Ποιο σενάριο είναι πιο εύκολο να φανταστεί κανείς - τον Πούτιν να κηρύσσει ξαφνικά το τέλος του πολέμου στην Ουκρανία και να αποσύρει τα στρατεύματά του ή μια Ρωσία χωρίς τον Πούτιν που αναθεωρεί τις πολιτικές της, τερματίζει τον πόλεμο και αρχίζει να οικοδομεί τις σχέσεις με την Ουκρανία και τη Δύση σε μια νέα ειρηνική βάση;
«Είναι δύσκολο να απαντηθεί» σχολιάζει ο Ρώσος δημοσιογράφος Oleg Kashin σε άρθρο του στους New York Times. «Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα της προσωπικής εμμονής του Πούτιν και είναι ελάχιστα πιθανό να συμφωνήσει οικειοθελώς να τον τελειώσει. Το οποίο μας αφήνει την άλλη πιθανότητα: τη Ρωσία χωρίς τον Πούτιν, με τις ελπίδες για μια ειρηνική Ρωσία να συνδέονται με κάποια αλλαγή εξουσίας στη χώρα.
Αυτό επίσης φαίνεται αρκετά απίθανο. Έξι μήνες μετά την εισβολή, η δύναμη του Πούτιν δεν φαίνεται να είναι λιγότερο σταθερή από ό,τι ήταν σε καιρό ειρήνης. Τα ποσοστά αποδοχής του είναι υψηλά και δεν έχει ούτε έναν αντίπαλο στη Ρωσία του οποίου η φωνή να ακούγεται. Από τους δύο πιο πιθανούς διαδόχους του - τον Μιχαήλ Μισούστιν, τον πρωθυπουργό, και τον Αλεξέι Ναβάλνι, τον ηγέτη της αντιπολίτευσης - ο ένας δεσμεύεται από πίστη στον πρόεδρο και ο άλλος βρίσκεται στη φυλακή. Για να μπορέσει κάποιος από τους δύο να αναλάβει το αξίωμα, ο Πούτιν θα πρέπει να αποχωρήσει. Αλλά αν δεν υπάρξει μια ξαφνική μεταστροφή μέσα στο κεφάλι του ή κάποιο κατεπείγον πρόβλημα υγείας, δεν πρόκειται να πάει πουθενά. Ο διάδοχος του Πούτιν μπορεί κάλλιστα να είναι ο κ. Πούτιν» λέει ο Kashin.
«Πρόκειται για μια ζοφερή προοπτική που πολλοί δυσκολεύονται να αποδεχτούν. Γιατί κανένα μέλος της ρωσικής ελίτ, από όσους είναι αντιμέτωποι με έναν πρόεδρο που οδηγεί τη χώρα τους στην καταστροφή, και ενώ οι ίδιοι έχουν πληγεί σοβαρά από τον πόλεμο, γιατί κανείς δεν πιέζει για την απομάκρυνση του Πούτιν; Πού είναι οι γενναίοι τεχνοκράτες ή οι λειτουργοί που θα μεθοδεύσουν, προς το συμφέρον της τάξης τους και της χώρας τους, την απομάκρυνση του προέδρου; Τέτοιου είδους ερωτήματα, στα οποία δίνεται τακτικά φωνή στη Δύση, λειτουργούν περισσότερο ως θρήνος παρά ως παρότρυνση για ανάλυση. Αλλά απάντηση υπάρχει.
Για χρόνια, οι επικριτές εντός και εκτός της Ρωσίας βασίστηκαν σε ένα σημαντικό θέμα για να ενισχύσουν την αντίσταση απέναντι στον Πούτιν: τη διαφθορά. Για ένα μικρό χρονικό διάστημα, η προσέγγιση αυτή είχε κάποια αποτελέσματα, ιδίως στα χέρια του Ναβάλνι, του οποίου τα καλογυρισμένα βίντεο τεκμηρίωναν τη διαφθορά σε όλη την κυβερνητική ελίτ - συμπεριλαμβανομένου του Πούτιν - και φάνηκε πως έπλητταν τη δημοτικότητα του προέδρου.»
«Αλλά η διαφθορά είναι η κόλλα που κρατάει το σύστημα ενωμένο, όχι ο καταλύτης για την πτώση του Πούτιν» σημειώνει ο δημοσιογράφος με έδρα το Λονδίνο. «Βασίζοντας την εξουσία του στην απατεωνιά των υφισταμένων του, ο στόχος του Πούτιν δεν ήταν να εξασφαλίσει την άνεση και την ευημερία τους. Το ζητούμενο, μάλλον, ήταν να δεσμεύσει την άρχουσα τάξη μέσα σε ένα συνωμοτικό σύστημα συλλογικής ευθύνης, εξασφαλίζοντας την απόλυτη αλληλεγγύη της. Σε αυτή την κατάσταση συνενοχής, κανείς δεν θα μπορούσε να εμφανιστεί για να αμφισβητήσει τον πρόεδρο.»
«Για να είμαστε ακριβείς, δεν είναι απολύτως σωστό να αποκαλείται ένα τέτοιο σύστημα διαφθορά. Η διαφθορά συνεπάγεται απόκλιση από τον κανόνα, ενώ στη Ρωσία του Πούτιν ο κανόνας είναι ακριβώς ότι οι αξιωματούχοι ζουν με χρήματα αμφιβόλου προέλευσης. Αν ο νόμος τηρούνταν κατά γράμμα, τότε πρακτικά κάθε Ρώσος υπουργός ή κυβερνήτης θα μπορούσε να καταλήξει στη φυλακή. Στην πράξη, όμως, ο Πούτιν εφάρμοζε πάντα τον νόμο επιλεκτικά. Κάθε φορά που ένας από τους σημαίνοντες υφισταμένους του βρισκόταν κατηγορούμενος για διαφθορά, το κύριο ερώτημα που απασχολούσε τον κόσμο ήταν ο κρυφός πολιτικός λόγος της σύλληψης.
Τέτοια ήταν η περίπτωση του πρώην υπουργού Οικονομίας Aleksei Ulyukayev, ο οποίος κατηγορήθηκε ότι δωροδοκήθηκε αφού συγκρούστηκε με τον Igor Sechin, τον σημαίνοντα διευθύνοντα σύμβουλο του ρωσικού πετρελαϊκού κολοσσού Rosneft και φίλο του Πούτιν. Το ίδιο ισχύει και με αρκετούς κυβερνήτες, μεταξύ των οποίων ο Νικίτα Μπέλιχ, ο οποίος κάποτε ήταν επικεφαλής ενός μεγάλου κόμματος της αντιπολίτευσης, και ο Σεργκέι Φουργκάλ, του οποίου η νίκη σε εκλογές ήταν αντίθετη με την επιθυμία του Κρεμλίνου και ο οποίος κατηγορήθηκε δεόντως όχι για διαφθορά αλλά για φόνο.
Αυτό που χαρακτηρίζεται διαφθορά στη Ρωσία θα ήταν πιο σωστό να αποκαλείται σύστημα υποκίνησης και εκβιασμού. Αν είσαι πιστός και αν ο πρόεδρος είναι ευχαριστημένος μαζί σου, έχεις το δικαίωμα να κλέψεις - αλλά αν είσαι άπιστος, θα σε ρίξουν στη φυλακή για κλοπή. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες μόνο λίγα άτομα μέσα στο σύστημα του Πούτιν έχουν μιλήσει δημόσια εναντίον του. Ο τρόμος είναι πάντα πιο πειστικός από οτιδήποτε άλλο.
Ο πόλεμος είχε τη δυναμική να ανατρέψει αυτόν την ισορροπία. Η άρχουσα τάξη, η οποία οφείλει τον πλούτο στη θέση που έχει στις δομές εξουσίας, ήρθε αντιμέτωπη με μια νέα πραγματικότητα: Η περιουσία τους στη Δύση είτε κατασχέθηκε είτε εντάχθηκε στο πλαίσιο των κυρώσεων - ούτε γιοτ, ούτε βίλες, ούτε πουθενά να «κρυφτούν». Για πολλούς αξιωματούχους και ολιγάρχες που βρίσκονται κοντά στην κυβέρνηση, αυτό σημαίνει την κατάρρευση όλων των σχεδίων ζωής τους, και κατ' αρχήν, μπορούμε να υποθέσουμε ότι δεν υπάρχει καμία κοινωνική ομάδα στη Ρωσία πιο δυσαρεστημένη με τον πόλεμο από τους κλεπτοκράτες του Πούτιν.
Αλλά υπάρχει μια παγίδα: Αντάλλαξαν τα δικαιώματά τους ως πολιτικοί παράγοντες με αυτά ακριβώς τα γιοτ και τις βίλες. Η ίντριγκα στην εσωτερική ρωσική πολιτική συνδέεται με αυτό το γεγονός. Η στρατιωτική θύελλα του Πούτιν είχε καταστροφικές επιπτώσεις στη ζωή της καθεστωτικής ελίτ, στην οποία πάντα στηριζόταν. Όμως οι ελίτ, που περιορίζονται από την εξάρτησή τους από την εξουσία για τον πλούτο και την ασφάλειά τους, δεν βρίσκονται σε θέση να πουν «όχι» στον Πούτιν.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η δυσαρέσκειά τους παραμένει ανέκφραστη. Ο υπουργός Οικονομικών, Anton Siluanov, μίλησε δημοσίως για τις δυσκολίες εκτέλεσης των καθηκόντων του υπό τις νέες συνθήκες. Ο Aleksei Kudrin, πρόεδρος του σώματος που ελέγχει τα κρατικά οικονομικά και άνθρωπος του Κρεμλίνου, εξήγησε σε συνάντηση με τον Πούτιν ότι ο πόλεμος οδήγησε τη ρωσική οικονομία σε αδιέξοδο. Και ακόμη και ο επικεφαλής του κρατικού στρατιωτικο-βιομηχανικού μονοπωλίου, Σεργκέι Τσεμέζοφ, έγραψε ένα άρθρο για την αδυναμία υλοποίησης των σχεδίων του Πούτιν. Αλλά χωρίς από κανένα πολιτικό βάρος, τέτοιες απόψεις δεν παρουσιάζουν κανένα ενδιαφέρον -ή κίνδυνο- για τον Πούτιν.»
Είναι αλήθεια ότι οι πόλεμοι συχνά αναδεικνύουν μια νέα ελίτ μεταξύ των αξιωματικών και των στρατηγών, η οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να απειλήσει την εξουσία του προέδρου. Ωστόσο, αυτό δεν συμβαίνει στη Ρωσία, ενδεχομένως επειδή ο Πούτιν προσπαθεί να εμποδίσει τους στρατηγούς του από το να αποκτήσουν υπερβολική φήμη. Τα ονόματα όσων διοικούν τα ρωσικά στρατεύματα στην Ουκρανία κρατήθηκαν μυστικά μέχρι τα τέλη Ιουνίου, και η προπαγάνδα για τους «ήρωες» του πολέμου προτιμά να παρουσιάζει ιστορίες για εκείνους που έχασαν τη ζωή τους και δεν είναι πλέον σε θέση να εκδηλώσουν πολιτικές φιλοδοξίες. Σε κάθε περίπτωση, ο Πούτιν έχει περιβάλει τον εαυτό του με ευνοημένο προσωπικό ασφαλείας του οποίου η αφοσίωση σε αυτόν είναι αδιαμφισβήτητη.
Δεδομένης αυτής της κατάστασης, οι λειτουργοί της Ρωσίας δεν μπορούν να κάνουν τίποτε άλλο από το να περιμένουν. Θα μπορούσαν να προσπαθήσουν να διεξάγουν κάποιο δικό τους αθόρυβο παιχνίδι, συμπεριλαμβανομένων ξεχωριστών διαπραγματεύσεων με τη Δύση, αλλά μέχρι στιγμής δε φαίνεται να ανοίγουν «ανθρωπιστικοί διάδρομοι» για τις ρωσικές ελίτ. Ακόμη και αν κάποιος -για παράδειγμα, ένας ολιγάρχης που βρίσκεται κοντά στον Πούτιν, όπως ο Ρομάν Αμπράμοβιτς- κατάφερνε να διαφύγει προς τη Δύση, το μόνο που θα τον περίμενε θα ήταν κατασχεμένα περιουσιακά στοιχεία και καχυποψία. Συγκριτικά, ακόμη και η παράνοια του Πούτιν θα μπορούσε να είναι προτιμότερη.»
Αν τα μέλη της άρχουσας ελίτ δεν είναι σε θέση να ανατρέψουν τον Πούτιν, τότε μήπως θα μπορούσαν τα μεσαία στρώματα των εργαζομένων; Και για αυτό το σενάριο οι προοπτικές είναι ζοφερές» εκτιμά ο Kashin. «Για όσους βγαίνουν δημόσια να ασκήσουν κριτική στον πόλεμο, η μοίρα της Μαρίνα Οβσιάννικοβα, συντάκτριας στο κρατικά ελεγχόμενο Κανάλι 1, είναι διδακτική. Πραγματοποίησε μια διαμαρτυρία με μεγάλη απήχηση- κατά τη διάρκεια μιας ζωντανής μετάδοσης ενός δημοφιλούς βραδινού ειδησεογραφικού προγράμματος, στάθηκε μπροστά στην κάμερα κρατώντας μια αφίσα που έγραφε «Σταματήστε τον πόλεμο».
Στην αρχή έφυγε από τη χώρα για να αποφύγει τη σύλληψη, αφήνοντας πίσω την οικογένειά της στη Μόσχα. Επί μήνες περιπλανιόταν στην Ευρώπη, δεχόμενη «πυρά» πως όσο εντυπωσιακή και αν ήταν η διαμαρτυρία της, η ίδια εξακολουθούσε να είναι, πρώτα και κύρια, ένα γρανάζι της προπαγανδιστικής μηχανής του Πούτιν. Επέστρεψε στη Ρωσία, όπου συνελήφθη και της επιβλήθηκε πρόστιμο αρκετές φορές, κατηγορήθηκε για διασπορά ψευδών πληροφοριών και έγινε έφοδος στο σπίτι της. Οι πρώην συνάδελφοί της στα μέσα ενημέρωσης και ευρύτερα στην επαγγελματική τάξη πρέπει να καταλάβουν ότι δεν έχει νόημα να μιμηθούν τη δράση της. Καλύτερα να παρακολουθήσουν τον πόλεμο ήσυχα στις δουλειές τους παρά να διακινδυνεύσουν την καταστροφή και τη δυσφήμιση.
Στο λαϊκό επίπεδο, τα πράγματα δεν είναι καλύτερα. Οι αρχικά ελπιδοφόρες διαμαρτυρίες κατά του πολέμου έχουν καταπνιγεί εντελώς από τον κίνδυνο της φυλάκισης. Επικριτικές δημόσιες δηλώσεις, πόσο μάλλον συγκεντρώσεις ή διαδηλώσεις, είναι πλέον σχεδόν αδύνατες. Το καθεστώς, ασκώντας την καταστολή, έχει τον πλήρη έλεγχο της εσωτερικής κατάστασης.
Αντίθετα, ο παράγοντας που απειλεί σοβαρά τη δύναμη του Πούτιν σήμερα είναι ο ουκρανικός στρατός. Μόνο οι απώλειες στο μέτωπο έχουν μια ρεαλιστική πιθανότητα να φέρουν αλλαγή στην πολιτική κατάσταση στη Ρωσία - όπως καλά μαρτυρά η ρωσική ιστορία. Μετά την ήττα στον Κριμαϊκό Πόλεμο στα μέσα του 19ου αιώνα, ο τσάρος Αλέξανδρος Β' αναγκάστηκε να εισαγάγει ριζικές μεταρρυθμίσεις. Το ίδιο συνέβη όταν η Ρωσία έχασε τον πόλεμο με την Ιαπωνία το 1905, και η περεστρόικα στη Σοβιετική Ένωση οδηγήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την αποτυχία του πολέμου στο Αφγανιστάν. Εάν η Ουκρανία καταφέρει να προκαλέσει μεγάλες απώλειες στις ρωσικές δυνάμεις, θα μπορούσε να εκτυλιχθεί μια παρόμοια διαδικασία.
Ωστόσο, παρ' όλη τη ζημιά που έχει προκληθεί μέχρι στιγμής, μια τέτοια στροφή μοιάζει πολύ μακρινή. Προς το παρόν και το ορατό μέλλον, ο Πούτιν -και ο φόβος ότι χωρίς αυτόν τα πράγματα θα ήταν χειρότερα- είναι αυτός που κυβερνά τη Ρωσία.»
Mε στοιχεία από New York Times
