Από τον Δημήτρη Κυριαζή
Υποδηματοποιία και βυρσοδεψεία στου Ψυρρή, υφασματάδικα στην Καλαμιώτου, τυπογραφεία στη Γερανίου, ποδηλατάδικα στην Γ' Σεπτεμβρίου. Παλιά στην Αθήνα, ήξερες πού να πας αν χρειαζόσουν κάτι. Έμποροι συναφών αντικειμένων και υπηρεσιών συνήθιζαν με το χρόνο να συναθροίζονταν σε μια συγκεκριμένη γειτονιά του κέντρου της Αθήνας και έδιναν χαρακτήρα στις περιοχές τους.
Η ομάδα Άστυ μελέτησε ακριβώς αυτή τη συγκέντρωση των καταστημάτων στην πόλη που μοιάζει να ακολουθεί την ίδια την πορεία της εξέλιξής της. Χαρτογράφησε τις εμπορικές τοπικότητες που διαμόρφωσαν τον χάρτη του εμπορίου στην Αθήνα, από την αρχή της δημιουργίας της ως τις μέρες μας, και παρουσίασαν τα αποτελέσματά τους σε ένα περίπατο στις παραδοσιακές εμπορικές γειτονιές του ιστορικού κέντρου.
Ο Γιώργος Θάνος μας μίλησε για μερικά από αυτά.
Πείτε μας δυο λόγια για τη δράση, τι προσπαθήσατε να κάνετε;
Το εργαστήριο χαρτογράφησης των εμπορικών τοπικοτήτων πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της δράσης «Ίχνη Εμπορίου», που ξαναζωντάνεψε την Στοά Εμπόρων τον Μάιο και τον Ιούνιο που μας πέρασε. Σκεφτήκαμε να συμμετάσχουμε με μια δράση που να σχετίζεται με την εμπορική κληρονομιά της Αθήνας, καθώς πιστεύουμε ότι είναι μια πτυχή της ιστορίας της που δεν έχει τύχει ιδιαίτερης προβολής. Έτσι, κάναμε ένα ανοιχτό κάλεσμα συμμετοχής, ώστε να συγκροτηθεί μια ευρύτερη ομάδα εργασίας, με σκοπό να χαρτογραφήσουμε τόσο τις συγκεντρώσεις ομοειδών εμπορικών καταστημάτων του παρελθόντος, όσο και την σημερινή κατάσταση. Μας ενδιέφερε να δούμε όχι μόνο το τι υπήρχε στο παρελθόν, αλλά και το πώς αλληλεπίδρασε με την πόλη γενικότερα, το τι έχει απομείνει, καθώς και πώς τα προσλαμβάνει όλα αυτά κάποιος περπατώντας στην Αθήνα σήμερα. Τα αποτελέσματα του εργαστηρίου τα παρουσιάσαμε σε έναν μικρό περίπατο, στις 14 Ιουνίου.
Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες εμπορικές «πιάτσες» του παρελθόντος;
Τόσο από την μελέτη της βιβλιογραφίας, όσο κυρίως και από την καθ' αυτό χαρτογράφηση που κάναμε, περπατώντας στις περιοχές που μελετήσαμε, ανακαλύψαμε εμπορικές πιάτσες σε διάφορα σημεία, από τις οποίες άλλες επιβιώνουν, από άλλες έχουν παραμείνει ίχνη, και άλλες έχουν εξαφανιστεί εντελώς. Πολύ χαρακτηριστικές περιπτώσεις ήταν η εκτεταμένη πιάτσα των υποδηματοποιείων και των βυρσοδεψείων στου Ψυρρή, η οποία αποτελεί κομμάτι της ιστορίας της γειτονιάς, τα τυπογραφεία της οδού Γερανίου, τα υφασματάδικα τριγύρω από την Καλαμιώτου, αλλά και εμπορικές τοπικότητες που έχουν χαθεί, όπως οι πιάτσες των μαστόρων τριγύρω από την Πλατεία Ομονοίας ή τα ποδηλατάδικα της Γ'Σεπτεμβρίου.
Υπάρχουν πια στις μέρες μας κάποιες αντίστοιχες;
Η αίσθηση που αφήνουν σήμερα στον περιπατητή μπορεί να μην είναι τόσο έντονη όσο στο παρελθόν, ωστόσο εμπορικές τοπικότητες υπάρχουν ακόμα, είτε μιλάμε για διαχρονικές πιάτσες εμπορίου που άντεξαν στον χρόνο είτε για συγκεντρώσεις που προέκυψαν τα τελευταία χρόνια.
Μπορείτε να μας δώσετε μερικά παραδείγματα;
Τα καταστήματα τροφίμων συνεχίζουν να βρίσκονται, από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα, στην Ευριπίδου, την Σοφοκλέους και τη Σωκράτους, τριγύρω από την Βαρβάκειο, ενώ η Στουρνάρη φιλοξενεί καταστήματα Η/Υ τα τελευταία 30 τουλάχιστον χρόνια. Όσον αφορά στις νέες εμπορικές τοπικότητες που διαμορφώνονται τώρα, μπορούμε να θεωρήσουμε τα ασιατικά εστιατόρια στην Απόλλωνος σαν μια τοπικότητα η οποία εξελίσσεται και μορφοποιείται στις μέρες μας, ενώ το ίδιο συμβαίνει γενικά και με τα καταστήματα των μεταναστών.
Ποια πιστεύετε είναι τα μεγαλύτερα προβλήματα ενός εμπόρου στο κέντρο της Αθήνας;
Σε ό,τι άγγιξε το εργαστήριο μας σχετικά με αυτό το θέμα, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν σίγουρα περιοχές με αρκετά μειωμένη επισκεψιμότητα, κάτι που πλήττει και την εμπορική κίνηση, ενώ εντυπωσιακός ήταν και ο αριθμός των κλειστών καταστημάτων. Ακόμα, πολλά καταστήματα έχουν ίσως ανάγκη από μια ανανέωση της εικόνας τους και προσαρμογή της στις σύγχρονες συνθήκες, χωρίς ταυτόχρονα να χαθεί ο χαρακτήρας τους. Ένα συμπέρασμα ακόμα που βγήκε από ένα ερωτηματολόγιο που μοιράσαμε στους συμμετέχοντες στον περίπατο, είναι ότι πάρα πολλοί πιστεύουν ότι η συγκέντρωση ομοειδών καταστημάτων σε συγκεκριμένες γειτονιές θα δρούσε ενθαρρυντικά ως προς την αύξηση των επισκεπτών.
Μήπως με τα σύγχρονα και γρήγορα ΜΜΜ η «γειτονιά» έχει χάσει το νόημά της στην Αθήνα;
Αν σκεφτούμε πόσο μεγάλη ήταν η φυγή των Αθηναίων προς τα προάστια και πόσο μεγάλο κομμάτι των επισκεπτών του κέντρου κατοικεί ουσιαστικά εκτός Αθήνας, μάλλον τα γρήγορα ΜΜΜ είναι ένας παράγοντας που αποτρέπει την περεταίρω ερημοποίηση του κέντρου. Ακόμα, στις περιοχές που εξετάσαμε, δηλαδή το εμπορικό κομμάτι της Αθήνας, η αίσθηση της γειτονιάς έχει σταδιακά χαθεί εδώ και πάρα πολλά χρόνια, δεν είναι τωρινό φαινόμενο, αφού μιλάμε για περιοχές που είχαν υπερτοπική εμβέλεια τουλάχιστον από τον πόλεμο και μετά.
Οδός Ευριπίδου
Η Δημοτική Αγορά της Αθήνας άρχισε να κατασκευάζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1870 (μετά από ένα σύντομο πείραμα στέγασης της Αγοράς στην Πλατεία Ηρώων του Ψυρρή), ωστόσο η πυρκαγιά του 1884 που μετέτρεψε σε στάχτη τα παραπήγματα της Ρωμαϊκής Αγοράς, επέσπευσε τόσο την αποπεράτωσή της, όσο και την λειτουργία της, που ξεκίνησε το 1886. Όπως είναι φυσικό, η παρουσία της Δημοτικής Αγοράς αποτέλεσε το έναυσμα για την συγκέντρωσηκαταστημάτων τροφίμων στους γύρω δρόμους, όπως είναι η Ευριπίδου, η Σοφοκλέους, η Σωκράτους και οι κάθετοί τους. Ενδιαφέρουν παρουσιάζουν οι μικροσυγκεντρώσεις των καταστημάτων, στην ευρύτερη περιοχή της Βαρβακείου και των παρυφών του Ψυρρή, με την Ευριπίδου να συγκεντρώνει καταστήματα μπαχαρικών και αλλαντοπωλεία, την Σωκράτους μπακάλικα και την Σοφοκλέους καταστήματα ξηρών καρπών και τυριών. Μέχρι πρόσφατα, οι εμπορικές «πιάτσες» ήταν ακόμα πιο εξειδικευμένες: η γωνία των οδών Ευριπίδου και Επικούρου στέγαζε την πιάτσα της χονδρικής αγοράς σκόρδων, ενώ η οδός Διπλάρη το χονδρεμπόριο της ελιάς.
Πλατεία Ομόνοιας
Η καθιέρωση του μικροαστικού της χαρακτήρα συγκέντρωνε (και σε ένα βαθμό συγκεντρώνει) ευρύτατες πιάτσες επαγγελματιών. Μπορούμε να σημειώσουμεεμπορικές τοπικότητες που έχουν εξαφανιστεί, χωρίς καν να αφήσουν πίσω τους ίχνη, όπως είναι τα ποδηλατάδικα στις αρχές της Γ Σεπτεμβρίου, ή η σχετική πιάτσα ειδών υγιεινής στον ίδιο δρόμο. Ακόμα περισσότερο εξαφανισμένες φαντάζουν οι πιάτσες των μαστόρων, που χαρακτήρισαν την μεταπολεμική Ομόνοια, όπως των σοβατζήδων, των σιδεράδων, των χτιστών και των υπόλοιπων συναφών επαγγελμάτων.Η Ομόνοια συγκεντρώνει ακόμα και σήμερα πυκνό δίκτυο εμπορικών τοπικοτήτων, καθώς και διάσπαρτα ίχνη από τις συγκεντρώσεις καταστημάτων που διαμόρφωσαν το χαρακτήρα της. Στα όρια της πλατείας, σημειώνουμε την υπερσυγκέντρωση φροντιστηρίων στα πέριξ της Πλατείας Κάνιγγος, την εκτεταμένη πιάτσα λαϊκών καταστημάτων με φθηνά είδη ένδυσης σε ολόκληρο το Ομονοιακό κομμάτι της Πατησίων και της Γ Σεπτεμβρίου, καθώς και τα μικρά μαγαζιά ηλεκτρονικών ειδών , κυρίως στις εισόδους των στοών τριγύρω από την Πλατεία.
Οδός Αιόλου
Ο παζαριώτικος χαρακτήρας της Αιόλου αποτελεί μια εμπορική τοπικότητα που επιβίωσε, αλλάζοντας μορφές ανάλογα με την εποχή. Αναζητώντας τον σύγχρονο εμπορικό χαρακτήρα της Αιόλου, σημειώνουμε την έντονη πυκνότητα σε καταστήματα ρούχων, αλλά και καταστημάτων εστίασης τα τελευταία χρόνια. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το γεγονός ότι ενώ η οδός Αιόλου είχε (και ως ένα βαθμό, έχει ακόμα) ξεκάθαρο λαϊκό χαρακτήρα, στο ίδιο ακριβώς ύψος η οδός Σταδίου φιλοξένησε καταστήματα που απευθύνονταν στις ανώτερες εισοδηματικά τάξεις: πρόκειται για τα καταστήματα ανδρικής ένδυσης της οδού Σταδίου, μια εμπορική τοπικότητα που έχει συνδεθεί άρρηκτα με τον συγκεκριμένο δρόμο και η οποία σιγά σιγά οδηγείται στην εξαφάνιση.
Εμπορικό τρίγωνο
Όντας η καρδιά της αθηναϊκής αγοράς ήδη από τον 19ο αιώνα, το Εμπορικό Τρίγωνο συγκεντρώνει στους δρόμους του,εύκολα διακριτές εμπορικές τοπικότητες κάθε είδους: από τα υφασματάδικα στην Καλαμιώτου και τους γύρω δρόμους, στα υλικά συσκευασίας στις οδούς Καϊρη και Θησέως, στα χρωματοπωλεία και τα είδη κιγκαλερίας της οδού Βίσσης, στα μαγαζιά φωτιστικών στην Πραξιτέλους, στα καπελάδικα της Βορέου και στα εργαλειάδικα της οδού Αθηνάς, το Εμπορικό Τρίγωνο συγκεντρώνει στους δρόμους ολόκληρο το χαρακτήρα της αθηναϊκής αγοράς. Στους δρόμους του Εμπορικού Τριγώνου είναι εντυπωσιακή τόσο η εμπορική τους εξειδίκευση, όσο και η συνεχή παρουσία των εμπορικών τοπικοτήτων μέχρι και σήμερα. Αν και τα τελευταία χρόνια, ολόκληρο το Εμπορικό Τρίγωνο έχει αρχίσει να φιλοξενεί επιχειρήσεις εστίασης σε μεγάλη κλίμακα, ο εμπορικός χαρακτήρας του δείχνει να διατηρείται. Ακόμα στις περιπτώσεις καταστημάτων εστίασης που στεγάζονται σε παλαιότερα (και συνήθως εγκαταλελειμμένα) εμπορικά καταστήματα, οι περισσότεροι ιδιοκτήτες δείχνουν προσοχή στη διαχείριση της μνήμης, κρατώντας εμφανή τα ίχνη της προγενέστερης χρήσης του κτηρίου.
Αγίου Κωνσταντίνου
Χαραγμένη το 1864 ως άξονας εξόδου από την πόλη, η Αγίου Κωνσταντίνου συγκεντρώνει εμπορικές τοπικότητες που ετεροκαθορίζονται από την φύση της ως δρόμου - πέρασμα. Παρόλο που κατά μήκος της Αγίου Κωνσταντίνου κατά καιρούς ανεγέρθησαν σημαντικά τοπόσημα, όπως η ομώνυμη εκκλησία και το Εθνικό Θέατρο, ο ρόλος της Αγίου Κωνσταντίνου σαν πύλη εισόδου και εξόδου προς και από την Αθήνα επηρέασε σημαντικά τις εμπορικές της χρήσεις. Έτσι, και στις δύο πλευρές της συναντάμε λαϊκά ξενοδοχεία (παλιότερα σε μεγαλύτερες πυκνώσεις, τώρα αραιότερα), τα οποία απευθύνονταν κυρίως στους εσωτερικούς μετανάστες, αλλά και στους επισκέπτες από την επαρχία, όπως μαντεύει κανείς και από τα ονόματά τους, ενώ το ίδιο συμβαίνει και με τα «καφενεία των επαρχιωτών», που βρίσκονται συγκεντρωμένα στις καθέτους της. Δίπλα στα ξενοδοχεία και τα καφενεία, συγκεντρώνονται πολλά μαγαζιά με είδη ταξιδίου (βαλίτσες, νεσεσέρ και σχετικά προϊόντα) τονίζοντας ακόμα περισσότερο το χαρακτήρα του δρόμου. Ο ρόλος της Αγίου Κωνσταντίνου ως πύλης είναι διαχρονικός, κι έτσι μετά τους μεταπολεμικούς εσωτερικούς μετανάστες την σκυτάλη πήραν οι μετανάστες από τα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη της δεκαετίας του 1990. Μια σύγχρονη εμπορική τοπικότητα που αναπτύσσεται στην Αγίου Κωνσταντίνου αφορά ακριβώς τους σταθμούς υπεραστικών λεωφορείων προς τις Βαλκανικές χώρες, που λειτουργούν ως γέφυρες επικοινωνίας των μεταναστών με τις πατρίδες τους, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούν και τα Moneytransfer γραφεία που συγκεντρώνονται στον ίδιο δρόμο. Παράλληλα, οι τριγύρω κάθετοι στην Αγίου Κωνσταντίνου συγκεντρώνουν εμπορικά καταστήματα μεταναστών, τόσο της πρώτης ευρωπαϊκής φουρνιάς, όσο και της δεύτερης, από τις χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Δεν είναι σπάνιο, δίπλα σε ένα καφενείο που ονομάζεται «Λακωνία» ή «Ψηλορείτης», σήμερα να συναντάμε μικρά εστιατόρια και καφενεία μεταναστών. Τα καταστήματα που συγκεντρώνει η Αγίου Κωνσταντίνου αποτελούν παράδειγμα για το πώς η ίδια η μορφή της πόλης και των συνοικιών της καθορίζει την διασπορά και την μορφή του εμπορίου μέσα σε αυτήν.
Τις φωτογραφίες μας παραχώρησε η Άννα Καντά
σχόλια