Μια χριστουγεννιάτικη θεωρία συνδέει ένα κόκκινο και άσπρο παραισθησιογόνο μανιτάρι που ονομάζεται Amanita muscaria (αμανίτης ο μυγοκτόνος) με τον Άγιο Βασίλη. Πόσο σχέση έχει όμως με την πραγματικότητα;
Η θεωρία υποστηρίζει ότι ο Άγιος Βασίλης είναι σαμάνος Σαάμι. Οι Σαάμι είναι οι αυτόχθονες κάτοικοι του Σάπμι, της γνωστής Λαπωνίας, στη βόρεια Σκανδιναβία. Η ιστορία έχει ως εξής: Μια φορά κι έναν καιρό, οι σαμάνοι Σαάμι μάζευαν και στέγνωναν την Amanita muscaria, τα κόκκινα παραισθησιογόνα μανιτάρια με τις άσπρες κηλίδες που είναι κοινώς γνωστά ως αγαρικά των μυγών ή τρελομανίταρα, και στη συνέχεια στο χειμερινό ηλιοστάσιο, τα έδιναν ως δώρα από τα ανοίγματα της οροφής των καλυβών του χωριού, αφού οι πόρτες είχαν κλείσει από το χιόνι.
Οι Σαάμι, οι οποίοι παραδοσιακά φορούσαν κόκκινα ρούχα, ήταν κτηνοτρόφοι ταράνδων, οπότε όταν οι σαμάνοι κατανάλωναν μανιτάρια, φαντάζονταν τους τάρανδους τους να πετάνε.
Ο Άγιος Βασίλης είναι πραγματικά εμπνευσμένος από τους σαμάνους Σαάμι;
«Η ιστορία του Άγιου Βασίλη που αναδύεται από μια σαμανική παράδοση των Σαάμι έχει βασικά ελαττώματα» όμως, ισχυρίζεται ο Tim Frandy, επίκουρος καθηγητής Σκανδιναβικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας και μέλος της κοινότητας των απογόνων των Σαάμι στη Βόρεια Αμερική. «Η θεωρία έχει επικριθεί ευρέως από τους Σαάμι ως μια στερεότυπη και προβληματική ρομαντική παρανόηση της πραγματικής κουλτούρας τους».
Για να δει αν η θεωρία ισχύει ο Frandy γύρισε πίσω στην ιστορία των παραδόσεων των Σαάμι. Το Juovllat, ή Yule, ήταν μια εποχή που υποτίθεται ότι ο κόσμος κρυβόταν από τον τρομακτικό stállu, ένα πλάσμα που ρουφούσε το πνεύμα της ζωής των Σαάμι από έναν σιδερένιο σωλήνα, κατά την παράδοση. Δεδομένου ότι τα πλάσματα αυτά ήταν πιο δραστήρια κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων, οι παραδόσεις των Σαάμι περιλάμβαναν προληπτικά μέτρα, όπως η διασφάλιση ότι όλοι -συμπεριλαμβανομένων των παιδιών- έμεναν απολύτως σιωπηλοί, για να μην τους ακούσουν τα πλάσματα αυτά.
«Αυτά τα έθιμα δεν ήταν ακριβώς χαρούμενα ή διασκεδαστικά», σημείωσε ο Frandy. «Οι Σαάμι, και ολόκληρος ο σκανδιναβικός βορράς, είχαν παραδόσεις πολύ διαφορετικές από τον Άγιο Βασίλη. Και αυτό είναι ένα σημαντικό στοιχείο, που υποδηλώνει ότι κάτι δεν πάει καλά με αυτή τη θεωρία».
Μέχρι τη δεκαετία του 1950, η σκανδιναβική παράδοση του Jultomten, του ξωτικού των Χριστουγέννων που μοιάζει με καλικάντζαρο, αντικατέστησε σε μεγάλο βαθμό το stállu στην παράδοση των Σαάμι.
Ο Frandy συνέχισε ωστόσο να απομυθοποιεί και άλλα στοιχεία αυτής της θεωρίας: Το τρελομανίταρο χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλο μέρος της Σιβηρίας ως φάρμακο που «αλλάζει το μυαλό», αλλά υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις ότι οι σαμάνοι Σαάμι το χρησιμοποιούσαν στις τελετουργίες τους. Ήταν γνωστό ότι προκαλούσε έκσταση χρησιμοποιώντας ως βοήθημα μουσική ή αλκοόλ.
«Αν και είναι πιθανό, οι Σαάμι να χρησιμοποιούσαν στο παρελθόν τα παραισθησιογόνα μανιτάρια, είναι απίθανο αυτό να είχε κάποιο σημαντικό αντίκτυπο στη χριστουγεννιάτικη παράδοση στην Ευρώπη», λέει ο Frandy.
«Μεγαλώνοντας δεν έχω ακούσει ποτέ για κανένα συσχετισμό μανιταριών με τα Χριστούγεννα… μέχρι που τα καταστήματα Ikea άρχισαν να πουλούν διακοσμητικά μανιταριών για χριστουγεννιάτικα δέντρα», είπε ο ίδιος. «Στο Sápmi, αυτά τα μανιτάρια εμφανίζονται τον Σεπτέμβριο και μέχρι τον Δεκέμβριο έχουν εξαφανιστεί κάτω από το χιόνι».
Τι πραγματικά ενέπνευσε την ιστορία του Άγιου Βασίλη;
Τα Χριστούγεννα, όπως και οι περισσότερες χριστιανικές γιορτές, ήταν ένα υποκατάστατο των παγανιστικών εορτών που παραδοσιακά γινόταν την ίδια εποχή. Για να γιορτάσουν το χειμερινό ηλιοστάσιο, οι Αρχαίοι Ρωμαίοι έκαναν μια γιορτή προς τιμήν των παιδιών, ενώ οι Σκανδιναβοί γιόρταζαν το Yule ντυμένοι με ανατριχιαστικές στολές, πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι με δώρα.
Μια σαφής επιρροή του Άγιου Βασίλη είναι ο Ολλανδός Sinterklaas, ο οποίος παρακολουθεί από απόσταση τη συμπεριφορά των παιδιών και στη συνέχεια οδηγεί το λευκό του άλογο στις στέγες, αφήνοντάς τους δώρα στα ξύλινα παπούτσια τους. Ο Sinterklaas βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στον Νικόλαο των Μύρων, ή στον Άγιο Νικόλαο, έναν Έλληνα επίσκοπο στην παλαιοχριστιανική εκκλησία, γνωστό για τη γενναιοδωρία του και την προστασία των παιδιών.
Σύμφωνα με τη Maria Kennedy, συνδιευθύντρια του New Jersey Folk Festival και επίκουρη καθηγήτρια Αμερικανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Rutgers, «η μεταμόρφωση του χριστιανού Αγίου Νικολάου σε λαογραφικό ξωτικό είναι μια περίπλοκη αλληλεπίδραση πολλών χριστιανικών και παγανιστικών εθίμων».
Ο Άγιος Βασίλης όπως τον ξέρουμε -κάποιος που παραδίδει παιχνίδια στα σπίτια των παιδιών πετώντας με έλκηθρο που οδηγούν τάρανδοι- εμφανίστηκε στην Αμερική το 1822 με τη δημοσίευση του ποιήματος του Clement Clarke Moore, An Account of a Visit from St. Nicholas (κοινώς γνωστό ως, «Twas the night before Christmas»). Οι τακτικές απεικονίσεις του εικονογράφου Thomas Nast του Άγιου Βασίλη στο περιοδικό Harper's Magazine που ξεκίνησαν το 1863 πρόσθεσαν τη διαμονή του στον Βόρειο Πόλο, τους βοηθούς του, τα ξωτικά και την κατασκευή παιχνιδιών. Ο Nast σχεδίασε επίσης τον Άγιο Βασίλη ως έναν μεγαλόσωμο, χαρούμενο άντρα αντί για ένα μικρό χαρούμενο ξωτικό.
Ο Frandy λέει ότι η χρήση της κόκκινης φορεσιάς συνέδεσε ακούσια τους Σαάμι με την εικόνα του Άγιου Βασίλη. Για παράδειγμα, ο καλλιτέχνης που δημιούργησε την εμβληματική Coca-Cola Santa το 1931, ο Haddon Sundblom, ήταν φινλανδικής και σουηδικής καταγωγής. Η εικονογράφηση του είχε «όψεις εμπνευσμένες από τους Σαάμι, όπως ένα μυτερό καπέλο, κόκκινα χρώματα και τον έντονα στολισμένο χιτώνα με μια φαρδιά ζώνη, που θυμίζει αόριστα το Sámi gákti», εξηγεί ο Frandy.
Η έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας όμως δεν εμπόδισε τη διάδοσή της. «Ποτέ δεν άκουσα κάποιον Σαάμι να λέει ότι υπάρχει αξιοπιστία σε αυτή την ιστορία. Είναι μια ιστορία που εφευρέθηκε από ξένους που επιστράτευσαν στοιχεία της κουλτούρας των Σαάμι και τα μεταμόρφωσαν σε κάτι που δεν είναι», είπε ο Frandy.
«Έχω δει πολλά μεγάλα ειδησεογραφικά πρακτορεία να λένε αυτή την ιστορία τα τελευταία χρόνια. Αυτό που είναι πιο ανησυχητικό είναι ότι κανείς δεν έχει αφιερώσει σωστά τον χρόνο του για να συμβουλευτεί τους Σαάμι για την αξιοπιστία αυτών των ιστοριών.
«Ως λαογράφος, ξέρω ότι οι άνθρωποι αγαπούν μια καλή ιστορία. Το πρόβλημα είναι ότι αυτές οι ιστορίες συχνά επισκιάζουν τις ιστορικές πραγματικότητες», λέει ο Frandy. «Μέρος αυτής της ιστορίας, δυστυχώς, περιλαμβάνει επίσης έποικους που δανείζονται επιλεκτικά ή εκμεταλλεύονται πτυχές του αυτόχθονα πολιτισμού ως δικές τους».
Οι Σαάμι ήδη διαμαρτύρονται για τη χρήση της πολιτιστικής τους κληρονομιάς από το τουριστικό αξιοθέατο «Santa's Village» της φινλανδικής τουριστικής βιομηχανίας στη γη τους, επομένως η περαιτέρω σύνδεσή τους με τον μύθο του Άγιου Βασίλη εκμεταλλεύεται τον πολιτισμό τους.
Με πληροφορίες του National Geographic
