Μέχρι πρόσφατα μαθαίναμε για τιμές-ρεκόρ έργων Ελλήνων ζωγράφων του 19ου αιώνα, κυρίως στα greek sales των μεγάλων οίκων δημοπρασιών, όπως το Sotheby's, το Christie's, το Bonhams, αλλά και αλλού. Αυτό που δεν μαθαίναμε, εξαιτίας ενός άγραφου νόμου εχεμύθειας, ήταν τα ονόματα των αγοραστών, αν και, όχι αδικαιολόγητα, υποπτευόμαστε μεγάλες εφοπλιστικές οικογένειες. Σε ένα παράλληλο σύμπαν, και για πολλά χρόνια, τα σπίτια των Ελλήνων νεόπλουτων είχαν γεμίσει με έργα δυο-τριών συγκεκριμένων καλλιτεχνών, οι οποίοι έβλεπαν πως η μεγάλη ζήτηση των έργων τους δημιουργούσε ένα είδος στάτους στη νέα εκείνη τάξη με τον απροσδιόριστης προέλευσης πακτωλό χρημάτων κι έτσι παρήγαν σαν να ήταν εργοστάσια, ακαταπόνητα και ανενδοίαστα, εκατοντάδες έργα. Μέχρι που έφτασε η κρίση και η στρόφιγγα του εύκολου χρήματος έκλεισε. Άραγε, τι απέγιναν όλα αυτά τα έργα τέχνης; Παραμένουν στη θέση τους ή ήταν το πρώτο πράγμα που εκποίησαν οι Έλληνες συλλέκτες, ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις;
Σαφώς, παρατηρείται μεγάλη αύξηση προσφοράς έργων τέχνης, καθώς η τέχνη αφορά την αστική τάξη, η οποία με την κρίση έχει συρρικνωθεί κι έχει αρχίσει να πουλάει.
Θέσαμε, καταρχάς, το ερώτημα στον ιδιοκτήτη γκαλερί και έμπορο τέχνης κ. Αρσέν Καλφαγιάν, ο οποίος μας είπε: «Υπάρχει πολύς κόσμος που για να εξυπηρετήσει πιεστικές οικονομικές του ανάγκες αναγκάστηκε όντως να πουλήσει έργα. Συνεπώς, οι τιμές έχουν πιεστεί κάπως, αλλά η αγορά υπάρχει και ουσιαστικά έχει να κάνει με την ποιότητα των έργων και την ανάγκη των ανθρώπων να ρευστοποιήσουν. Εκεί διαπιστώνει κανείς τις φρικαλεότητες που έγιναν τα προηγούμενα χρόνια, όταν το χρήμα έρρεε. Ο κόσμος είχε πειστεί από κάποιους ότι οι τιμές πάνε μόνο προς τα πάνω. Η αγορά όμως κινείται πάνω-κάτω. Αυτήν τη στιγμή, στην τέχνη, ορισμένα πράγματα κινούνται προς τα κάτω. Αυτό είναι και ένα ξεκαθάρισμα της αγοράς. Στην πραγματικότητα, συνέβη ακριβώς ό,τι και στην αγορά των ακινήτων και του Χρηματιστηρίου, ό,τι και σε όλες τις αγορές στις οποίες η οικονομική άνεση και το εύκολο χρήμα δημιούργησαν πλασματική εικόνα. Έτσι, άνθρωποι που ήταν ευκατάστατοι, χωρίς να είναι ζάπλουτοι, φιλότεχνοι και μικρότεροι συλλέκτες που μπορούσαν να διαθέσουν κάποια χρήματα, τώρα σίγουρα νιώθουν πολύ πιο πιεστική την ανάγκη να ρευστοποιήσουν. Η πίεση για πώληση, που πιέζει και τις τιμές, έρχεται συνήθως από τη μεσαία αγορά, ανθρώπους που είχαν κάποια δυνατότητα, αλλά τώρα την έχασαν. Δυστυχώς, αυτή η τάξη σήμερα υποφέρει. Υπάρχει, πάντως, και ένα σημαντικό θέμα που προέκυψε σε κόσμο από τη Βόρεια Ελλάδα, που λόγω προβλημάτων στις εμπορικές του δραστηριότητες, αναγκάστηκε να εκποιήσει ένα μεγάλο μέρος των έργων του, μια συλλογή με έργα από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι πολύ σύγχρονα».
Μέσα σε αυτήν τη δυσπραγία που σαρώνει όλη την κοινωνία, βρίσκονται αγοραστές; «Αρκετοί περιμένουν να βρουν έργα σε καλύτερες τιμές. Έχουν τη δυνατότητα, αυτήν τη δύσκολη εποχή, να αγοράζουν έργα τέχνης, περιμένοντας ότι στο μέλλον η αγορά θα ανακτήσει τη δυναμική που είχε». Και πού κυμαίνονται οι τιμές στην ελληνική τέχνη; «Ο ελληνικός μοντερνισμός, ο Τσαρούχης, ο Μόραλης, ο Εγγονόπουλος, αλλά και οι Ακριθάκης, Τάκης, Κανιάρης, αυτή η κατηγορία καλλιτεχνών κρατάει τις τιμές της πολύ καλά. Πρέπει να υπολογίσουμε ότι αν μέσα στην κρίση οι τιμές βρίσκονται εκεί που βρίσκονται, στην πραγματικότητα είναι σαν να έχουν αυξηθεί, γιατί η αξία του χρήματος έχει αυξηθεί σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Επίσης, υπάρχουν ζωγράφοι που επειδή έργα τους έχουν πουληθεί σε δημοπρασίες και εμπορικές συναλλαγές γύρω στα 500.000-600.000 ευρώ κι έχουν καταλήξει σε πολύ μεγάλες συλλογές και ιδρύματα, έχει περιοριστεί πλέον και ο αριθμός των προς πώληση έργων τους. Γι' αυτό δεν βλέπεις πια να πωλούνται καλά έργα». Έχετε ακούσει εξωφρενικές απαιτήσεις; «Συχνά, κάποιος ξεκινάει από μια τιμή πολύ υψηλότερη από εκείνη που είχε αγοράσει τα έργα και πολλές φορές καταλήγει σε πολύ χαμηλότερη. Υπάρχει και μεγάλος αριθμός έργων προς πώληση από αμφιλεγόμενους καλλιτέχνες ή από καλλιτέχνες γύρω από τους οποίους είχε δημιουργηθεί πολύ μεγάλη "φούσκα", εξαιτίας της πολύ μεγάλης παραγωγής τους. Για μια ολόκληρη τάξη νεο-συλλεκτών, κάποια ονόματα θεωρούνταν στάτους, επειδή ήταν εύκολα αναγνωρίσιμα. Οι σημαντικοί ζωγράφοι, των οποίων τα έργα είναι δυσεύρετα, θα πουληθούν. Εκείνoι, πάλι, που έχουν πληθώρα έργων, όχι».
Συναντήσαμε στο Κολωνάκι τον κ. Πέτρο Βέργο, ιδρυτή του ομώνυμου οίκου δημοπρασιών, και του θέσαμε το ίδιο ερώτημα. Με την κρίση παρατηρείται αύξηση προσφοράς έργων τέχνης; «Σαφώς, παρατηρείται μεγάλη αύξηση προσφοράς έργων τέχνης, καθώς η τέχνη αφορά την αστική τάξη, η οποία με την κρίση έχει συρρικνωθεί κι έχει αρχίσει να πουλάει. Δειλά το 2010, με όλο και πιο επιταχυνόμενους ρυθμούς στην πορεία, φτάνοντας μέχρι σήμερα. Αλλά δεν είναι μόνο έργα τέχνης, είναι και αντικείμενα που έχουν φύγει από τα σπίτια για να πληρωθούν φόροι που τα τσάκισαν και να καλυφθούν επιχειρήσεις που κλείσανε». Τι είδους αντικείμενα εννοείτε; «Έπιπλα που δεν πουλιούνται καθόλου πλέον γιατί, ούτως ή άλλως, συρρικνώνονται τα σπίτια και μικραίνουν. Επίσης, όλα τα φιλελληνικά, όπλα, κεντήματα, πορσελάνες, όλος αυτός ο όγκος, που ουσιαστικά είναι έργα τέχνης. Μεγάλος αριθμός ξένων αντικειμένων έχει οδεύσει προς το εξωτερικό, με οποιαδήποτε μορφή. Όπως αγοράστηκαν ο χρυσός και τα κοσμήματα, που επίσης έφυγαν μαζικά προς Ευρώπη, Τουρκία, Αμερική. Με οποιονδήποτε τρόπο, αρκεί να μετατραπούν σε χρήμα».
Έχει παρατηρηθεί διεθνώς ότι τα καλά έργα με την κρίση είναι ακριβότερα και τα μεσαίας κατηγορίας δεν πουλιούνται καθόλου. Οι υπερ-πλούσιοι συνεχίζουν να αγοράζουν, ενώ εμφανίστηκαν οι Κινέζοι, οι Ρώσοι και οι Ινδοί που κονταροχτυπιούνται μεταξύ τους, ανεβάζοντας τις τιμές στα ύψη.
Μιλήστε μας για τα έργα τέχνης. «Για μια δεκαετία, είχαμε κανονική "φούσκα". Ο έμπορος στην Ελλάδα πουλούσε κάτι 2.000 ευρώ και σε μια δημοπρασία στο εξωτερικό το ίδιο έργο πουλιόταν 40.000. Τα αγόραζαν Έλληνες με πολλά λεφτά, συνήθως χωρίς γνώση, χτυπώντας τρελές τιμές, πέρα από κάθε λογική. Είδαμε τιμές που δεν φανταζόμασταν ότι υπάρχουν. Αυτό το δημιούργησαν κυρίως οι Άγγλοι, οι οποίοι κέρδισαν φοβερά ποσά από τους Έλληνες. Εκείνοι δημιούργησαν το παιχνίδι της "φούσκας". Πρόκειται για έναν λαό κι έναν μηχανισμό που σιχαίνεται και περιφρονεί τους Έλληνες, που πάντα θεωρούσε τους πλούσιους Έλληνες μια μάζα αμόρφωτη, με πολλά λεφτά. Μέχρι που κάποιοι εφοπλιστές κατάλαβαν ότι, αντί για έναν Έλληνα ζωγράφο που δεν έχει καμία αξία πέρα από τα όρια της Κηφισιάς, μπορούν να αγοράσουν έναν Πικάσο. Οπότε, τα τελευταία χρόνια στράφηκαν συστηματικά στην αγορά έργων διεθνούς αξίας. Φυσικά, σταμάτησαν τα ελληνικά έργα. Κατάλαβαν ότι το παιχνίδι ήταν πλασματικό και ότι δεν είχε να κάνει με την αξία αυτών των έργων. Η τρέλα κατέρρευσε και οι τιμές ξεφούσκωσαν. Ας πάρουμε το παράδειγμα του Βολανάκη, που έφτασε να πουλιέται μισό εκατομμύριο. Αυτό ουσιαστικά συντηρήθηκε από έναν άνθρωπο κι άλλους δυο-τρεις γύρω του. Όταν σταμάτησε να μαζεύει, ο Βολανάκης βρέθηκε αυτόματα από το μισό εκατομμύριο στα 30.000-40.000 ευρώ». Έτσι ο συλλέκτης δεν έχασε; «Μια περιουσία! Αλλά έχει ωραία έργα να τα κοιτάει. Τη "χρυσή δεκαετία" ακόμα και ο πιο απίθανος ζωγράφος πουλιόταν τρελά και σου έλεγαν "έχει ζήτηση". Έκτοτε βγήκαν ζωγράφοι που δεν πούλησαν ποτέ τίποτα – στοκ ολόκληρο».
Εν τέλει, κ. Βέργο, οι ισχυροί οικονομικά πουλάνε τα έργα τέχνης που έχουν στην κατοχή τους; «Όχι, οι ισχυροί οικονομικά τα έχουν κρατήσει. Εκτός από αυτούς που διώκονται για κάτι και θέλουν να τα ξεφορτωθούν, μια μειονότητα – αυτό συμβαίνει κάθε εποχή. Οι μεγάλες συλλογές που δημιουργήθηκαν έχουν διατηρηθεί. Οι εφοπλιστικές συλλογές έχουν κρατήσει. Αυτοί που ξεπούλησαν γενικά είναι η μέση αστική τάξη, με επιταχυνόμενη προσφορά και μειούμενη ζήτηση. Αυτό φέρνει και πολύ διαφορετικές τιμές πλέον. Όχι στα πολύ καλά έργα, γιατί κάποιοι ζωγράφοι κρατάνε. Ο Μόραλης παραμένει ζωγράφος με ζήτηση. Οι τιμές του έχουν πέσει 30 με 50% σε σχέση με το πού βρισκόντουσαν την περίοδο της "φούσκας". Αυτό σημαίνει ότι έχει κρατήσει τις τιμές του». Ο Τσαρούχης; «Όχι όλα τα έργα. Ο μεγάλος όγκος του Τσαρούχη, τα μικροπράγματα, τα παιχνίδια που έκανε, δεν πουλιούνται. Ένας καλός Τσαρούχης, μεγάλο λάδι, σίγουρα έχει μια τιμή και κρατάει, χαμηλότερα, πάντως, από έναν Μόραλη. Ο Τσαρούχης είναι ένας ζωγράφος που έχει ταυτιστεί με την ελληνικότητα και η καινούργια τάξη των νέων θέλει να αγοράσουν κάτι που δεν έχει σχέση με την Ελλάδα. Ασχολούνται με τα ηλεκτρονικά, άρα θέλουν μόνο περίεργα πράγματα. Η ελληνικότητα έχει πάει περίπατο, όπως και η Ιστορία. Δεν ξέρουν καθόλου Ιστορία, όπως δεν θέλουν να ξέρουν τη χώρα γενικά – η νέα γενιά μεγάλωσε για να μισήσει τη χώρα. Η νέα τάξη μέχρι 40 χρόνων, που θα ήταν η οικονομικά δυνατή, δεν θέλει να γνωρίζει τίποτα από ελληνικότητα ή Ιστορία. Ατυχώς βρίσκεται σε αυτήν τη χώρα, ενώ θα ήθελε να ζει στην Αμερική, στην Αγγλία, οπουδήποτε αλλού. Και, δυστυχώς, μέσα σε αυτή την κατάσταση ευνουχίζεται οικονομικά μια γενιά καλλιτεχνών που τη θέλουμε – θα μπορούσε να παράγει έργο και να έχει μια καλύτερη παρουσία στο εξωτερικό».
Υπήρξε περίπτωση πελάτη σας που σας σόκαρε με την επιτακτική ανάγκη του να πουλήσει; «Δυστυχώς, κι εκεί στενοχωριέσαι πολύ, όταν του έχεις πουλήσει ένα σωρό πράγματα και θυμάσαι τις τιμές πώλησης την καλή περίοδο, που τώρα δεν υφίστανται. Εξαρτάται, βέβαια, από τον ζωγράφο. Οι τιμές έχουν πέσει από 20-30% μέχρι 70-80%. Οι μεσαίοι ζωγράφοι, οι πιο κλασικοί, οι προπολεμικοί, των αρχών του 20ού αιώνα, που δεν είναι στα πρώτα 5-10 ονόματα, έχουν σχεδόν απαξιωθεί».
Εν κατακλείδι, αλλάζουν χέρια τα έργα τέχνης; «Ένας αριθμός έχει αλλάξει χέρια».
Το ρεπορτάζ δεν θα ήταν πλήρες, αν δεν μπαίναμε σε μία από τις παλιότερες και σημαντικότερες αντικερί της Αθήνας. Ο ιδιοκτήτης της προτίμησε να κρατήσει την ανωνυμία του, αλλά μας είπε τη δική του άποψη: «Με την κρίση βγήκαν λιγότερα έργα προς πώληση. Πέφτοντας οι τιμές, οι συλλέκτες που είχαν αγοράσει προ κρίσης δεν θέλουν να αποχωριστούν ένα έργο για το οποίο θα πάρουν τα μισά. Οπωσδήποτε υπάρχουν ανάγκες, αλλά ούτε οι φιλότεχνοι ούτε όσοι επένδυσαν σε αυτά πουλάνε. Αυτό φαίνεται στις μεγάλες δημοπρασίες, όπου δεν βλέπεις και τα καλύτερα έργα. Έχει παρατηρηθεί διεθνώς ότι τα καλά έργα με την κρίση είναι ακριβότερα και τα μεσαίας κατηγορίας δεν πουλιούνται καθόλου. Οι υπερ-πλούσιοι συνεχίζουν να αγοράζουν, ενώ εμφανίστηκαν οι Κινέζοι, οι Ρώσοι και οι Ινδοί που κονταροχτυπιούνται μεταξύ τους, ανεβάζοντας τις τιμές στα ύψη. Έτσι, η μεσαία τάξη, που έχει καταρρακωθεί διεθνώς, αδυνατεί να αγοράσει. Η τιμή ενός μεσαίου έργου πέφτει κατακόρυφα ή δεν πουλιέται καθόλου. Στην Ελλάδα δεν έχει παρατηρηθεί μεγάλη αύξηση πώλησης έργων τέχνης ή γίνεται από χέρι σε χέρι, μεταξύ των συλλεκτών, για να αποφύγουν τη φορολόγηση. Πάντως, να προσθέσω ότι εδώ το να είσαι συλλέκτης θεωρείται ισότιμο με το να είσαι ένας κακός άνθρωπος που συλλέγει πράγματα που έπρεπε να βρίσκονται στα μουσεία για να τα βλέπει όλος ο κόσμος. Ξεχνάνε, όμως, ότι όλα τα σημαντικά μουσεία βασίστηκαν σε μεγάλες συλλογές. Ο συλλέκτης, είτε μαζεύει λέξεις, είτε λουλούδια, είτε αντικείμενα τέχνης, είναι η απαρχή της γνώσης. Πώς θα αποκτήσεις γνώμη και γνώση, αν δεν πιάσεις ένα αντικείμενο, αν δεν ψάξεις να το βρεις; Γι' αυτό στο εξωτερικό υπάρχει εντελώς άλλη θεωρία, ότι οι συλλέκτες επιτελούν έργο, αφού μαζεύουν και διασώζουν μια κληρονομιά, από την οποία πολλά πράγματα, εικόνες, λαϊκά κεραμικά, αγάλματα, δεν θα είχαν σωθεί, γιατί κανείς άλλος δεν θα ενδιαφερόταν. Αν δεν υπήρχαν συλλέκτες, θα είχαμε τη μισή γνώση από αυτή που έχουμε σήμερα».
σχόλια