Βρισκόμαστε στα μέσα του 1990. Τα Βαλκάνια φλέγονται και ο Γιώργος Στάμκος μεταβαίνει εκεί ως πολεμικός ανταποκριτής για να καλύψει τις συγκρούσεις στη Γιουγκοσλαβία.
Ξαφνικά στη Βοσνία του αιματηρού εμφυλίου πολέμου, πέφτει πάνω σε μερικούς χριστιανικούς τάφους, οι οποίοι διαφέρουν πολύ από τους συνηθισμένους.
Λίθινοι σταυροί, κυκλικού τύπου, ιδιαίτερα εντυπωσιακοί που μπορεί να φτάνουν μέχρι και τα δύο μέτρα ύψους. Συνεχίζει την έρευνα εν μέσω πολέμου.
Αυτό που ανακαλύπτει, του προκαλεί δέος. Οι ίδιοι σταυροί και τα ίδια νεκροταφεία υπάρχουν παντού στα Βαλκάνια και ανήκουν σε μια χριστιανική ομάδα, τους Βογόμιλους, που μέχρι εκείνη την περίοδο μόνο ως μύθος αντιμετωπίζονταν.
Ο δημοσιογράφος συνεχίζει την έρευνα και στην Ελλάδα. 19 χιλιόμετρα περίπου έξω από την Θεσσαλονίκη, σε μια μεγάλη χωρική έκταση, ανακαλύπτει πως βρίσκεται τελικά το μεγαλύτερο μεσαιωνικό νεκροταφείο Βογόμιλων στη χώρα, με δεκάδες σταυρούς που μοιάζουν με κέλτικους, δίπλα στην ορθόδοξη εκκλησία των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.
Οι Βογόμιλοι εμφανίζονται στην ελληνική επαρχία μέχρι και την εξάπλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όταν και οι περισσότεροι από αυτούς εξισλαμίζονται, ωστόσο, κρατούν τα νεκροταφεία ως έχουν, για να τιμούν τους νεκρούς προγόνους τους που είχαν ταφεί σ' αυτά με το παλαιό δόγμα.
Στη συνέχεια βρίσκει κι άλλους παρόμοιους τάφους στην αρχαία Πέλλα, στο Κιλκίς και στη Θράκη, ωστόσο, το νεκροταφείο έξω από την Νέα Χαλκηδόνα της Θεσσαλονίκης αποτελεί την ισχυρότερη απόδειξη πως στην Ελλάδα έζησαν οι Βογόμιλοι.
Τα στοιχεία που γνωρίζουμε για τη συγκεκριμένη χριστιανική αίρεση και τους πιστούς είναι λιγοστά και τα μόνα που διασώζονται είναι από μερικά κείμενα των διωκτών τους.
Σύμφωνα με τον κ. Στάμκο, ο οποίος ερευνά το θέμα για περισσότερα από 25 χρόνια, έχοντας συγγράψει μάλιστα και το βιβλίο «Η Σκιά των Βογόμιλων», εμφανίζονται στον χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης από τον 10ο αιώνα, ενώ μέσα στους επόμενους αιώνες εξαπλώνονται σε Βουλγαρία, Σερβία και Βοσνία.
Οι πιστοί της μπορεί να πιστεύουν στον Χριστό, ο οποίος ήρθε στη γη για να σώσει τον άνθρωπο, ωστόσο χωρίζουν τον κόσμο σε δύο μέρη. Τη Γη, την «αμαρτωλή», την οποία κυριεύει ο Σαταναήλ, ο μεγαλύτερος γιος του Θεού για τους ίδιους, και τον Ουρανό του πραγματικού Θεού.
Οι ίδιοι αποκαλούν τους εαυτούς τους «καλούς Χριστιανούς» και θεωρούν πως οι ορθόδοξοι, με τη ζωή που κάνουν, υμνούν τον Σατανά, τον μεγαλύτερο γιο του Θεού. «Έλεγαν πως δεν μπορεί να είσαι ταυτισμένος με την ύλη και την εξουσία και από την άλλη να λες ότι πιστεύεις στον Θεό».
Δεν πιστεύουν στις εικόνες, τις οποίες θεωρούν μορφή ειδωλολατρίας, ενώ εκκλησίες δεν έχουν, παρά μόνο μερικούς χώρους συνάθροισης στους οποίους ο ιερέας τελεί τα μυστήρια.
Οι ιερείς είναι οι μοναδικοί που έχουν τη δυνατότητα να κάνουν τελετές μύησης στον βογομιλισμό, ενώ αποκαλούνται από τους πιστούς ως «τέλειοι» ή «εκλεκτοί».
Από τα κείμενα που έχουν διασωθεί, μαθαίνουμε πως πρόκειται για μοναχούς περιπλανώμενους από περιοχή σε περιοχή μ' έναν σάκο στον ώμο. Ακολουθούν ασκητική ζωή, δεν τρώνε κρέας, δεν εργάζονται, ενώ θεωρούν αμαρτία ακόμη και την εκρίζωση φυτών.
Οι Βογόμιλοι εμφανίζονται στην ελληνική επαρχία μέχρι και την εξάπλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όταν και οι περισσότεροι από αυτούς εξισλαμίζονται, ωστόσο, κρατούν τα νεκροταφεία ως έχουν, για να τιμούν τους νεκρούς προγόνους τους που είχαν ταφεί σ' αυτά με το παλαιό δόγμα.
Χαρακτηριστικό είναι και το παράδειγμα του νεκροταφείου στην Νέα Χαλκηδόνα, η εκκλησία του οποίου είχε μετατραπεί σε τζαμί εκείνη την περίοδο.
Ο εξισλαμισμός ήταν ένας τρόπος, ουσιαστικά, σύμφωνα με τον κ. Στάμκο, προκειμένου να γλιτώσουν από τις διαρκείς και σφοδρές διώξεις των ορθοδόξων και του Πατριαρχείου που τους θεωρούσε αιρετικούς.
Οι μαρτυρίες λένε πως ο διωγμός ξεκινά επίσημα όταν ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Αλέξιος Α' διατάσσει να καεί σε δημόσια πυρά ο αιρεσιάρχης των Βογόμιλων, Βασίλειος, ένας δικηγόρος από την Κωνσταντινούπολη ο οποίος αρνείται να αλλάξει τα πιστεύω του.
«Συνήθως αποτελούνταν από αντιφεουδαρχικά, αγροτικά κινήματα. Από κει έβρισκαν κοινό. Στη συνέχεια στηρίχθηκαν από τους εξαθλιωμένους των πόλεων. Μια υπόθεση είναι πως το υπόβαθρο του κινήματος των ζηλωτών και η επανάσταση στη Θεσσαλονίκη το 1345 είχε να κάνει με τους Βογόμιλους, που ήταν κατά κάποιο αντιεξουσιαστές» εξηγεί ο κ. Στάμκος.
Οι επιθέσεις δεν σταματούν, ενώ στη Βοσνία, εκεί που ο πληθυσμός τους είναι μεγαλύτερος, οι διώκτες έχουν το ελεύθερο να κόβουν τις μύτες και τα αυτιά των πιστών. Η πλειοψηφία των σημερινών Μουσουλμάνων Σλάβων είναι σήμερα απόγονοί τους.
Και ενώ οι Βογόμιλοι φαίνεται να εξαφανίζονται από τον παγκόσμιο χάρτη μέχρι τις αρχές του 1800, ακόμη και μέχρι σήμερα τα νεκροταφεία τους δεν τυχαίνουν αναγνώρισης. Σχεδόν σε κανένα από αυτά στην Ελλάδα δεν αναγράφεται πως είναι βογομιλικού τύπου, ενώ δεν έχουν λείψει και τα φαινόμενα σύλησης.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση του νεκροταφείου στην Παλιά Πέλλα, όπου ο τοπικός ιερέας, το 2002, ζητά να καταστραφούν οι σταυροί. Σήμερα αν φτάσει κανείς εκεί, θα δει τα πέτρινα μνημεία να είναι παρατημένα και τυλιγμένα με λειχήνες και κλαδιά στην άκρη.
Το νεκροταφείο στην Νέα Χαλκηδόνα, ωστόσο, το οποίο διατηρεί ακόμη μέχρι σήμερα αρκετούς σταυρούς, φαίνεται πως γλίτωσε από την καταστροφή, μετά τον χαρακτηρισμό του, το 1988, από την τότε υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη, ως μεσαιωνικό και διατηρητέο.
Ο χώρος, εντούτοις, σύμφωνα με τον Γιώργο Στάμκο, δεν φυλάσσεται. Μπορεί να το επισκεφτεί ο καθένας, ενώ η ατμόσφαιρα είναι ιδιαίτερα απόκοσμη, όταν πέφτει το ηλιοβασίλεμα.
«Είναι ανοιχτό, μπορεί δηλαδή να πάει ένας φανατικός χριστιανός και να βάλει μια βόμβα, στην τελική. Κάποια στιγμή είχαν γίνει και κάποιες παράνομες προσπάθειες ανασκαφών για να βρουν χρυσό, λες και οι Βογόμιλοι θάβονταν με πλούτη».
Σήμερα η εκκλησία των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου που βρίσκεται δίπλα του λειτουργεί μια φορά τον χρόνο, ενώ το εν λόγω νεκροταφείο έχει την ιδιαιτερότητα πως σ' αυτό έχουν ταφεί πιστοί τριών δογμάτων: Βογόμιλοι, Ορθόδοξοι και Μουσουλμάνοι.
«Αυτοί οι άνθρωποι είναι οι ηττημένοι της ιστορίας. Ό,τι ξέρουμε για αυτούς, το ξέρουμε μόνο από κείμενα των διωκτών τους. Δικά τους δεν υπάρχουν.
»Στην Ελλάδα κάνουμε μια επιλεκτική φροντίδα των μνημείων. Έχουμε τα αρχαία και τα χριστιανικά. Οτιδήποτε ετερόδοξο το παρατάμε, το αφήνουμε στην άκρη, μέχρι να μας το υποδείξουν οι Ευρωπαίοι.
»Το ίδιο συμβαίνει και με πολλά οθωμανικά μνημεία. Υπάρχει μια απώθηση, μια σχισματική αντίληψη. Όλα αυτά είναι, όμως, που κάνουν την ιστορία της Ελλάδας πιο πλούσια, πιο ενδιαφέρουσα».
