«Η ιδέα να «σκαλίσω» την άγνωστη, αθέατη πλευρά της αρχαιολογίας – από τη σεξουαλικότητα, τη μαγεία και τη μαγγανεία μέχρι τις μεθόδους τιμωρίας των αρχαίων – πλευρά που βέβαια γνωρίζουμε καλά όσοι ασχολούμαστε με το αντικείμενο χάρη στα σωζόμενα ευρήματα και μαρτυρίες - προέκυψε αυθόρμητα καθώς εργαζόμουν στις σωστικές ανασκαφές στον Ιππόδρομο του Φαλήρου, εκεί όπου πρόκειται να ανεγερθούν η Λυρική και η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη. Με διακατέχει και μια αισθητική λίγο "morbid" είναι η αλήθεια, ίσως γι' αυτό σπούδασα Αιγυπτιολογία προτού στραφώ στην κλασική αρχαιότητα! Όταν λοιπόν η κ. Βαλασιώτου μου πρότεινε να κάνω έναν κύκλο αρχαιολογικών μαθημάτων στον Πολυχώρο που διατηρεί, είχα έτοιμη τη θεματολογία μου. Θέλω να διηγηθώ ιστορίες. Να δώσω φωνή στους νεκρούς. Να μας πουν για την καθημερινότητά τους, όχι για τα μεγάλα και θαυμαστά που περνούν συνήθως στην επίσημη ιστορία.
Ερωτευόμαστε, φθονούμε, δολοπλοκούμε, μεθάμε, προσδοκούμε, αγωνιούμε, ενθουσιαζόμαστε κι απογοητευόμαστε με τα ίδια πάνω-κάτω πράγματα. Μόνο η τεχνολογική πρόοδος μας διαφοροποιεί από τους προγόνους μας. Χρειάζεται να απομυθοποιήσουμε λίγο την εξιδανικευμένη αρχαιότητα που έχουμε κατά νου. Έτσι θα την κατανοήσουμε καλύτερα
Σπουδάζοντας αρχαιολογία γίνεσαι πολύ ανεκτικός με τον άλλο, αποκτάς κατανόηση κι ενσυναίσθηση. Αν καταλήξεις εθνικιστής ή ρατσιστής, δεν έχεις καταλάβει τι σπούδασες! Χρειάζεται επίσης να αφήνεις κατά μέρος τα όποια θρησκευτικά ή ιδεολογικά σου πιστεύω αν θες να είσαι αντικειμενικός μελετητής – λαθεύει όποιος κρίνει άλλους πολιτισμούς με βάση μέτρα και σταθμά του δικού του. Δεν κρίνονται π.χ. τα ήθη των αρχαίων με γνώμονα την ιουδαιοχριστιανική ηθική των καιρών μας.
Αν κάτι μαθαίνεις καταρχήν ανασκάπτοντας το παρελθόν είναι πως ο τρόπος που οι άνθρωποι συμπεριφέρονται, σκέφτονται και δρουν είναι διαχρονικά περίπου ο ίδιος, τουλάχιστον από τη Νεολιθική εποχή και μετά οπότε αναπτύσσονται οι πρώτες οργανωμένες κοινωνίες. Ερωτευόμαστε, φθονούμε, δολοπλοκούμε, μεθάμε, προσδοκούμε, αγωνιούμε, ενθουσιαζόμαστε κι απογοητευόμαστε με τα ίδια πάνω-κάτω πράγματα. Μόνο η τεχνολογική πρόοδος μας διαφοροποιεί από τους προγόνους μας. Χρειάζεται να απομυθοποιήσουμε λίγο την εξιδανικευμένη αρχαιότητα που έχουμε κατά νου. Έτσι θα την κατανοήσουμε καλύτερα – μαζί και τον εαυτό μας. Η κλασική Αθήνα ήταν βεβαίως η κοιτίδα της δημοκρατίας, της φιλοσοφίας και της υψηλής τέχνης, δεν αποτελούνταν όμως όλα από πάλλευκο φως, υπήρχαν και περιοχές πιο γκρίζες! Μην ξεχνάμε, έπειτα, ότι η ίδια η αθηναϊκή δημοκρατία δεν ήταν ένα πολίτευμα για όλους αλλά μόνο για τους ελεύθερους πολίτες που ήταν βέβαια όλοι τους ενήλικοι άντρες».
Οι αποτυμπανισμένοι του Φαλήρου και οι ατιμωτικές ταφές
«Το νεκροταφείο του φαληρικού Δέλτα αποτέλεσε την τελευταία κατοικία μιας πληθυσμιακής ομάδας που βρισκόταν μάλλον κοντά στη βάση της κοινωνικής κλίμακας. Εδώ θάβονταν και οι καταδικασμένοι σε θάνατο ένοχοι σοβαρών εγκλημάτων όπως φόνος, ιεροσυλία, προδοσία κ.λπ. Είναι τοποθετημένοι μπρούμυτα, με τα χέρια δεμένα πισθάγκωνα, σοβαρές θλάσεις στα οστά, ενίοτε μάλιστα και με αποκομμένα μέλη ή κεφάλια. Οι ταφές τους είναι ατιμωτικές, σοκάρουν ακόμα κι εμάς που έχουμε δει τόσα! Είναι γνωστοί ως αποτυμπανισμένοι εξαιτίας του μαρτυρίου του τυμπάνου (σανίδας) που έμοιαζε με τη ρωμαϊκή σταύρωση, ήταν όμως ακόμα πιο επίπονο: τους κρεμούσαν από τη σανίδα αυτή με καρφιά και μεταλλικές πέδες από το λαιμό, τα χέρια και τα πόδια ώσπου πέθαιναν μέρες μετά από ασφυξία, γάγγραινα, σύνθλιψη μελών, πείνα, δίψα, κάματο και νευρικό παροξυσμό. Την όλη διαδικασία επέβλεπε ο δήμιος που κατοικούσε εκτός των τειχών της πόλης, στο Ανδροκτονείον. Όταν έναν αιώνα πριν ανακαλύφθηκε εκεί το περίφημο πολυάνδριο με τους 17 σιδηρόδετους σκελετούς ανθρώπων που είχαν φαίνεται εκτελεστεί δημόσια είχε δημιουργηθεί μεγάλος θόρυβος, μέχρι κι ο τότε βασιλιάς είχε ενδιαφερθεί. Δυσκολεύονταν να πιστέψουν ότι συνέβαιναν τόσο μακάβρια πράγματα στα χρόνια του Σόλωνα, του Περικλή, του Φειδία και του Σωκράτη» (αναφορές στον αποτυμπανισμό υπάρχουν στις Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη και τον Περικλή του Πλούταρχου). Σήμερα έχουν ανασκαφεί πάνω 1500 τάφοι, που δεν ανήκουν βέβαια όλοι σε "βιαιοθάνατους". Δυο άλλοι τρόποι θανάτωσης ήταν ο λιθοβολισμός κι ο κατακρημνισμός. Από τη θανατική ποινή δεν εξαιρούνταν ούτε τα νήπια».
Ξόρκια και βουντού
«H μαντεία, η μαγεία κι η δεισιδαιμονία ήταν πιο διαδεδομένες από όσο φανταζόμαστε στην κλασική Αθήνα. Έχουν βρεθεί πολλοί κατάδεσμοι («δεσίματα» γραμμένα σε μολύβδινες πινακίδες συνήθως), καταπασαλεύσεις (ομοιώματα κακοποιημένα ακριβώς όπως οι κούκλες βουντού) καθώς και φοβερές κατάρες γραμμένες πάνω σε τάφους. Πίστευαν επίσης στη νεκρομαντεία και τα φαντάσματα – αυτά ήταν οι «άωροι νεκροί» που παρέμεναν γύρω από τον τάφο μέχρι την ολοκλήρωση του κύκλου της ζωής που διακόπηκε πρόωρα».
Η ιστορία του πηγαδιού με τα νεκρά βρέφη στην Αρχαία Αγορά
«Πριν οκτώ δεκαετίες ανακαλύφθηκαν οι σκελετοί περίπου 450 νεογνών χρονολογουμένων στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα π.Χ. Ορισμένοι αρχαιολόγοι υπέθεταν ότι επρόκειτο για θύματα κάποιου πολέμου ή λοιμού, όμως έως τώρα δεν ήμασταν βέβαιοι την προέλευσή τους. Περίπου το ένα τρίτο των βρεφών ήταν πρόωρα και δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν εκείνη την εποχή. Σε άλλο ένα τρίτο βρήκαμε ενδείξεις παθολογίας - κυρίως βακτηριδιακής μηνιγγίτιδας, η οποία εξακολουθεί να αποτελεί συνήθη αιτία θανάτου νεογνών στον Τρίτο Κόσμο. Τα υπόλοιπα πιθανότατα είχαν δολοφονηθεί ή αφεθεί να πεθάνουν, καθώς είχαν γεννηθεί με διάφορες δυσμορφίες - πολλά είχαν λαγωχειλία, ένα άλλο μωρό λίγων μηνών έπασχε από υδροκεφαλισμό. Η λύση του αινίγματος, που προτείνει η δρ Liston, είναι η εξής: Δεδομένου ότι η ταφή νεκρών εντός των συνόρων της πόλης ήταν παράνομη στην ελληνιστική Αθήνα, την ύπαρξη του πηγαδιού θα πρέπει να γνώριζαν ελάχιστοι άνθρωποι. Δεν αποκλείεται να επρόκειτο για μία ή περισσότερες μαίες, οι οποίες κατά κανόνα πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στις εύπορες γυναίκες της εποχής. Το ονομάζω Το Πηγάδι των Ψυχών. Είναι το αθηναϊκό limbo προτού έρθει η Καθολική Εκκλησία και εισάγει τον όρο μεταξύ Καθαρτηρίου και Παραδείσου.
Το Ολυμπιακό πνεύμα δεν ήταν ποτέ εντελώς αγνό
«Δωροδοκίες, ντόπινγκ, αθέμιτοι ανταγωνισμοί, αντιαθλητικές συμπεριφορές παρατηρούνταν ήδη στις αρχαίες Ολυμπιάδες. Έξω από το στάδιο της αρχαίας Ολυμπίας διασώζονται αρκετές βάσεις από Ζάννες, αγάλματα του Δία κατασκευασμένα από τα πρόστιμα αθλητών που δεν αγωνίζονταν καθαρά. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνουν και ιστορικές πηγές. Σε περιπτώσεις δωροδοκιών αθλητών, πάλι, τιμωρούνταν τόσο ο προσφέρων όσο κι ο αποδέκτης. Ένα από τα δημοφιλέστερα αγωνίσματα ήταν το παγκράτιο, μια "εξτρίμ" πολεμική τέχνη δίχως κανόνες όπου συχνοί ήταν οι σοβαροί τραυματισμοί ή και οι θάνατοι συμμετεχόντων – αν δείλιαζες γινόσουν καταγέλαστος κι έτρωγες πρόστιμο, ενώ ήταν τόσο άγριοι οι αγώνες ώστε μερικές φορές νικητής στα σημεία ανακηρύσσονταν όχι ο επιζήσας αλλά ο σκοτωμένος! Ναι, λάμβαναν και τότε ειδικά δυναμωτικά διατροφικά σκευάσματα, πολλοί αθλητές ντοπάρονταν κιόλας με ιππουρίδα, σπόρους οπιούχου παπαρούνας κι άλλα τέτοια βοτάνια. Οι περιγραφές που κάνει ο Αριστοτέλης π.χ. για τα πρόσωπα και τις εκφράσεις των αθλητών αντιστοιχούν σε ό,τι σήμερα θα ονομάζαμε "ντοπαρισμένοι". Οι φιλόσοφοι γενικά, ξέρεις, δεν είχαν σε μεγάλη εκτίμηση τους επαγγελματίες αθλητές, το δε πασίγνωστο ρητό "νους υγιής εν σώματι ὑγιεῖ" δεν είναι αρχαιοελληνικό, όπως πολλοί πιστεύουν αλλά λατινικό του 1ου μ.Χ. αιώνα».
Το γκράφιτι ως διαχρονικό εκφραστικό μέσο
«Φυσικά υπήρχαν γκράφιτι στην αρχαιότητα, ελληνική και ρωμαϊκή, ήταν μάλιστα μια πολύ διαδεδομένη πρακτική – στην Πομπηία έχει διατηρηθεί ανέπαφος ολόκληρος θησαυρός από tags! Αλλά και στα δικά μας μέρη δεν σπανίζουν: Συνθήματα, βρισιές, καταγγελίες, πολιτικές καμπάνιες, καψούρες, πορνό σκίτσα, ό,τι βλέπεις στους τοίχους και τις κολόνες και στις μέρες μας δηλαδή».
Πέρα από την ενοχή
«Η σεξουαλική ζωή των αρχαίων ήταν έντονη, πολυσχιδής κι αυτό αντικατοπτρίζεται στην τέχνη τους, ιδίως στα αγγεία. Υπήρχε μεγάλη ελευθεριότητα καθώς και πορνεία, αρσενική και θηλυκή. Στα συμπόσια δοκιμάζονταν κάθε ερωτική πρακτική. Όλα τα έχουν απεικονίσει, τίποτα δεν κράτησαν κρυφό κι ας κρατιούνται συνήθως μακριά από τα μάτια του κοινού τέτοια εκθέματα! Ομοιώματα φαλλών που συμβόλιζαν δύναμη και γονιμότητα στήνονταν σε εισόδους ιερών ή οικιών όπως στη Δήλο ενώ φοριούνταν και σαν κόσμημα στο λαιμό, ιδίως από τα μικρά αγόρια – θεωρούνταν μάλιστα ότι προστάτευε από το κακό μάτι. Ούτε τις πιο ιδιαίτερες στιγμές τους δεν ντρέπονταν - έχει διασωθεί μέχρι κι αναπαράσταση άνδρα που αφοδεύει και σκουπίζεται με θραύσμα κεραμικού!
Αρχαία Ελλάδα-Αίγυπτος
Υπήρξαν πολλές επαφές και αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς και οι Έλληνες σέβονταν κι αναγνώριζαν τον αιγυπτιακό ως αρχαιότερο. Η μνημειακή γλυπτική και αρχιτεκτονική καθώς κι αρκετές θρησκευτικές αλλά και μεταφυσικές αντιλήψεις "εισάχθηκαν" από τη χώρα του Νείλου και προσαρμόστηκαν στα εδώ ήθη κι έθιμα. Από την Αίγυπτο φαίνεται επίσης να προήλθε η ιδέα ενός παραδείσου, της «Χώρας των Μακάρων» ("Μαχερού" στα αιγυπτιακά) όπου πήγαιναν οι εκλεκτοί – πριν υπήρχε μόνο ο Άδης και βλέπουμε τον Αχιλλέα να παραπονιέται στην Ιλιάδα ότι κατάντησε μια σκιά. Η εικόνα που έχουμε σήμερα για τους ίδιους τους Αιγύπτιους, τώρα, απέχει αρκετά από αυτή ενός "πολιτισμού του θανάτου" που μας κληροδότησε ένας λαθεμένος τρόπος μετάδοσης της αρχαίας γνώσης. Φαίνεται αντίθετα πώς ήταν μέσα στη χαρά της ζωής, διοργάνωναν συχνά συμπόσια και γιορτές ενώ πρόσεχαν πολύ την κόμμωση, την ενδυμασία, τον στολισμό και την εν γένει εξωτερική τους εμφάνιση».
Bio:
Η Πέγκυ Ρίγγα γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέχνης στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο. Πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Λονδίνο όπου και απέκτησε μεταπτυχιακούς τίτλους στην Αιγυπτιακή Αρχαιολογία (UCL) και στην Κλασική Τέχνη κι Αρχαιολογία (King's College London). Είναι επιχειρηματίας στο χώρο εκμετάλλευσης κινηματογραφικών αιθουσών κι εργάζεται περιστασιακά ως συμβασιούχος αρχαιολόγος.
