Ασημένιοι κρίκοι φρενοβλαβών
Απόσπασμα από τη μελέτη της 'Ολγας Γκράτζιου "Κρίκοι φρενοβλαβών". Από τη Μικρά Ασία στο περιθώριο της ιστορίας της ιατρικής και της ιστορίας των μουσείων (Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τόμος ΚΣΤ' 2005, σελ. 389-400, Αθήνα, 2005).
Στην προθήκη μεταβυζαντινής μεταλλοτεχνίας του Βυζαντινού Μουσείου της Αθήνας εκτέθηκαν για πάνω από εξήντα χρόνια, ανάμεσα σε άλλα αντικείμενα μεταλλοτεχνίας, και έξι ασημένιοι ή επάργυροι κρίκοι που κλείνουν με περόνη. Άλλοι επτά παρόμοιοι κρίκοι εκτέθηκαν με ανάλογο τρόπο στο Μουσείο Μπενάκη από την πρώτη του έκθεση, το 1931, έως την επανέκθεση του 2000. Όλοι οι κρίκοι φέρουν κάποια διακόσμηση και από τους περισσότερους εξαρτώνται αλυσίδες. Τέσσερις είναι ενεπίγραφοι και χρονολογημένοι : 1836, 1859, 1867 και 1907. Η εισαγωγή τους και στα δύο μουσεία έγινε το 1930 από το "Ταμείο Ανταλλαξίμων Κοινοτικών και Κοινωφελών Περιουσιών", τον οργανισμό δηλαδή που διαχειρίστηκε τα της περιουσίας των ελληνικών κοινοτήτων της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών. Όπως είναι γνωστό, τα "κειμήλια" διαμοιράστηκαν ανάμεσα στο Βυζαντινό Μουσείο, το Μουσείο Μπενάκη και το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.
(...) Η κατάταξη των κρίκων στην κατηγορία της "μικροτεχνίας" οδήγησε και στην τοποθέτηση τους κοντά σε θυμιατήρια, λειψανοθήκες, πόρπες, στέφανα γάμου και τα παρόμοια. Ο συσχετισμός αυτός, μαζί με τη φειδωλή σε υπομνηματισμό έκθεση κράτησε "κρυμμένη" από το μέσο επισκέπτη του μουσείου την πραγματική χρήση των αντικειμένων αυτών .
Η χρήση των κρίκων
Η ταύτιση της χρήσης των αντικειμένων γίνεται καταρχήν στο ευρετήριο του Ταμείου Ανταλλαξίμων, όπου χαρακτηρίζονται ως "κρίκοι φρενοβλαβών". Η επίκληση στον άγιο για βοήθεια, που διαβάζουμε στις επιγραφές, δεν είναι αταίριαστη σε ιαματική χρήση. Αυτό σημαίνει ότι ο ασθενής με τον κρίκο στο λαιμό θα προσδενόταν σε ιερή θέση στο χώρο συνήθως εκκλησίας και θα θεραπευόταν με τη μεσολάβηση του θείου. Πράγματι, δεν χωρεί αμφιβολία ότι πρόκειται για λαιμοδέτες.
(...) Από την παρατήρηση των ίδιων των αντικειμένων προκύπτει ότι ο κρίκος κούμπωνε γύρω από το λαιμό και η εξαρτημένη από αυτόν μακριά αλυσίδα περνούσε γύρω από κάποιο αντικείμενο που μπορούσε να απέχει από το σώμα 50-100 εκ. περίπου. Αυτό το αντικείμενο, γύρω από το οποίο θα περνούσε η αλυσίδα, θα μπορούσε να είναι απλώς ένας γάντζος, ένα στήριγμα προορισμένο για το σκοπό αυτό. Το μήκος της αλυσίδας δεν φαίνεται να ήταν τόσο μεγάλο, ώστε να μπορεί να αγκαλιάσει μεγαλύτερο αντικείμενο. Η δυνατότητα κινήσεων του ανθρώπου που φορούσε το λαιμοδέτη και είχε κρεμάσει την αλυσίδα του στην κατάλληλη θέση θα ήταν λοιπόν περιορισμένη. Θα έπρεπε να μένει σχεδόν ακίνητος. Η λεπτή αλυσίδα, το υλικό του λαιμοδέτη και το εύθραυστο κλείστρο με τη μικρή περόνη δηλώνουν ότι όποιος τον φορούσε, επιθυμούσε να προσδεθεί. Επομένως αυτό αποκλείει τον εξαναγκασμό ή τη χρήση από ασθενή που είχε διαταραχές στη συμπεριφορά. Από την άλλη πλευρά το μήκος της αλυσίδας δηλώνει ότι η πρόσδεση δεν θα μπορούσε να διαρκέσει για μεγάλο χρονικό διάστημα, δεν θα μπορούσε δηλαδή να είχε τη διάρκεια εγκοίμησης. Η φύση λοιπόν των αντικειμένων υποδηλώνει ότι ο άνθρωπος που ζητούσε τη βοήθεια του θείου φορούσε τον κρίκο στο λαιμό με την αλυσίδα του περασμένη σε προς τούτο προορισμένο στήριγμα και παρέμενε εκεί για σχετικά μικρό διάστημα.
(...) Η ιαματική λειτουργία κρίκων, που περνούσαν γύρω από το λαιμό και συνέδεαν έτσι το σώμα του ασθενούς με μιαν ιερή θέση, μαρτυρείται από πολύ παλιότερα, στο βίο του Ανδρέα του Σαλού παραδείγματος χάριν. Η πρόσδεση γίνεται μέσα σε κάποιον ιερό χώρο, συνήθως νάρθηκα ή βήμα εκκλησίας. Στον πυρήνα της πρακτικής αυτής βρίσκεται η πανάρχαιη θεραπευτική διαδικασία της εγκοίμησης, της διανυκτέρευσης για ιαματικούς λόγους στον ιερό χώρο, συνήθως κατά την αρχαιότητα στα Ασκληπιεία. Στις χριστιανικές εφαρμογές της συνήθειας συναντάμε και την πεποίθηση της μεταβίβασης της ιερότητας, της χάρης του θείου, διά της επαφής. Μια βαθιά πεποίθηση που αναπτύχθηκε μαζί με τη λατρεία των λειψάνων από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και είχε ως επακόλουθο τον πολλαπλασιασμό των ίδιων των λειψάνων και των πάσης φύσεως φυλαχτών που προέκυπταν από υφάσματα, αγιάσματα και οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο είχε ακουμπήσει αρχέτυπα λείψανα(...).
(...) Η θεραπεία ψυχασθενών με πρόσδεση από λαιμοδέτη σε χώρο εκκλησιαστικό ή μοναστηριακό μαρτυρείται το 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα σε αρκετές περιοχές της χριστιανικής Ανατολής από αυτόπτες δυτικούς περιηγητές κι ιστορικούς της ιατρικής. Τις αναφορές συγκεντρώνει και σχολιάζει ο Δ.Ν. Πλουμπίδης. Στην Πρίγκηπο, την Κωνσταντινούπολη, την Προύσσα, την Παλαιστίνη, δυτικοευρωπαίοι γιατροί είδαν αρρώστους μ ε σιδερένιους κρίκους στο λαιμό εξαρτημένους με χοντρές αλυσίδες από τον τοίχο του νάρθηκα εκκλησιών ή κελιών σε μοναστήρια. Από τις πληροφορίες που συνέλεξαν, η διάρκεια παραμονής του αρρώστου εκεί εποίκιλλε και συνοδευόταν κατά περίπτωση από νηστεία και εξορκισμούς. Για το ότι επρόκειτο για ψυχασθενείς ή, τέλος πάντων, για ασθενείς που παρουσίαζαν παρεκκλίνουσα συμπεριφορά, οι παρατηρητές δεν είχαν καμιά αμφιβολία (...).
Μία από τις πιο έντονες παιδικές μου εικόνες είναι αυτή από το "πανηγύρι των τρελών" στην Κεφαλονιά. Τη μέρα της γιορτής του Αγίου, ξεκινήσαμε όλοι με φορτηγό από το μακρινό χωριό του πατέρα μου. Οι ντόποιοι, οι συγγενείς από την Αυστραλία, οι πρωτευουσιάνοι, ένα κουβάρι στην καρότσα. 'Ενα μεγάλο σύννεφο από σκόνη είχε καθήσει πάνω από την πεδιάδα. Φορτηγά και μοτοσυκλέτες προσπαθούσαν να δουν το δρόμο και να μην τρακάρουν. Και ουρλιαχτά, ουρλιαχτά που ακούγονταν ως πέρα. 'Απειροι "τρελοί" απ' όλη την Ελλάδα, ντυμένοι στα μαύρα, αλυσοδεμένοι και με αφρούς στο στόμα, προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τους συγγενείς τους που με τα χίλια ζόρια τους κρατούσαν ξαπλωμένους στο χώμα για να περάσει από πάνω τους το λείψανο. Η μπάντα που συνόδευε τη λιτανεία τους εξαγρίωνε ακόμη περισσότερο. Δεν έχω ξανακούσει από τοτε πιο βαριά και πένθιμη μουσική. Μέσα σ' όλο αυτό το πανδαιμόνιο, βρήκα όμως κι άλλα ενδιαφέροντα, ακολουθώντας μία γυφτοπούλα που μου είχε αρέσει.
"Λογικὴ λοιπόν, ἁγία Γραφή, βίοι τῶν ἁγίων τὸ ἴδιο πρᾶγμα βεβαιώνουν· ὑπάρχει διάβολος. Ἂν ὅμως, παρ᾽ ὅλα αὐτά, ὑπάρχῃ κανεὶς ποὺ ἐξακολουθεῖ ν᾽ ἀμφιβάλλῃ, τότε ἂς πάῃ στὴν Κεφαλονιά, ἐκεῖ ποὺ γιορτάζει ὁ ἅγιος Γεράσιμος στὶς 16 Αὐγούστου.
Ἐκεῖ νὰ δῆτε καὶ νὰ φρίξετε. Νὰ δῆτε τοὺς δαιμονιζομένους νὰ βγάζουν ἀφροὺς ἀπὸ τὸ στόμα· νὰ τοὺς δένουν μὲ σχοινιὰ καὶ ἁλυσίδες, καὶ νὰ τὰ σπάζουν σὰν κλωστές. Ποιός τοὺς δίνει τὴ δύναμι αὐτή; Νὰ βλέπῃς ἕναν ἀγράμματο νὰ μιλάῃ φαρσὶ γαλλικά, ῥώσικα, ἀμερικάνικα, ὅλες τὶς γλῶσσες. Ποῦ τὰ ἔμαθαν, ἀφοῦ δὲν πῆγαν σὲ σχολειά; Ν᾽ ἀκοῦς ἄλλους ν᾽ ἀποκαλύπτουν μυστικά, νὰ μὴν τολμάῃ νὰ πλησιάσῃ γυναίκα ἢ ἄντρας. Σὲ γνωρίζω, τοὺς φωνάζουν, ἔκανες αὐτὸ κι αὐτό... Καὶ νὰ τοὺς ἔρχεται συγκοπή! Δὲν ὑπολογίζουν μεγάλους καὶ τρανούς, ἐπισήμους ἢ ἀξιωματούχους, κανένα· οὔτε νομάρχη, οὔτε ὑπουργό, οὔτε πρωθυπουργό, οὔτε βασιλιᾶ. Τρομεροὶ καὶ φοβεροί. Δὲν τολμάει νὰ περάσῃ κανείς ἀπὸ τὸ μέρος ἐκεῖνο.
Καὶ ὅμως αὐτοὶ οἱ τρομεροὶ δαίμονες βλέπεις καὶ γίνονται ἀρνάκια – ὦ Χριστέ, ὦ ἀθάνατη θρησκεία μας! Τοὺς βλέπεις νὰ τρέμουν – πότε; Ὅταν περνοῦν μπροστά τους τὰ ἅγια λείψανα κι ὅταν ἀγγίζει στὸ κούτελό τους ἕνας σταυρός, ὁ σιδερένιος σταυρὸς ποὺ εἶχε ὅταν ζοῦσε ὁ ἅγιος Γεράσιμος. Μόλις ἀγγίξῃ ὁ σταυρός, φρυάττουν καὶ φωνάζουν· «Μᾶς ἔκαψες, καψάλη, μᾶς ἔκαψες!...»· καὶ θεραπεύονται μὲ τὴ δύναμι τοῦ Χριστοῦ."
[Oμιλία του Mητροπολίτου Φλωρίνης π. Aυγουστίνου Kαντιώτου
στον ἱερό ναὸ του Ἁγίου Νικολάου Χαλανδρίου, Αθήνα 22.7.1962]
σχόλια