Ένας από τους τελευταίους εικόνες που είδε ο 26χρονος Σύρος Σάμι πριν τον απελάσει η Τουρκία ήταν η σημαία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Την άνοιξη του 2024, ο Σάμι ξυλοκοπήθηκε μέχρι λιποθυμίας σε κέντρο κράτησης χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ στη νότια Τουρκία, στη συνέχεια μεταφέρθηκε με λεωφορείο πίσω στη ζώνη πολέμου της Συρίας, από όπου είχε ξεφύγει πριν από χρόνια.
Στα κέντρα κράτησης, όπου πέρασε τρεις μήνες, η σημαία της ΕΕ κυριαρχεί παντού: σε πόρτες, παράθυρα, ακόμη και σε στρώματα και μαξιλάρια, είπε ο Σάμι, ο οποίος μίλησε με ψευδώνυμο από φόβο αντιποίνων. Αυτά τα κέντρα, τα οποία αρχικά δημιουργήθηκαν για να προσφέρουν καταφύγιο σε πρόσφυγες, έχουν πλέον μετατραπεί σε κέντρα απέλασης, σύμφωνα με έρευνα του POLITICO και οκτώ άλλων ειδησεογραφικών οργανισμών, σε συνεργασία με τους Lighthouse Reports.
Η ΕΕ έχει διαθέσει πάνω από 11 δισεκατομμύρια ευρώ στην Τουρκία για να βοηθήσει τη χώρα να φιλοξενήσει σχεδόν 4 εκατομμύρια πρόσφυγες από τη Συρία και άλλες χώρες που βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση. Αυτά τα κονδύλια, η μεγαλύτερη ανθρωπιστική βοήθεια στην ιστορία της ΕΕ, δεν είναι αποκλειστικά αλτρουιστικά. Στόχος τους ήταν να περιορίσουν τις αφίξεις αιτούντων άσυλο στην Ευρώπη, κρατώντας τους πρόσφυγες στην Τουρκία. Ειδικά, περίπου 1 δισεκατομμύριο ευρώ έχουν διατεθεί για την ασφάλεια των συνόρων και τη διαχείριση ασύλου.
Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, η Τουρκία, έχοντας κουραστεί από τον ρόλο της ως «αποθήκη προσφύγων για την Ευρώπη», έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί τη χρηματοδοτούμενη από την ΕΕ υποδομή για να απελαύνει πρόσφυγες, μεταξύ αυτών Σύρους και Αφγανούς. Παρά τις δεσμεύσεις της Τουρκίας για προστασία των προσφύγων, το καθεστώς προστασίας έχει αποδυναμωθεί σημαντικά, με πολλούς πρόσφυγες να αντιμετωπίζουν αυξημένες απελάσεις.
Οι απελάσεις και η διεθνής νομοθεσία
Οι αναγκαστικές απελάσεις ατόμων σε χώρες όπου κινδυνεύουν με διώξεις, απάνθρωπη μεταχείριση ή θάνατο παραβιάζουν το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο. Ωστόσο, όπως αποκαλύπτει η έρευνα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αγνοεί επανειλημμένα προειδοποιήσεις από οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δικηγόρους και διπλωμάτες σχετικά με τη χρήση κονδυλίων της ΕΕ για τη στήριξη του τουρκικού συστήματος απελάσεων.
Μέχρι τον Οκτώβριο του 2023, το Δικαστήριο της ΕΕ είχε αποφανθεί ότι η κακομεταχείριση των γυναικών από τους Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν συνιστά δίωξη, γεγονός που δικαιώνει τις γυναίκες Αφγανές να αιτούνται άσυλο με βάση το φύλο τους. Παρόλα αυτά, οι αναγκαστικές επιστροφές συνεχίζονται.
Η ιστορία του Σάμι, όπως και πολλών άλλων, αποκαλύπτει τις τραγικές συνέπειες αυτών των επιστροφών. Αφού πέρασε τρεις μήνες σε κέντρο κράτησης στην Τουρκία, έπεσε βαριά άρρωστος. Παρότι το κέντρο είχε χρηματοδοτηθεί από την ΕΕ, δεν έλαβε την απαραίτητη ιατρική φροντίδα. Όταν τελικά μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο, δεσμεύτηκε στο κρεβάτι του και, πριν μπορέσει να αναρρώσει, επιστράφηκε στη Συρία. Ο Σάμι, που μπήκε στο κέντρο με 73 κιλά, έφυγε ζυγίζοντας μόλις 44 κιλά.
Πολλοί πρόσφυγες καταγγέλλουν ότι αναγκάστηκαν να υπογράψουν έγγραφα που δηλώνουν ότι επιστρέφουν εθελοντικά. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει ήδη κρίνει την Τουρκία ένοχη για τέτοιες πρακτικές σε αρκετές περιπτώσεις.
Η ευρωπαϊκή συμμετοχή και η διπλωματική σιωπή
Ενώ η ΕΕ φαίνεται να γνωρίζει τις καταγγελίες για κακομεταχείριση και αναγκαστικές απελάσεις, δεν έχει λάβει αποτελεσματικά μέτρα για να διασφαλίσει ότι τα κονδύλια της χρησιμοποιούνται σύμφωνα με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μάλιστα, ένα πρώην στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δήλωσε στο POLITICO ότι η Επιτροπή «κλείνει τα μάτια» στις παραβιάσεις, προσθέτοντας πως το ζήτημα αυτό συζητείται εδώ και χρόνια εσωτερικά.
Παρότι η Επιτροπή έχει προϋπολογίσει πάνω από 276 εκατομμύρια ευρώ για έργα σχετικά με την διαχείριση της μετανάστευσης στην Τουρκία, οι αναφορές για κακομεταχείριση είναι εκτενείς. Οι συνθήκες στα κέντρα κράτησης, που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ, χαρακτηρίζονται από υπερπληθυσμό, ανεπαρκή τροφή και κακή υγιεινή, όπως κατέθεσαν 37 πρώην κρατούμενοι σε 22 κέντρα κράτησης.
Η τουρκική κυβέρνηση έχει χτίσει ή ανακαινίσει 32 κέντρα απέλασης με χρηματοδότηση της ΕΕ, χωρητικότητας 20.000 ατόμων, όπως δήλωσε ο υπουργός Εσωτερικών, Αλί Γερλικαγιά. Έγγραφα δείχνουν ότι η ΕΕ δαπάνησε περισσότερα από 213 εκατομμύρια ευρώ για την κατασκευή και τη διαχείριση αυτών των κέντρων. Ωστόσο, οι κρατούμενοι καταγγέλλουν συστηματική κακομεταχείριση, ενώ δεν τους επιτρέπεται η πρόσβαση σε βασικά είδη πρώτης ανάγκης, παρόλο που αυτά έχουν αγοραστεί με χρήματα της ΕΕ.
Οι «εθελοντικές» επιστροφές και οι νέες συνθήκες
Η τουρκική κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι όλες οι επιστροφές γίνονται εθελοντικά, σε περιοχές της Συρίας που ελέγχονται από την Τουρκία. Ωστόσο, μη κυβερνητικές οργανώσεις έχουν περιγράψει αυτές τις περιοχές ως «επικίνδυνες και απελπιστικές», με ανεπαρκείς υποδομές και βασικές ελλείψεις σε τρόφιμα και φάρμακα. Οι ασθένειες, όπως η χολέρα, είναι συχνές λόγω της κακής υγιεινής.
Παρότι η ΕΕ επιμένει ότι όλες οι επιστροφές θα πρέπει να γίνονται με ασφάλεια και αξιοπρέπεια, πολλές οργανώσεις έχουν εκφράσει ανησυχία για την έλλειψη υποστήριξης και συντονισμού σε αυτές τις περιοχές.
Το μέλλον των προσφύγων και η ευρωπαϊκή πολιτική
Η ιστορία του Σάμι δεν είναι μοναδική. Χιλιάδες πρόσφυγες απελαύνονται σε επικίνδυνες περιοχές χωρίς τη δυνατότητα να προσφύγουν σε νομική βοήθεια ή να εξασφαλίσουν τα δικαιώματά τους. Οι συνθήκες στα κέντρα κράτησης παραμένουν ανησυχητικές, και οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι φαίνεται να έχουν περιορισμένη επιρροή στη διαχείριση αυτών των υποδομών.
Καθώς η Ευρώπη συνεχίζει να χρηματοδοτεί την Τουρκία για τη διαχείριση των μεταναστών, οι επικριτές ζητούν περισσότερη διαφάνεια και λογοδοσία για το πού κατευθύνονται τα χρήματα. Ο Σάμι, μιλώντας από τη Συρία, ζητά από την Ευρώπη να αναλογιστεί τις συνέπειες των πολιτικών της και πώς αυτές επηρεάζουν τις ζωές των προσφύγων.
«Για μένα, το κακό έχει ήδη γίνει», είπε ο Σάμι, «αλλά υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που έχουν ελπίδα για μια καλύτερη ζωή. Σκεφτείτε αυτούς».
