Με τον Χρήστο Αγγελάκο γνωριζόμαστε από τα μαθητικά μας χρόνια. Ο Χρήστος έχει γράψει στη ζωή του πολλές επιστολές, πράγμα που του λείπει ακόμα και σήμερα. Εγώ δεν έχω γράψει καμία. Και οι δυο είχαμε σε μισό αιώνα ζωής έρωτες, ερωτικές φιλίες, ανεπίδοτους ως επιστολές έρωτες. Επίσης ο Χρήστος έχει μνήμη ελέφαντα. Για την ερωτική φιλία από την εποχή των επιστολών του Λακλό μέχρι τις μέρες μας, είχα να τον ρωτήσω πολλά. Το κάναμε με τον τρόπο που του αρέσει. Δι' αλληλογραφίας. Εύχομαι να κάψει μερικές από τις επιστολές μας.
— Η ερωτική φιλία περισσότερο από όλα τα άλλα κυριαρχεί στον Λακλό, αλλά και στις Επικίνδυνες σχέσεις του Φρίαρς, συμφωνείς; Εννοώ δεν είναι αυτή η ερωτική φιλία η πηγή της ίντριγκας που φτάνει μέχρι τον θάνατο;
Φοβάμαι ότι υποβαθμίζουμε τις Επικίνδυνες Σχέσεις του Λακλό, αν τις περιορίσουμε στο πλαίσιο της ερωτικής φιλίας. Aν μη τι άλλο, υποτιμούμε την επικινδυνότητα που τις διαπερνάει. Ο Αντρέ Μαλρώ, στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης, τοποθετεί εξαρχής στο μυθιστόρημα την έννοια της ίντριγκας. Μιλώντας για ίντριγκα εννοεί το σύμπλεγμα της πλοκής και της παραπλάνησης. Από την πλοκή εκπορεύεται και η πολυπλοκότητα, η οποία στήνει το δικό της ιστό για να συλλάβει τον έρωτα και τον ερωτισμό, την επιθυμία και τη διάψευση, τη ματαιοδοξία και την εκδίκηση, τη σαγήνη και την ταπείνωση, την αποπλάνηση και την εξαπάτηση. Μια καταλεπτώς υπολογισμένη σκηνοθεσία που αλλάζει μάσκες και συσσωρεύει ψέματα, εκτοξεύοντας θύτες και θύματα στο βυθό του ψυχικού κενού. Οι ήρωες των Επικίνδυνων Σχέσεων δυναστεύονται από την επιθυμία να ελέγξουν τον άλλο. Παραφράζοντας τον Προυστ και την περίφημη αποστροφή του στον Έρωτα του Σουάν, οι εραστές επιδίδονται σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να ελέγξουν το αντικείμενο του πόθου τους, μέχρι να συνειδητοποιήσουν πως κανείς εντέλει δεν ελέγχει τίποτα. Αυτή η διαπιστωμένη αδυναμία οδηγεί στη ματαίωση. Κι έτσι συμβαίνει πάντα. Στον έρωτα η έλλειψη είναι εξίσου δραστική με την κατάκτηση, το απωθημένο με την εκπλήρωση, το ανομολόγητο με το ομολογημένο. Όλη η αίσθηση της παραφοράς χτίζεται πάνω σ’ αυτά τα αντικρουόμενα ζεύγη.
Κι εδώ βρίσκουμε ήδη ένα μοτίβο της ερωτικής φιλίας: πόσοι φίλοι μας δεν θέλησαν να μας ελέγξουν και πόσους δεν θελήσαμε να ελέγξουμε εμείς; Ίσως γι’ αυτό η φιλία, ερωτική ή μη, είναι τόσο συνυφασμένη με την προδοσία. Εκείνο που ζητάμε από τους φίλους και τις φίλες μας είναι να μας υποσχεθούν αυτό που δεν μπορεί ο έρωτας. Το «για πάντα». Αλλά «για πάντα δεν είναι κανείς», όπως γράφει και η Τζένη Μαστοράκη σ’ ένα ποίημα της, «ούτε διαρκεί, κανείς δε θα ’ρθει απ’ την άλλη όχθη.» Θέλουμε τους φίλους μας στην ίδια όχθη μ’ εμάς. Τους θέλουμε εκεί μέχρι το τέλος. Να κατοικούμε μαζί στην καρδιά του ανέφικτου.
Διατηρήσαμε ένα συνδυασμό αριστοκρατικότητας και λαϊκού αισθήματος. Πέσαμε σε κρεβάτια κι ύστερα τα κάψαμε. Και μέσα σ' αυτό το άνοιγμα της ζωής ερωτευτήκαμε τις φίλες και τους φίλους μας. Άλλοτε ομολογημένα κι άλλοτε ανομολόγητα.
— Εμείς οι «κάτοικοι του εικοστού αιώνα πώς ζήσαμε την ερωτική φιλία, ερωτευόμαστε τους φίλους μας;
Το πώς ζήσαμε εμείς την ερωτική φιλία από την εφηβεία (στα τέλη του ’70) μέχρι τη γαϊδουροεφηβεία (στη δεκαετία του ’80) έχει να κάνει με το πώς ζούσαμε κάθε στιγμή τότε. Ήμασταν ανοιχτοί σε κάθε ερέθισμα της ζωής και της τέχνης. Η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, το θέατρο, η ζωγραφική και η μουσική συνιστούσαν μια πραγματική περιπέτεια και καθόριζαν τις ζωές μας. Ακόμη στην παρθενική αντίληψη για την τέχνη επιστρέφουμε, μπας και βρούμε τα απομεινάρια που άφησε η νεανική μας λαιμαργία. Καπνίζαμε έχοντας κλειδωμένες στο μυαλό μας τις εικόνες του Μπόγκαρτ και της Μπακώλ, το τσιγάρο στα δάχτυλα του Καμύ. Πίναμε αφού αυτό έκαναν η Ντυράς, ο Φιτζέραλντ, ο Κέρουακ και ο Μάλκολμ Λόουρι. Ο δρόμος της καταστροφής δεν μας φόβιζε, τον είχε πάρει και ο Τζιμ Μόρισον. Κι όταν τα μαζεύαμε και κλειδωνόμαστε στο σπίτι, ανατρέχαμε στη Λέσχη του Τσίρκα και στον Μάνο, ο οποίος μνημόνευε τον Πασκάλ πως οι συμφορές δεν θα μας βρίσκανε αν δεν βγαίναμε από το δωμάτιό μας. Η τέχνη λειτουργούσε ως διαμεσολαβητής της επιθυμίας, ένας mediateur du desir που μας υπαγόρευε πώς να ερωτευτούμε και πώς να θρηνήσουμε. Τα Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου του Μπάρτ έγιναν το «Πάτερ ημών» μας. Το «δείξε μου πώς ν’ αγαπήσω» ήταν το μάντρα μας. Διατηρήσαμε ένα συνδυασμό αριστοκρατικότητας και λαϊκού αισθήματος. Πέσαμε σε κρεβάτια κι ύστερα τα κάψαμε. Και μέσα σ’ αυτό το άνοιγμα της ζωής ερωτευτήκαμε τις φίλες και τους φίλους μας. Άλλοτε ομολογημένα κι άλλοτε ανομολόγητα, ακριβώς όπως και ο Τόνιο Κρέγκερ. Η ερωτική επιθυμία δεν μπορούσε να εγκλωβιστεί γιατί ολοκληρωνόταν μόνο όταν περνούσε τα όριά της, τη στιγμή ακριβώς που καιγόταν.
— Ο έρωτας και η φιλία μπορούν να συμβαδίσουν; Ή ο έρωτας καταλύει τη φιλία;
Σαν το σώμα με τη σκιά του. Κι ανάλογα με το φως μπορούν να συγχωνευτούν ή να βαδίζουν χώρια. Μιλάω περισσότερο για ψυχικές διαδικασίες παρά για δυο σώματα που ανταλλάσσουν τους χυμούς τους. Τις ερωτικές φιλίες εγώ τις βλέπω ως εκπεσόντες αγγέλους. Γιατί τι είναι στ’ αλήθεια; Είναι έρωτες που δεν γίνανε.
Η ψυχανάλυση από τη μεριά της, αλλά και οι κακοχωνεμένες new age θεωρίες, μιλάνε για την ανάγκη τοποθέτησης ορίων. Καλά είναι τα όρια, κι εμένα μου έχουν φανεί κατά καιρούς χρήσιμα, αλλά τίποτε δεν συγκρίνεται με τη χαρά της απελευθέρωσης που δοκιμάζεις όταν ρίχνεις τα στεγανά, όταν διασχίζεις τα όρια. Στις μέρες μας ο νεοσυντηρητισμός είναι αφόρητος. Τα πάντα πρέπει να είναι ταξινομημένα, αποκομμένα, οριοθετημένα. Ξαναγυρίσαμε στον ασπρόμαυρο μανιχαϊσμό του καλού και του κακού, του σωστού και του λάθους. Εξαφανίσαμε τις αποχρώσεις. Η επιθυμία λογοκρίνεται, όχι μόνο στο όνομα της απαγόρευσης, αλλά και μιας πλαστής απελευθέρωσης. Αλλά ίσως τίποτα να μην είναι πιο αφοπλιστικό από ένα αγόρι ή ένα κορίτσι, σ’ ένα δωμάτιο μιας συνοικίας, που είναι κρυφά ερωτευμένα με τη φίλη ή το φίλο τους.
— Μπορείς πιστεύεις να παραμείνεις φίλος με έναν άνθρωπο που έχεις ζήσει έναν μεγάλο έρωτα;
Υποθέτω, δύσκολα. Αυτό είναι άλλωστε και το τίμημα της ερωτικής φιλίας. Γιατί στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα στοίχημα του αισθήματος. Το χάνεις τη στιγμή που το κερδίζεις. Όλα εξαρτώνται από το κομμάτι του φαντασιακού που είσαι πρόθυμος να θυσιάσεις για χάρη της πραγματικότητας. Βέβαια η ζωή είναι πιο ευφάνταστη από μας και μπορούμε να δούμε όλα τα σενάρια. Έχω κι εγώ φίλους που έγιναν εραστές και ξανάγιναν φίλοι. Μου ’ρχονται στο μυαλό οι σχέσεις κάποιων γυναικών που ξέρω με τους γκέι φίλους τους.
Δεν είναι δύσκολος ο έρωτας μιας γυναίκας για έναν γκέι ή ενός στρέιτ για μια λεσβία, δύσκολος είναι ο έρωτας γενικά. Δύσκολο είναι να διαρρήξεις το Εγώ, να εμπιστευτείς τις ρωγμές, να συνηθίσουν τα μάτια σου τις εναλλαγές του φωτός και του σκοταδιού, να παίρνεις το λίγο που σου μένει στα χέρια και να το ξανακάνεις ολόκληρο. Αν αυτά τα ζήσουν γκέι ή στρέιτ, μου είναι αδιάφορο.
— Όλες οι γυναίκες, κάποια στιγμή έχουμε ερωτευθεί έναν γκέι φίλο μας. Κάποιες φορές είδαμε πολύ μεγάλες ερωτικές σχέσεις, καποιες άλλες, διαλύθηκαν και οι φιλίες.
Με παραπέμπεις στο Δάσος των παιδιών. Στον πυρήνα του μυθιστορήματος βρίσκεται ο έρωτας μιας γυναίκας για έναν γκέι άντρα. Στην περίπτωσή της χωρίς ανταπόδοση. Από τη μια έχουν γεννηθεί τεράστια πάθη και σχέσεις ζωής από αντίστοιχους έρωτες. Και από την άλλη έχω γνωρίσει γυναίκες που προσπαθούν να ελέγξουν απεγνωσμένα την ιδιωτική ζωή του γκέι φίλου τους, να καταλύσουν το άβατο, στην προσπάθειά τους να σπάσουν τον αποκλεισμό που τους επιβάλλεται.
Αλλά δεν είναι δύσκολος ο έρωτας μιας γυναίκας για έναν γκέι ή ενός στρέιτ για μια λεσβία, δύσκολος είναι ο έρωτας γενικά. Δύσκολο είναι να διαρρήξεις το Εγώ, να εμπιστευτείς τις ρωγμές, να συνηθίσουν τα μάτια σου τις εναλλαγές του φωτός και του σκοταδιού, να παίρνεις το λίγο που σου μένει στα χέρια και να το ξανακάνεις ολόκληρο. Αν αυτά τα ζήσουν γκέι ή στρέιτ, μου είναι αδιάφορο. Ο έρωτας είναι μια έρημος που κατοικείται. Έτσι τον περιέγραψε ο Μπαλζάκ στη νουβέλα του Μινιόν, ένα πάθος στην έρημο. Έρημος, λοιπόν, και μας χωράει όλους.
— Θέλω να σε ρωτήσω, επειδή έχεις παιδί, είσαι πιο κοντά; Έχουν ερωτικές φιλίες για παράδειγμα οι 25άρηδες; Ή ζουν σε ένα άλλο περιβάλλον, πιο ελεύθερο και οι επιλογές τους δεν ακουμπούν αυτή την έννοια;
Ίσως και να υπάρχουν. Οι χορτασμένοι και συνάμα στερημένοι έφηβοι του Λάρι Κλαρκ το επιβεβαιώνουν. Αλλά περισσότερο από το ίδιο το αίσθημα, μ’ ενδιαφέρει η έκφρασή του. Το μέτρημα των λέξεων, οι συντομογραφίες, η αφέλεια των εμότικον. Λείπει εκείνη η άπλα που σου έδινε ένα ερωτικό γράμμα που το έγραφες εν θερμώ. Μοιάζει πια σαν να προσπαθείς να περάσεις μια καμήλα από το μάτι της βελόνας.
Δεν είναι τυχαίο που ο Λακλό έγραψε τις Επικίνδυνες Σχέσεις σε μορφή επιστολικού μυθιστορήματος. Ο Λακλό καταγράφει το πέρασμα από τη μοίρα στην επιθυμία, και οι ήρωές του υποκύπτουν στις επιθυμίες τους που τις δημιουργούν ενμέρει οι ίδιες τους οι λέξεις. Οι επιστολές συστήνουν από μόνες τους μια σκηνοθεσία. Ο παραλήπτης είναι ταυτοχρόνως παρών και απών. Στο προσχηματικό πλαίσιο της επιστολής, ο αποστολέας θυμίζει συχνά μαριονετίστα. Προσπαθεί να ελέγξει το ερωτικό του αντικείμενο, να του επιβάλλει το μονόλογό του, να μαντέψει τον αντίλογο ώστε να αναζωπυρώσει τον πόθο ή την πικρία του. Κανείς δεν γράφει πια επιστολές. Οι διαδρομές έχουν λιγοστέψει, κι όμως υπάρχουν ακόμα ευτυχισμένοι έρωτες.
— Η ερωτική φιλία τι διαφορά έχει από το «friends with benefits»;
Δεν ξέρω. Τι να σου πω; Αυτό το «friends with benefits» κάπως σαν Σύμβαση Έργου μου κάνει.
― Από την Αργυρώ Μποζώνη
σχόλια