Κανείς δεν είναι τόσο κυνικός ώστε να μην συγκινείται από την ιστορία της Μικρής Ατμομηχανής - του τολμηρού αυτού αισιόδοξου ήρωα παιδικού βιβλίου που αντιστρέφοντας τα δεδομένα έσωσε την κατάσταση τραβώντας ένα τραίνο που είχε ξεμείνει πάνω σε ένα βουνό.
Στον κόσμο της οικονομίας οι κεντρικοί τραπεζίτες έχουν γίνει αυτοί οι "υπέρ το δέον αποτελεσματικοί" χαρακτήρες. Από την κατάρρευση της Γουολ Στριτ το 2008 κι εφεξής, έχουν προσπαθήσει ξανά και ξανά να σύρουν την παγκόσμια οικονομία σε ευτυχέστερες εποχές, παρά τις αναποδιές, την κριτική ή το άχθος του καθήκοντος τους. Υπήρξαν στιγμές που αυτή η προσπάθεια τούς κατέστησε τα πρόσωπα της μέρας. Η πλέον θρυλική δέσμευση του Μάριο Ντράγκι το 2012, προέδρου της Ευρωπαίκής Κεντρικής Τράπεζας, να κάνει "ό,τι χρειαστεί" για να σώσει το ευρώ, ήταν εκείνο που καταλάγιασε την αναταραχή στις αγορές που απειλούσε να διαλύσει την νομισματική ένωση της Ευρώπης.
Εκείνο που δεν αμφισβητεί όμως κανείς είναι πως οι θεσμοί αυτοί δεν διαθέτουν την ιπποδύναμη να διασώσουν την παγκόσμια οικονομία.
Ωστόσο, σήμερα οι κεντρικές τράπεζες αρχίζουν να θυμίζουν ολοένα και περισσότερο τις μικρές ατμομηχανές που έχουν ξεμείνει από κάρβουνο. Παρά την ακούραστη επιμονή τους, η παγκόσμια οικονομία παραμένει ακίνητη στις ράγες της, μίλια μακριά από τον τελικό της σταθμό: την πραγματική ανάκαμψη. Η αξία των συχνά ιδιαίτερα ανορθόδοξων μεθόδων που έχουν ακολουθήσει οι κεντρικές τράπεζες κατά την πορεία αυτή έχουν αντιμετωπιστεί με ιδιαίτερα κριτικό πνεύμα από τους οικονομολόγους επί χρόνια, ακόμα και δεκαετίες. Εκείνο που δεν αμφισβητεί όμως κανείς είναι πως οι θεσμοί αυτοί δεν διαθέτουν την ιπποδύναμη να διασώσουν την παγκόσμια οικονομία.
Αυτό δεν έχει σταματήσει τους οικονομολόγους και τους επενδυτές από το να πιέσουν τις κεντρικές τράπεζες να πράξουν ακόμα περισσότερα. Ο Ντράγκι στις αρχές Μαρτίου μείωσε τα επιτόκια της ΕΚΤ σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα και επέκτεινε το αντισυμαβτικό πρόγραμμα αγοράς ομολόγων με την ονομασία "ποσοτική διευκόλυνση" ή ΠΕ, που στοχεύει στο να χαμηλώσουν ακόμα περισσότερο τα επιτόκια. Η Τράπεζα της Ιαπωνίας αναμένεται ευρέως να λάβει περισσότερα μέτρα ώστε να δώσει ώθηση στην κοιμώμενη οικονομία της. Στις ΗΠΑ, η απόφαση του Δεκεμβρίου της Πρόεδρου της Federal Reserve, Τζάνετ Γέλλεν, να αυξήσει το επιτόκιο αναφοράς, έπειτα από επτά χρόνια που αυτό βρίσκεται κοντά στο μηδέν, επικρίθηκε από κάποιους αναλυτές ως λάθος, και πρόσφατα ανακοίνωσε πως τα επιτόκια θα αυξηθούν με βραδύτερους ρυθμούς απ' ότι αναμενόταν.
Τα αιτήματα για την ανάληψη περαιτέρω δράσης από την κεντρική τράπεζα φαίνεται να έχει νόημα. Οι αγορές στις ΗΠΑ ήταν σε αναταραχή, και η οικονομία της είναι μεν σε καλύτερη θέση από άλλες στον ανεπτυγμένο κόσμο, ωστόσο κανείς δεν μπορεί να πει πως καλπάζει. Η Ευρώπη και η Ιαπωνία παλεύουν να αναπτυχθούν και να αντιμετωπίσουν τον αποπληθωρισμό, και είναι σε σαφώς χειρότερη κατάσταση. Υπό τις συνθήκες αυτές, οι κεντρικές τράπεζες συνήθως χαλαρώνουν την νομισματική πολιτική, καθιστώντας το χρήμα φθηνότερο ώστε να ενισχύσουν την οικονομική ανάπτυξη και τις τιμές. Στην περίπτωση της Ιαπωνίας, ο Μαρσέλ Τιελιάντ, ανώτερος οικονομολόγος ειδικός στην Ιαπωνία για την ερευνητική εταιρία Capital Economics, επιμένει ότι "αναμφίβολα απαιτείται περισσότερη χαλάρωση".
Ωστόσο το γεγονός πως οι πλέον προηγμένες οικονομίες του κόσμου είναι σε τόσο αδύναμη κατάσταση προβάλλει αυτομάτως το επιχείρημα πως το ευκολότερο χρήμα δεν θα λύσει τα προβλήματα τους. Εξάλλου, οι κεντρικές τράπεζες ήδη έχουν αναμμένες τις μηχανές τυς και σε μέγιστη ισχύ εδώ και 7 χρόνια. Τα επιτόκια παραμένουν εντυπωσιακά χαμηλά, στην Ιαπωνία και την ζώνη του ευρώ είναι στο μηδέν. Η ΕΚΤ και ηΤτΙ μάλιστα κατέφυγαν και σε αρνητικά επιτόκια, χρεώνοντας μάλιστα τος καταθέτες για τα μετρητά, Και παρότι η Fed έχει μειώσει την εφαρμογή του προγράμματος ποιοτικής διευκολυσνης, η ΕΚΤ και η ΤτΙ εξακολουθούν να αγοράζουν ομόλογα σε μαζική κλίμακα.
Δεν υπάρχει ομοφωνία σχετικά με το κατά πόσον αυτοί οι χειρισμοί διοχέτευσης μετρητών στήριξαν την πραγματική οικονομία, ή μάλιστα αν βοήθησαν έστω και ελάχιστα. Οι υποστηρικτές της πολιτικής της Fed για παράδειγμα επιμένουν πως η στρατηγική του εύκολου χρήματος καθοδήγησε την Αμερική κατά την Μεγάλη Ύφεση οδηγώντας σε μία περίοδο σταθερής ανάπτυξης και σχεδόν πλήρους απασχόλησης. Στη χειρότερη, ισχυρίζονται πως η Fed απέτρεψε την πτώση της οικονομίας σε ακόμα χειρότερη δίνη. Οι διαφωνούντες ωστόσο κατηγορούν την Ομοσπονδιακή Τράπεζα για μία σωρεία δεινών όπως η όξυνση των ανισοτήτων εισοδήματος, την ενθάρρυνση της διασπάθισης δημοσίου χρήματος, τον πληθωρισμό της φούσκας του χρηματιστηρίου και αναταραχές στις αναδυόμενες οικονομίες, συνεισφέροντας ελάχιστα στην αμερικανική αναζωογόνηση. Ακόμα και οι αξιωματούχοι της Fed δεν συμφωνούν με την αποτελεσματικότητα των πολιτικών της. Μία μελέτη του 2015, των ερευνητών του Συμβουλίου της Federal Reserve, υπολογίζει πως το πρόγραμμα συνεισέφερε σημαντικά στη μείωση της ανεργίας, ενώ μία άλλη μελέτη του Στίβεν Γουίλιαμσον, αντιπρόεδρο της Federal Reserve Bank στο Σαιντ Λούις κατέληξε στο συμπέρασμα πως "δεν υπάρχει άρθρο, εξ όσων γνωρίζω, που να εδραιώνει κάποιον συσχετισμό ανάμεσα στην ποσοτική διευκόλυνση και τους απώτερους στόχους της Fed—τον πληθωρισμό και την πραγματική οικονομική δραστηριότητα."
Οι κεντρικές τράπεζες μπορεί να διοχετεύουν χρήματα σε μια οικονομία, αλλά αν οι επενδυτές, οι εταιρείες και οι καταναλωτές δεν τα χρησιμοποιήσουν για να χτίσουν εργοστάσια, για να ξεκινήσουν επιχειρήσει ή να αγοράσουν αυτοκίνητα, τότε η ροή χρήματος δεν πρόκειται να ενισχύσει την ανάπτυξη.
Τα όρια της κεντρικής τραπεζικής είναι πιο εμφανή στην Ιαπωνία. Το 2013 ο νεοδιορισθείς Κυβερνήτης της Τράπεζας της Ιαπωνίας Χαρουχίκο Κουρόντα, ξεκίνησαν ένα πρόγραμμα κινήτρων γαργαντουϊκών διαστάσεων στοχεύοντας στην διάλυση του ενδημικού αποπληθωρισμού, ενθαρρύνοντας τον δανεισμό και την δαπάνη, και την επανεκκίνηση της ανάπτυξης σε μία οικονομία που παραμένει στάσιμη πάνω από δύο δεκαετίες. Όσο έντονα κι αν εργάστηκε όμως η ομάδα του Κουρόντα, οι επιπτώσεις στην οικονομία της Ιαπωνίας είναι αμελητέες. Η οικονομία έπεσε σε ύφεση το 2014 και το ΑΕΠ έχει συρρικνωθεί τα δύο από τα τελευταία τρία τρίμηνα. Οι τιμές, άλλη μετρήσιμη αξία, δεν έχουν αλλάξει καθόλου από τον προηγούμενο Φεβρουάριο.
Η ΕΚΤ δεν τα έχει πάει καλύτερα. Στις αρχές του 205 ο Ντράγκι ακολούθησε την πεπατημένη των ομολόγων του και ξεκίνησε το δικό του πρόγραμμα ποσοτικής διευκόλυνσης για να αποτρέψει μία δίνη αποπληθωρισμού αλά ιαπωνικά. Οι τιμές στην ευρωζώνη όμως μειώθηκαν κατά 0.2% τον Φεβρουάριο. Το ΑΕΠ της διευρύνθηκε κατά ένα καθόλου εντυπωσιακό 1.6% το 2015, και για φέτος δεν αναμένεται κάτι σημαντικά καλύτερο, ενώ η ανεργία επιμένει στο 10%.
Εντωμεταξύ υπάρχουν ενδείξεις ότι οι κεντρικές τράπεζες το έχουν ήδη παρατραβήξει. Στην Ιαπωνία οι πολιτικές της ΤτΙ έχουν τόσο διαστρεβλώσει τις τιμές ώστε την 1η Μαρτίου η κυβέρνηση πούλησε 10 ετή ομόλογα με αρνητική απόδοση για πρώτη φορά. Ναι, οι επενδυτές έλαβαν την κατά τα άλλα παράλογη απόφαση να δανείσουν στην κυβέρνηση τα χρήματα τους και να πληρώσουν για το προνόμιο αυτό. Από την άλλη, αυτό απαλύνει την έπειξη της ιαπωνικής κυβέρνησης, με το μεγαλύτερο χρέος στον αναπτυγμένο κόσμο, να περιορίσει το έλλειμμα του προϋπολογισμού της. Οι νομοθέτες και οι οικονομολόγοι φοβούνται πως η χρήση των αρνητικών επιτοκίων στην Ιαπωνία και την Ευρώπη θα προκαλέσουν πλήγμα στο αίσθημα των πελατών τους και την υγεία των τραπεζών. Ακόμα και άλλες κεντρικές τράπεζες εκφράζουν επιφυλάξεις και ανησυχίες σχετικά με τις αποφάσεις των συναδέλφων τους. Σε ένα συνέδριο στη Σαγκάη τον Φεβρουάριο, ο Κυβερνήτης της Τράπεζας της Αγγλίας Μαρκ Κάρνεϋ παραπονέθηκε ότι τα αρνητικά επιτόκια πιθανά θα καταστήσουν κάποια νομίσματα πιο αδύναμα, βοηθώντας κάποιες χώρες να επωφεληθούν εις βάρος άλλων.
Στην απέλπιδα προσπάθεια αναζωογόνησης της παγκόσμιας οικονομίας, φαίνεται πως έχουμε όλοι ξεχάσει όσα μάθαμε στα πανεπιστήμια ως φοιτητές οικονομικών. Η νομισματική πολιτική είναι, και πάντα θα είναι μία έμμεση επιστήμη. Οι κεντρικές τράπεζες μπορεί να διοχετεύουν χρήματα σε μια οικονομία, αλλά αν οι επενδυτές, οι εταιρείες και οι καταναλωτές δεν τα χρησιμοποιήσουν για να χτίσουν εργοστάσια, για να ξεκινήσουν επιχειρήσει ή να αγοράσουν αυτοκίνητα, τότε η ροή χρήματος δεν πρόκειται να ενισχύσει την ανάπτυξη. Εν τέλει, η ζήτηση για χρήμα είναι εξίσου σημαντική με την προσφορά.
Αυτό ακριβώς πήγε στραβά και στην Ιαπωνία. Ο αποπληθωρισμός δεν είναι μόνο αιτία της παράλυσης της οικονομίας αλλά και σύμπτωμα βαθύτερων περιορισμών στην ανάπτυξη. Οι ιαπωνικές επιχειρήσεις είναι υπερβολικά επιβαρυμένες από τα υψηλά κόστη και την γραφειοκρατία, και έχουν στην πλάτη τους απαρχαιωμένες επιχειρηματικές πρακτικές ώστε να κατορθώσουν να εκμεταλλευθούν την προσφορά φτηνών μετρητών. Αυτό αποδεικνύει πως το να τυπώσει κάποιος χρήματα δεν υποκαθιστά την ανάγκη για πραγματικές οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Ο Πρωθυπουργός Σίνζο Άμπε έχει αναθέσει στον Κουρόντα την επίλυση οικονομικών προβλημάτων τα οποία είναι απρόθυμος να αντιμετωπίσει ο ίδιος. Ο μεταρυθμιστικος βραχίονας της πολιτικής του πλατφόρμας, γνωστός ως Abenomics, σημείωσε κάποια πρόοδο με την προσχώρηση στην συμφωνία ελεύθερου εμπορίου της Δι-Ειρηνικής Συνεργασίας και με την στήριξη των εταιρικών κανόνων διακυβέρνησης. Δεν έχει όμως αντιμετωπίσει με σοβαρότητα μείζονα προβλήματα που προξενούν κωλύματα στην ανάπτυηξη και την πρόνοια, όπως για παράδειγμα η αγορά εργασίας δύο ταχυτήτων, που καταδικάζει πολλούς εργαζομένους σε προσωρινές θέσεις εργασίας με ελάχιστη κατάρτιση, χωρίς ευκαιρίες εξέλιξης.
Το ίδιο συνέβη και στην Ευρώπη. Οι προσπάθειες του Ντράγκι δεν στηρίχθηκαν ποτέ από πρωτοβουλίες ιδίου βάρους από τους αυτάρεσκους πολιτικούς ηγέτες. Η εμμονικά συνδεδεμένη με την λιτότητα προσέγγιση επίλυσης της κρίσης του χρεους που επιβλήθηκε από την Γερμανίδα Καγκελλάριο Άνγκελα μέρκελ, δεν αντισταθμίστηκε από μεταρρυθμίσεις αύξησης της ανάπτυξης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ένα τέτοιο παράδειγμα τα ήταν η άρση εμποδίων εντος της κοινής αγοράς. Τα μεμονωμένα κράτη, από την Γερμανία έως την Ελλάδα, δεν έβαλαν τα δυνατά τους να διορθώσουν τις οικονομίες τους. Στις ΗΠΑ η Γέλλεν θα εκτιμούσε την αρωγή της Ούασινγκτον, αλλά το Κογκρέσσο βρέθηκε σε αδιέξοδο, εξαιτίας και της ιδεολογικής ξεροκεφαλιάς της πτέρυγας του Tea Party των Ρεπουμπλικανών που αρνούνταν να ληφθούν μέτρα που θα μπορούσαν να τονώσουν την ανταγωνιστικότητα του έθνους.
Αν θέλουμε όμως να είμαστε δίκαιοι με την Γέλλεν, τον Ντράγκι και τον Κουρόντα, είχαμε μεγάλες προσδοκίες από εκείνους. Οι κεντρικοί τραπεζίτες δεν μπορούν απλά να λύσουν από μόνοι τους τα οικονομικά μας προβλήματα, όσο κι αν προσπαθούν. Τελικά η κακή ανάνηψη από την κρίση οφείλεται στην πολιτική ηγεσία. Οι κεντρικές τράπεζες είχαν την ισχύ να αναλάβουν δράση και να επωμισθούν το άχθος. Άλλά αποδειχθηκε υπερβολικό. Οι ατμομηχανές τους ξέμειναν από κάρβουνο.
Στοιχεία από το Bloomberg
