Δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο μια όπερα ν’ αναζητεί το θέμα της στη λογοτεχνία και στους λαϊκούς μύθους. Όμως, ο Σαρλ Γκουνό, ασχολούμενος μ’ έναν αλχημιστή μάγο του Μεσαίωνα, τόλμησε να προτάξει έναν πρωτοφανή λυρισμό ενάντια στο στοιχείο του δισυπόστατου και του γκροτέσκ. Όταν είχα πρωτοδεί την όπερα αυτή στο εξωτερικό, στα μέσα του 1970, ήξερα φυσικά το έργο του Γκαίτε, χωρίς να το έχω διαβάσει ακόμη. Είχε τύχει, μάλιστα, να δω λίγο καιρό πριν, σε ταινιοθήκη της Βιέννης, τον βουβό Νοσφεράτου του Μουρνάου, που με είχε συγκλονίσει. Είναι παράξενο και λίγο φοβιστικό για εμάς, τους Βαλκάνιους, το φλερτ των λαών αυτών της Ευρώπης με τον σκοταδισμό και τον θάνατο. Μιλάω για μια έλξη τευτονικού τύπου που απ’ τον Μεσαίωνα έριχνε στην ίδια μαρμίτα τους ανθρώπινους φόβους, με μικρές δόσεις φωτός και κάθαρσης.
Ο Γκαίτε, βέβαια, υπήρξε μέγιστος λογοτέχνης. Τουλάχιστον το πρώτο μέρος του δικού του Φάουστ -διότι στο δεύτερο είναι εμφανής η απουσία της λύτρωσης για τον ήρωά του- αποτελεί σχόλιο και μάλιστα αρκετά βαθυστόχαστο για όλες τις εκφάνσεις του δυτικού πολιτισμού των καιρών του: φιλοσοφία, θρησκεία, μεταφυσική, πολιτική, τέχνες και επιστήμες. Κατά βάθος, θα έλεγα ότι ο Φάουστ του Γκαίτε δεν ήταν τίποτε άλλο από μία αποκλίνουσα γραμμή μέσα σε μια κοινωνία που ήθελε να εγκαταλείψει τον σκοταδισμό και ν’ αστικοποιηθεί πλήρως, αδυνατώντας να μην κοιτάζει συνεχώς πίσω της και να μην πίνει νερό απ’ την πιο επικίνδυνα μολυσμένη πηγή της. Έτσι, διόλου τυχαίο που και ο Γκουνό, αγαπημένος μου και μόνο για τη μελοποίηση του ύμνου «Ave Maria», όπως και για την εργασία του πάνω στον Μπαχ γενικότερα, καταπιάστηκε στη δική του όπερα με το πρώτο μέρος του ποιήματος του Γκαίτε. Συγκεκριμένα, με το επεισόδιο που έχει στο επίκεντρό του τον χαρακτήρα της Μαργαρίτας.
Άνθρωπος βαθιά θρησκευόμενος, ο Γκουνό πήρε τον μύθο του Φάουστ κι άγγιξε το όριο της αναδημιουργίας, φτιάχνοντας διά της μουσικής οδού κάτι ολότελα δικό του, το οποίο φυσικό ήταν να ξενίσει αρχικώς, αλλά αργότερα να κατακτήσει το λυρικό ρεπερτόριο και τα μεγάλα θέατρα του κόσμου όλου. Τον καιρό που έμελλε να παρακολουθήσω τούτη την όπερα του Γκουνό μάς είχε κάνει τρομερή εντύπωση πως ήταν ένα από τα μοναδικά -αν όχι το μοναδικό- μουσικά έργα, τα οποία είχαν ξεπεράσει τις 1.000 παραστάσεις στην Όπερα των Παρισίων! Ούτε ο «Ρωμαίος και Ιουλιέττα», η επόμενη επίσης γνωστή όπερα του Γκουνό, μα ούτε κατά διάνοια κι οι μεταγενέστερες όπερές του μπόρεσαν να ξεπεράσουν την καλλιτεχνική απήχηση του «Φάουστ»! Τέλος, επειδή καλώς ή κακώς ζούμε πια στο 2011 κι ο Φάουστ του Γκαίτε και του Γκουνό εξακολουθεί να παρουσιάζεται, δεν έχω πρόβλημα ν’ αναζητήσω και να βρω έννοιες ταυτόσημες με τη σημερινή πολιτική στάση της κυρίας Άνγκελα Μέρκελ.
Κυρίως, αναφορικά μ’ αυτό που σημείωσα πιο πάνω, για την πιο επικίνδυνα μολυσμένη πηγή, η οποία δημιούργησε και τη μεγαλύτερη τερατωδία στην ιστορία της ανθρωπότητας. Με μια μεγάλη διαφορά, όμως: εδώ έχουμε ένα μουσικό-επικό έργο, ένα ορίτζιναλ έργο τέχνης που προάγει τις ανθρώπινες αξίες κι ενισχύει τελικά τις άμυνές μας απέναντι σε κάθε ασχήμια. Κι ας επεσήμαναν οι μουσικολόγοι κι οι αναλυτές του 18ου αιώνα την έλλειψη κάθαρσης για τον δαιμονικό χαρακτήρα του Γκαίτε. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι τόσους αιώνες μετά αυτή η πολυπόθητη κάθαρση έρχεται και παρέρχεται κι οι λαοί την περιμένουν πάντα με την ίδια αμήχανη προσμονή. Ας αφεθούμε, λοιπόν, για μιαν ακόμη φορά στις θείες αρμονίες, τα μοτέτα και τις φωνές του, κατά Σαρλ Γκουνό, «Φάουστ» του Γκαίτε. Είναι το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε.
σχόλια