δοκιμαστικοί σωλήνες με το αίμα των εξετάσεων έσπαγαν στα μηχανήματα– και διατύπωσε τους προβληματισμούς του ήταν ο Τάιλερ Σουλτς, εργαζόμενος στη Theranos και εγγονός του πρώην υπουργού Τζορτζ Σουλτς, που ήταν ένα από τα πιο σημαντικά πρόσωπα στο διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας. Έγραψε ένα εσωτερικό μειλ με τις ανησυχίες του και ως απάντηση έλαβε ένα σχεδόν απειλητικό και οργισμένο μήνυμα από τον Μπαλουάνι, που λίγο ως πολύ του έλεγε ότι αν δεν ήταν εγγονός του Σουλτς, θα του απαντούσαν με πολύ σκληρό τρόπο και πως περίμεναν τη συγγνώμη του.
Ο Τάιλερ Σουλτς δεν έκανε πίσω, παραιτήθηκε και ήταν ο βασικός πληροφοριοδότης του Καρεϊρού στη «Wall Street Journal». Όταν το ανακάλυψαν τα στελέχη της εταιρείας και ο μεγαλοδικηγόρος Ντέιβιντ Μπόις που την εκπροσωπούσε, τον έσυραν στα δικαστήρια. Αν δεν ήταν εγγονός μιας πλούσιας οικογένειας, θα είχε εγκαταλείψει σίγουρα, θα είχε πτωχεύσει, αφού οι νομικές μάχες που δόθηκαν κόστισαν στην οικογένειά του σχεδόν μισό εκατομμύριο δολάρια.
Στην πορεία, η ζημιά άρχισε να μεγαλώνει, όταν μίλησαν πελάτες, πρώην εργαζόμενοι, απλοί άνθρωποι που τους είχε γίνει λάθος διάγνωση. Όταν μετά από δύο χρόνια καταγγελιών, διαψεύσεων και αντικρουόμενων πληροφοριών η Theranos κλήθηκε σε απολογία από την Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς των ΗΠΑ, απαγγέλθηκαν κατηγορίες κατά της εταιρείας για μαζική απάτη.
Χωρίς να αποδεχτεί τις κατηγορίες, η Χολμς και ο σύντροφός της πλήρωσαν πρόστιμο 500.000 δολαρίων και επέστρεψαν 18,9 εκατομμύρια μετοχές σε θιγόμενους επενδυτές. Τον Ιούνιο του 2018 ασκήθηκε ποινική δίωξη κατά των Χολμς και Μπαλουάνι με τις κατηγορίες της εξαπάτησης και της συνωμοσίας.
Την ίδια χρονιά η εταιρεία μπήκε σε διαδικασία εκκαθάρισης και διαλύθηκε επίσημα. Το φάντασμα των κτιρίων της Theranos είναι απλώς μια υπενθύμιση της τιμωρίας της αλαζονείας των εταιρειών που φιλοδοξούν να διαμορφώσουν την κουλτούρα της βιομηχανίας και της τεχνολογίας και μια αξία για τους επενδυτές χωρίς την ελάχιστη ηθική βάση. Η Theranos είναι μια ιστορία που κατέληξε σε ένα σκάνδαλο-ορόσημο, ίσως και διδακτικό, για τον κόσμο των επιχειρήσεων.
«Η Theranos δεν "έκαψε" μόνο τους επενδυτές που πίστεψαν την υπόσχεσή της ότι θα έφερνε επανάσταση στον κόσμο των εξετάσεων αίματος. Άφησε επίσης ένα ίχνος αγωνίας σχετικά με τη διάγνωση σε ασθενείς που παρασύρθηκαν από τους ισχυρισμούς ευκολίας, χαμηλού κόστους και αξιοπιστίας» έγραφε το 2016 ο Καρεϊρού.
Η Ελίζαμπεθ Χολμς εξακολουθεί να πιστεύει ότι με την εφεύρεσή της δεν έβλαψε κανέναν. Αυτό θα υποστηρίξει και σε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες δίκες στην ιστορία των επιχειρήσεων και των επενδύσεων.
