Πέτρος Μάρκαρης: Το πλοίο και η ψαρόβαρκα

Μπαίνουμε στον καινούργιο χρόνο με δελτίο θυέλλης: βροχές, καταιγίδες, εννέα μποφόρ στα πελάγη, σπάνε οι κυματοθραύστες, και εμείς ψάχνουμε απεγνωσμένα κάποιον όρμο, για να αγκυροβολήσουμε, ώσπου να περάσει η θεομηνία.

 

Ξέρω ότι τέτοιες στιγμές δεν είναι κατάλληλες για συζητήσεις, όταν πρέπει να κάνεις τους κατάλληλους χειρισμούς, για να σώσεις το πλοίο, το πλήρωμα και τους επιβάτες. Μήπως όμως το καράβι δεν αντέχει από την κατασκευή του σε τέτοια φουρτούνα, και ο καπετάνιος και το πλήρωμα δεν είναι ικανοί να το οδηγήσουν σε ασφαλές καταφύγιο, οπότε θα πρέπει να αρχίσουμε να συζητάμε για τη σωσίβια λέμβο και τα σωσίβια που έχουμε στη διάθεσή μας;

 

Αν ξεκινήσουμε έτσι, θα πρέπει να καταλάβουμε ότι το καράβι που κινδυνεύει να βουλιάξει δεν είναι η Ελλάδα, αλλά η Ευρώπη. Εμείς είμαστε οι επιβάτες της σωσίβιας λέμβου. Το ζήτημα είναι ότι η Ελλάδα ήταν από την αρχή της νεότερης ιστορίας της μια ψαρόβαρκα, και ομολογουμένως δεν τα πήγαινε και τόσο άσχημα. Μπορεί να μην ψάρευε φάλαινες, αλλά τα μικρά ψάρια, τις μαρίδες, τις αθερίνες και τις κουτσομούρες, τα ψάρευε μια χαρά.

 

Η ιδιομορφία της ψαρόβαρκας ήταν ότι, ενώ το τιμόνι της είχε σταθερά πορεία προς την Ευρώπη, το ρέμα την παράσερνε συνεχώς προς τα Βαλκάνια. Αυτό δεν ήταν κατ' ανάγκη αρνητικό. Εμείς το αντιληφθήκαμε έτσι, με μόνη εξαίρεση την τέχνη και τη λογοτεχνία.

 

Γιατί αυτή η διπλή πορεία της Ελλάδας ήταν μια αντίθεση. Η λογοτεχνία και η τέχνη ζουν και αντλούν από τις αντιθέσεις, γι' αυτό και επωφελήθηκαν. Ποιητές, πεζογράφοι, αλλά και άνθρωποι του θεάτρου και κινηματογραφιστές προσπάθησαν με το έργο τους να δημιουργήσουν μια γέφυρα ανάμεσα στα Βαλκάνια και την Ευρώπη.

 

Αυτό, όμως, που κατάλαβαν οι λογοτέχνες και οι καλλιτέχνες δεν το κατάλαβαν οι πολιτικοί. Δεν κατάλαβαν τις ευκαιρίες που ανοίγονταν για την ψαρόβαρκα λόγω αυτής της διπλής πορείας. Δεν κατάλαβαν ότι η ψαρόβαρκα ήταν η μοναδική βαλκανική χώρα αρχικά της Δύσης και στη συνέχεια της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Θυσίασαν την ευκαιρία να γίνει η Ελλάδα μια περιφερειακή δύναμη στα Βαλκάνια, πολιτικά και επενδυτικά. Αναλώθηκαν σε διενέξεις με τις γειτονικές χώρες και άφησαν τον πεδίο ελεύθερο σε άλλους, που επωφελήθηκαν από τα δικά μας λάθη.

 

Αντίθετα, δημιουργήσαμε στον εαυτό μας, με τη συνδρομή των πολιτικών, την αυταπάτη ότι η ψαρόβαρκα είχε μεταβληθεί, ως διά ευρωπαϊκής μαγείας, σε υπερπόντιο αλιευτικό και πετάξαμε στη θάλασσα όλα τα μικρά ψάρια, για να ανοίξουμε τόπο στα μεγάλα, που ποτέ δεν τα ψαρέψαμε. Μαζί με τα μικρά ψάρια πετάξαμε, ωστόσο, από τη βάρκα και μια παιδεία και έναν πολιτισμό, που είχαν φτάσει την εποχή της ψαρόβαρκας σε πολύ υψηλά επίπεδα. Πιστέψαμε, εσφαλμένα, ότι δεν μας χρειάζονταν στο ταξίδι μας με το δήθεν υπερπόντιο αλιευτικό. Εντέλει, αντί να πιάσουμε τα μεγάλα ψάρια στήσαμε φαγοπότι με τα δολώματα.

 

Η σωσίβια λέμβος ανήκει όμως στο καράβι της Ευρώπης, το οποίο έχει βάλει πλώρη για μια σταυροφορία προς τους «αγίους τόπους» των αγορών. Το ερώτημα είναι: Μήπως ξεκινήσαμε μια λάθος σταυροφορία; Μήπως, τελικά, χρειαζόμαστε μια άλλη, που δεν θα έχει να κάνει μόνο με τη σωτηρία του ευρώ, αλλά και με άλλες, πιο παλιές και πιο σημαντικές, ευρωπαϊκές αξίες;

 

Η πρόκληση για τους ιδρυτές της σημερινής Ευρωπαϊκής Ενωσης ήταν να φέρουν χώρες και λαούς με διαφορετική ιστορία, διαφορετικούς πολιτισμούς και διαφορετικές παραδόσεις κάτω από τη σκεπή των κοινών ευρωπαϊκών αξιών. Η αρχική ένωση, η ΕΟΚ, δεν ήταν μόνο μια οικονομική κοινότητα, αλλά και μια κοινότητα ευρωπαϊκών αξιών. Οι κοινές ευρωπαϊκές αξίες ήταν ο συνδετικός κρίκος, για να συνυπάρξουν τα κράτη της Ευρώπης μέσα σε ένα κοινό πλαίσιο. Ο στόχος ήταν ο συνδυασμός της διαφορετικότητας με τις κοινές αξίες.

 

 

 

 

Με την εισαγωγή του ευρώ υποτιμήσαμε όλες αυτές τις αξίες και ταυτίσαμε την Ευρώπη με το ευρώ. Δημιουργήσαμε έτσι μια ανίερη σχέση. Το υπερτιμημένο νόμισμα είχε ως συνέπεια να υποτιμηθούν οι κοινές ευρωπαϊκές αξίες. Και τώρα που ξεκίνησε η σταυροφορία για τη σωτηρία του ευρώ, οι σταυροφόροι πετούν από το καράβι τις κοινές αξίες, μαζί με τις διαφορετικές ιστορίες των χωρών της Ευρώπης, τους διαφορετικούς πολιτισμούς και τις διαφορετικές παραδόσεις τους, σαν περιττό βάρος που καθυστερεί το ταξίδι τους για τους «αγίους τόπους» των χρηματαγορών. Εμάς και μερικές άλλες χώρες μας φόρτωσαν στη σωσίβια λέμβο και μας πετάνε παξιμάδια, για να επιβιώσουμε.

 

Η απώλεια των κοινών αξιών τείνει, ωστόσο, να συμπαρασύρει και τις δημοκρατικές αξίες της Ευρώπης. Ας είμαστε ειλικρινείς. Από την ίδρυσή της η ενωμένη Ευρώπη δεν οικοδομήθηκε πάνω σε δημοκρατικές δομές και διαδικασίες. Λειτούργησε πάντα σαν ένα κονκλάβιο αρχηγών κρατών και των υπουργών τους, οι οποίοι έπαιρναν τις αποφάσεις τους ερήμην των, δημοκρατικά εκλεγμένων, εθνικών κοινοβουλίων και ανέθεταν την εκτέλεσή τους στο γραφειοκρατικό σύστημα των Βρυξελλών. Οι αποφάσεις των Βρυξελλών ήταν και είναι πάντα πιο ισχυρές από τις εθνικές νομοθεσίες των χωρών, συνεπώς πιο ισχυρές και από τις αποφάσεις των εθνικών κοινοβουλίων.

Η αντίληψη αυτή δεν άλλαξε ουσιαστικά ούτε με τη συνθήκη της Λισαβώνας. Αντίθετα, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τα δημοψηφίσματα στη Γαλλία και στην Ολλανδία, που κατέληξαν στην απόρριψη του ευρωπαϊκού Συντάγματος το 2005, έφεραν τη συνθήκη της Λισαβώνας, η οποία δεν ήταν μόνο ένα προϊόν συμβιβασμών, αλλά και μια προσπάθεια να αποτραπούν άλλα, αρνητικά, δημοψηφίσματα στις χώρες - μέλη. Με άλλα λόγια, ο στόχος ήταν να μπει ένας φραγμός στη δημοκρατική βούληση των πολιτών της Ευρώπης, ώστε να μην μπορούν να αποτρέψουν τις αποφάσεις του κονκλαβίου των ηγετών.

Η κρίση έχει μεγιστοποιήσει αυτό το δημοκρατικό έλλειμμα. Με επιχείρημα τη σωτηρία του ευρώ και της ευρωζώνης, δυο χώρες αποφασίζουν μεταξύ τους τα μέτρα που θεωρούν κατάλληλα και τα παρουσιάζουν προσυμφωνημένα στα υπόλοιπα μέλη, όχι μόνο της ευρωζώνης, αλλά και ολόκληρης σχεδόν της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

 

Εδώ και μήνες ακούω τη συζήτηση για κοινή οικονομική πολιτική της ευρωζώνης. Η κοινή οικονομική πολιτική προϋποθέτει, ωστόσο, κοινές δημοκρατικές δομές μέσα στην Ευρωπαϊκή Ενωση, οι οποίες δεν υπάρχουν.

Το συμπέρασμα είναι ότι η υποχώρηση των κοινών ευρωπαϊκών αξιών συμβαδίζει με το έλλειμμα των κοινών δημοκρατικών αξιών, που ολοένα διευρύνεται μέσα στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Το γεγονός ότι η συμμετοχή των ευρωπαίων πολιτών στις ευρωεκλογές φθίνει συνεχώς, αποδεικνύει πόσο λίγη εμπιστοσύνη έχουν οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι στους δημοκρατικούς θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

 

Η ραγδαία άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων στην Ευρώπη δεν είναι ανεξάρτητη από την απώλεια εμπιστοσύνης των ευρωπαίων πολιτών στους δημοκρατικούς θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Αρκεί να πάμε πίσω μια δεκαετία περίπου και να θυμηθούμε τον σάλο που είχε ξεσηκώσει τότε, η κυβέρνηση συνασπισμού, την οποία είχε συγκροτήσει το 1999 ο αυστριακός Καγκελάριος Βόλφγκανγκ Σούσελ με τον ακροδεξιό Γιοργκ Χάιντερ. Η αυστριακή κυβέρνηση είχε τεθεί τότε σε καραντίνα. Σήμερα τα ακροδεξιά κόμματα συμμετέχουν σε κυβερνήσεις χωρών της Ευρώπης, ενώ άλλες επιβιώνουν χάρη στη στήριξή τους, χωρίς να υπάρχει η παραμικρή αντίδραση. Το γεγονός αυτό δείχνει από μόνο του την καθίζηση που έχουν υποστεί οι κοινές ευρωπαϊκές αξίες.

 

Οι πολίτες της Ευρώπης ακούν και διαβάζουν σχεδόν δυο χρόνια τώρα μόνον αριθμούς: επιτόκια που ανεβαίνουν, spreads που ανεβαίνουν, χρηματιστήρια που καταρρέουν, και εταιρείες αξιολόγησης που υποβαθμίζουν την πιστοληπτική ικανότητα των χωρών. Ξεχνάμε, ωστόσο, ότι πίσω από τους αριθμούς υπάρχουν άνθρωποι, με τις κοινές αξίες και τους διαφορετικούς πολιτισμούς και παραδόσεις τους. Οι αριθμοί μας κρύβουν τη θέα των ανθρώπων. Σήμερα, στην Ευρώπη αξία έχουν μόνο τα αξιόγραφα.

 

Οι άνθρωποι της λογοτεχνίας και της τέχνης, οι άνθρωποι του πολιτισμού και οι διανοούμενοι, όλοι εμείς φέρουμε μεγάλη ευθύνη γι' αυτό που συμβαίνει στην Ευρώπη. Γιατί όλοι σωπάσαμε και σωπαίνουμε και σήμερα ακόμα. Αφήσαμε το πεδίο ελεύθερο στους πολιτικούς και στους οικονομολόγους. Μόνο αυτοί μιλάνε.

 

Η επιστροφή στις κοινές αξίες, περνάει όμως και μέσα από τον πολιτισμό. Το κακό, δυστυχώς, είναι ότι ο πολιτισμός είναι ένα κύριο πιάτο, το οποίο οι πολιτικοί το σερβίρουν ως επιδόρπιο. Και σε οικονομικά δύσκολους καιρούς οι πολιτικοί κόβουν το επιδόρπιο για να σώσουν τη σούπα. Είναι δική μας δουλειά να πείσουμε ότι ο πολιτισμός, και συνεπώς οι κοινές αξίες, δεν είναι επιδόρπιο.