Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΡΤΙΛΗΣ γεννήθηκε στην Αθήνα το 1939. Είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών. Το 2000 εξελέγη καθηγητής στην École des Hautes Études en Sciences Sociales στο Παρίσι, ενώ έχει τιμηθεί με το γαλλικό παράσημο του ακαδημαϊκού Φοίνικα.
Συγκαταλέγεται στους πλέον σημαντικούς και αναγνωρισμένους ιστορικούς, ενώ αρκετοί τον έχουν χαρακτηρίσει ως έναν φιλόσοφο της Ιστορίας. Στο τελευταίο του βιβλίο, «Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις 1821-2016», το οποίο αποτελεί επανέκδοση και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg, ο διεθνούς φήμης ιστορικός υπογραμμίζει ότι: «Αν οι Έλληνες πολίτες γνώριζαν τα σφάλματα που έφεραν τις έξι πρώτες πτωχεύσεις μας, θα είχαμε αποφύγει την έβδομη. Αν οι ηγέτες μας γνώριζαν πώς φθάσαμε στους τρεις πρώτους εμφύλιους πολέμους της Ιστορίας μας, θα είχαν αποκηρύξει την εμφυλιοπολεμική δημαγωγία».
Τα βιβλία του αποτελούν χρήσιμα εργαλεία αυτογνωσίας και ξεχωρίζουν για τη διεισδυτική ανάλυση των βαθύτερων αιτιών των πολέμων στον ψυχισμό των ανθρώπων και, παράλληλα, φωτίζουν αθέατες πλευρές της εθνικής ιστοριογραφίας.
«Δίχως κριτική σκέψη ελάχιστα μπορεί να συνεισφέρει κάποιος στη δίκαιη και εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας και της δημοκρατίας» έχει υποστηρίξει.
Αυτό το διάστημα του εγκλεισμού και της καραντίνας βρίσκεται στα Κύθηρα. Σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του ο σπουδαίος ιστορικός μιλά στη LiFO για την πανδημία, το πολιτικό προσωπικό, την κρίση, την Ιστορία και τους εορτασμούς των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, τους νέους αλλά και τι του δίνει ελπίδα σήμερα.
Οι μέτριοι συχνά παραγκωνίζουν τους καλούς και σχεδόν όλοι φθονούν τους αρίστους και επιθυμούν διακαώς να τους καταστρέψουν. Βεβαίως, η μοχθηρία ήταν ανέκαθεν μία από τις ισχυρότερες κινητήριες δυνάμεις της ελληνικής κοινωνίας.
— Ποιο θεωρείτε ότι θα είναι το αποτύπωμα αυτής της πανδημίας;
Δεν είμαι μελλοντολόγος και οι εμπειρικές και ιστορικές μας γνώσεις δεν αρκούν: απέχουμε έναν αιώνα από την πανδημία του 20ού και επτά από την πανούκλα του 14ου αιώνα. Τα στοιχεία που σώζονται έκτοτε, επιδημιολογικά και ιατρικά, είναι ανύπαρκτα ή ελάχιστα και δύσκολα συγκρίνονται με τα σημερινά.
— Περιμένατε ότι θα ζούσαμε μέρες εγκλεισμού εν καιρώ δημοκρατίας;
Προκλητική η ερώτησή σας, υποψιάζομαι όμως ότι είναι και προκατειλημμένη. Θα μου επιτρέψετε, λοιπόν, μια κάπως απότομη απάντηση: η δημοκρατία έχει με τον «εγκλεισμό» τη σχέση που έχει ο φάντης με το ρετσινόλαδο. Ο «εγκλεισμός» δεν είναι ούτε ρετσινόλαδο για κακά παιδάκια ούτε βασανισμός αντιπάλων της δημοκρατίας. Τους περιορισμούς τους επέβαλε νόμιμη κυβέρνηση με όλες τις νόμιμες προϋποθέσεις για να προστατεύσει τους πολίτες της χώρας από τον θάνατο. Στο θέμα αυτό υπάρχει απόφαση της δικαστικής εξουσίας για τη νομιμότητα και τη συνταγματικότητα των μέτρων περιορισμού για την προστασία της δημόσιας υγείας.
— Συμφωνείτε ή όχι με την άποψη ότι οι σύγχρονες κοινωνίες οδεύουν ακυβέρνητες;
Δεν θέτετε ένα ερώτημα αλλά δύο. Το πρώτο ερώτημα είναι αν υπάρχει μια γενική ακυβερνησία, ας την πούμε χαοτική. Το δεύτερο αφορά την ακυβερνησία λόγω ανομίας.
Ξεκαθαρίζω το πρώτο θέμα. Γενική ακυβερνησία ίσως υπήρξε στις πρωτόγονες αγέλες των πιθηκοειδών προγόνων μας – και λέω «ίσως», επειδή και πάλι αμφιβάλλω. Ας πούμε ότι εννοώ μια πρώτη εποχή της προϊστορίας του ανθρωπίνου είδους, πριν από την εμφάνιση του Homo erectus. Το αγελαίο αυτό είδος φαίνεται ότι από κάποια εποχή και ύστερα περιορίζει τις περιπλανήσεις και οργανώνεται σε πρωτόγονες κοινωνίες. Η οργάνωση αυτή προϋποθέτει μια μορφή εξουσίας που στηρίζεται στη βία και στο ένστικτο αναπαραγωγής – οι ισχυροί προηγούνται στη σειρά πρόσβασης στην τροφή και στην επιλογή ατόμου προς αναπαραγωγή.
Μετά από εκείνη την προϊστορική εποχή δεν υπήρξε πλέον ακυβέρνητη κοινωνία, δηλαδή κοινωνία χωρίς εξουσία και κανόνες πρωτόγονους και άγραφους, ή νόμους πιο συστηματικούς και καταγεγραμμένους.
Έρχομαι στο δεύτερο θέμα. Ο όρος «ανομία» χαρακτηρίζει την κατάσταση μιας κοινωνίας της οποίας τα μέλη, κατά μεγάλη πλειονότητα, αγνοούν ή δεν σέβονται τους νόμους, συνειδητά ή και σκόπιμα – λόγου χάριν, δεν πληρώνω φόρους ή δεν πληρώνω διόδια, σπάω την μπάρα και όσοι έρχονται από πίσω μου ακολουθούν κορνάροντας ενθουσιασμένοι.
— Εννοούσα κυρίως την άποψη ότι οι σύγχρονες κοινωνίες οδεύουν χωρίς σκοπό.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης μας έμαθε πόση σημασία έχει η πρωταρχική, «φαντασιακή θέσμιση» μιας δημοκρατίας. Και πρόσθεσε πόσο σημαντική είναι η εγρήγορση των πολιτών σε μια δημοκρατία, για να μπορούν ανά πάσα στιγμή να «φαντάζονται» την αναθέσμισή της ώστε να προσαρμόζεται σε νέες ιστορικές συνθήκες. Επειδή η Ιστορία δεν έχει τέλος, προσθέτω, η «φαντασιακή αναθέσμιση» είναι προϋπόθεση επιβίωσης της οποιασδήποτε δημοκρατίας και αέναο καθήκον των πολιτών της.
Γι' αυτό μια δημοκρατία υπό αυταρχική κυβέρνηση είναι αδιανόητη, ενώ μια δημοκρατία υπό σοσιαλιστική κυβέρνηση είναι δυνατή και υπάρχει: στις σκανδιναβικές χώρες, λόγου χάριν, εναλλάσσονται με τον χρόνο διάφορες μορφές σοσιαλιστικής διακυβέρνησης· το ίδιο συνέβη και στο Ηνωμένο Βασίλειο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα μόνα χαρακτηριστικά που δεν μπορούν ν' αλλάξουν άρδην είναι οι θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας – και έρχομαι αμέσως σε αυτές.
Πιστεύω, όπως οι περισσότεροι εχέφρονες άνθρωποι, ότι μεταξύ όλων των πολιτευμάτων η δημοκρατία είναι το καλύτερο (ή το μη χείρον) που έχει υπάρξει μέχρι στιγμής στην ιστορία. Και ο βασικότερος λόγος που πείθει υπέρ αυτής της άποψης είναι ότι το δημοκρατικό πολίτευμα στηρίζεται στον νόμο και στη θεμελιώδη αρχή της λογοδοσίας – «λόγον διδόναι» έλεγαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, για τους οποίους τόσο καμαρώνουμε.
Μια δημοκρατική κυβέρνηση ασκεί εξουσία με βάση αποκλειστικώς και μόνο τους νόμους και τους περιορισμούς που αυτοί θέτουν στην ίδια την εξουσία της όποιας κυβέρνησης. Ασκεί την εξουσία, αλλά σεβόμενη την αρχή της ισονομίας· και δίνει λόγο για τις πράξεις και παραλείψεις της. Επιπλέον, κάθε πράξη της μπορεί να ελεγχθεί με πολλαπλούς τρόπους. Η νομοθετική εξουσία, η Βουλή στην περίπτωσή μας, ελέγχει την εκτελεστική εξουσία, την κυβέρνηση.
Και τις δύο αυτές εξουσίες μπορεί να τις ελέγξει η δικαστική εξουσία μετά από αίτημα ενός πολίτη ή αυτοβούλως («αυτεπαγγέλτως», όπως λέμε). Οι δικαστές, εξάλλου, έχουν την ανεξαρτησία που τους παρέχει ο ύψιστος νόμος, το Σύνταγμα. Έχουν επίσης τις δεσμεύσεις που τους επιβάλλει η παιδεία τους, η συνείδησή τους και ο κοινωνικός έλεγχος που ασκούν οι ανώτεροι δικαστές και οι πολίτες. Αυτοί οι τελευταίοι, μάλιστα, έχουν στη δημοκρατία και τον τελευταίο λόγο, με την ψήφο τους – αρκεί να είναι συνειδητοί πολίτες και όχι «ένας όχλος χασομέρηδων που χαζεύει, χλευάζει, προπηλακίζει», όπως έγραψε ο Σεφέρης, καλή του ώρα εκεί που βρίσκεται ξεχασμένος, αυτός και το Νόμπελ του.
— Διακρίνετε μια επιστροφή στην πόλη-κράτος;
Για τον όρο «επιστροφή» δεν είμαι βέβαιος – μήπως εννοείτε «επανάληψη»;
— Σωστά.
Μέχρι στιγμής δεν έχουν υπάρξει στην Ιστορία επαναλήψεις. Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται και συνήθως δεν διδάσκει. Βεβαίως, εάν κανείς τη διαβάσει πολύ και βαθιά μαθαίνει πολλά – γόνιμη προσπάθεια, αλλά δύσκολη.
— Ζούμε το τέλος της παγκοσμιοποίησης;
Τέλος, όχι. Μεταβολές και μεταλλάξεις, ναι.
— Ο καταιγισμός της πληροφορίας έχει αποσυνθέσει τη δύναμη της σκέψης;
Γιατί, άραγε, η τυπογραφία δεν αποσυνέθεσε τη δύναμη της σκέψης μετά τον 16ο αιώνα αλλά την εκτίναξε στα ύψη σε ορισμένες κοινωνίες; Επειδή εκεί στήριξε μια ολοένα ευρύτερη και τελικώς μαζικότερη εκπαίδευση. Γιατί, άραγε, αυτή η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου συνέβη τον 18ο αιώνα, ακόμη και στον πληθυσμό των περισσοτέρων ελληνικών κοινοτήτων της διασποράς και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Επειδή ήταν άλλη τότε η ποιότητα και η (ευρωπαϊκή) παιδεία εκείνων των προπάππων μας.
Στην εποχή μας, τη σκέψη την αποσυνθέτει σιγά-σιγά η ημιμάθεια πολλών, η αμάθεια αλλά και η ανοησία των ολίγων – είτε πρόκειται για την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες είτε για την Ιταλία ή, ακόμη χειρότερα, για την Ελλάδα. Στην Ελλάδα έχουμε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά αποφοίτων πανεπιστημίου στον κόσμο – αλλά ποια πραγματική αξία έχουν αυτά τα πτυχία; Και γιατί οι παγκόσμιες στατιστικές Pisa δείχνουν ότι το επίπεδο γνώσεων των Ελλήνων αποφοίτων λυκείου είναι κάθε χρόνο χαμηλότερο από πολλών προηγμένων χωρών του κόσμου;
— Έχετε πει ότι αν «οι ηγέτες μας γνώριζαν πώς φθάσαμε στους τρεις πρώτους εμφύλιους πολέμους της Ιστορίας μας, θα είχαν αποκηρύξει την εμφυλιοπολεμική δημαγωγία». Ποια είναι η γνώμη σας για το πολιτικό προσωπικό της χώρας σήμερα;
Η χειρίστη. Και εννοώ πρώτα απ' όλα το μέσο επίπεδο των τριακοσίων της Βουλής. Για να πεισθεί κανείς, δεν έχει παρά να διαβάσει τα πρακτικά των συζητήσεων της Βουλής κατά τον 19ο αιώνα και να θαυμάσει, εκεί τουλάχιστον, τα ωραία ελληνικά, το πλούσιο λεξιλόγιο, το ύφος των αγορεύσεων, ενίοτε και το χιούμορ.
Αλλά και γενικότερα, θα έλεγα ότι στη σημερινή ελληνική κοινωνία επικρατεί η μετριότητα. Οι μέτριοι συχνά παραγκωνίζουν τους καλούς και σχεδόν όλοι φθονούν τους αρίστους και επιθυμούν διακαώς να τους καταστρέψουν. Βεβαίως, η μοχθηρία ήταν ανέκαθεν μία από τις ισχυρότερες κινητήριες δυνάμεις της ελληνικής κοινωνίας. Όμως, αυτό που εν μέρει δικαιολογείται σε μια φτωχή χώρα είναι απαράδεκτο στη σημερινή Ελλάδα, μία από τις 30-35 πλουσιότερες χώρες του κόσμου.
Αυτή ακριβώς η προαιώνια μοχθηρία είναι που διατηρείται σήμερα στην ελληνική πολιτική ζωή: πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς τους συνεχείς υπαινιγμούς ή ακόμη και τις αναπόδεικτες κατηγορίες για σκάνδαλα, τις επικρίσεις χωρίς κανένα απολύτως επιχείρημα και, τα τελευταία χρόνια, τα fake news και τα τρολ που αρχηγοί κομμάτων όχι μόνο δεν τα καταγγέλλουν αλλά αφήνουν βουλευτές τους να τα επικαλούνται;
Θα σας δώσω άλλο ένα παράδειγμα. Μου φαίνεται ότι ορισμένοι πολιτικοί μας μιμήθηκαν τον Μπολσονάρου και τον Tραμπ, χωρίς να καταλαβαίνουν ότι ο πρώτος ήταν σύνηθες ιστορικό φαινόμενο στην Κεντρική και Νότια Αμερική, ενώ ο Tραμπ ιστορική εξαίρεση στη Βόρεια Αμερική· και χωρίς να βλέπουν ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να συγκριθεί με καμία από τις δύο περιπτώσεις. Φαίνεται ότι τους έλειπαν ορισμένες βασικές γνώσεις γύρω από τις Ηνωμένες Πολιτείες, μολονότι θα έπρεπε να τις έχουν, ιδίως όσοι δεν συμπαθούν τις ΗΠΑ. Δεν μπορείς να συμμετέχεις στη διακυβέρνηση της χώρας σου, έστω και ως βουλευτής ή και απλός σύμβουλος κόμματος, όταν αγνοείς στοιχειώδεις πληροφορίες για την ισχυρότερη υπερδύναμη του κόσμου, με την οποία μάλιστα η χώρα σου είναι σύμμαχος.
Ας αναφέρω μερικές από αυτές τις στοιχειώδεις γνώσεις. Έλειπε πρώτα η επίγνωση ότι στις 50 ομόσπονδες Πολιτείες είναι διάσπαρτες νοοτροπίες πολλαπλές και διαφορετικές, με τις ισχυρότερες διαφορές να παρατηρούνται στις αγροτικές Πολιτείες. Φαίνεται, επίσης, ότι πολλοί Έλληνες πολιτικοί δεν μπορούσαν να παραδεχτούν ότι οι περισσότεροι Αμερικανοί γερουσιαστές, βουλευτές και κυβερνήτες Πολιτειών είναι έντιμοι άνθρωποι, χωρίς να λείπουν και οι διεφθαρμένοι – δηλαδή, αυτό που συμβαίνει σε πολλές προηγμένες χώρες, συμβαίνει και στην Ελλάδα.
Τέλος, αμφιβάλλω εάν το πολιτικό προσωπικό στη χώρα μας είχε επίγνωση του τι σημαίνει για τους Αμερικανούς το αξιοθαύμαστο αμερικανικό Σύνταγμα: έχει για όλους τεράστια συμβολική σημασία και είναι θεμέλιο του πατριωτισμού τους. Θα έλεγα ότι η εκλογική ήττα του Tραμπ οφείλεται και στην περιφρόνηση που επέδειξε προς το Σύνταγμα με πράξεις όπως ο αυθαίρετος διορισμός δικαστών, οι ασύστατες κατηγορίες κατά κυβερνητών ορισμένων Πολιτειών και οι καθημερινές επιθέσεις του κατά του Τύπου.
— Στο παρελθόν έχετε γράψει για «ψευτοδιαξιφισμούς και αλληλοκατηγορίες, σκισμένα μνημόνια και ελαστικές συνειδήσεις», με αποτέλεσμα «οι μισοί τουλάχιστον Έλληνες [να] έχουν υποβάλει την παραίτησή τους ως ψηφοφόροι». Η διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ κατέρριψε τις αυταπάτες μας; Και αν ναι, ωρίμασε ο Έλληνας ψηφοφόρος;
Δεν θεωρώ ανώριμους τους Έλληνες πολίτες. Ορισμένοι απλώς ψηφίζουν με συναισθηματικό αυθορμητισμό και πολλοί δεν σέβονται την ψήφο τους για την αξία που έχει, συμβολική αλλά και βαθύτατα ουσιαστική. Η αριστεροδεξιά κυβέρνηση των δύο κομμάτων που αναφέρατε ήταν ένα εκ γενετής και παρά φύσιν τέρας. Ήταν φυσικό να πέσει θύμα της απαιδευσίας και των δημαγωγικών τάσεων της ηγεσίας των δύο αυτών κομμάτων. Ήταν φυσικό να καταρρίψει τις αυταπάτες ορισμένων ψηφοφόρων τους. Και η εν συνεχεία ψήφος αυτών των αριστερών πολιτών δείχνει, ακριβώς, ωριμότητα. Το ένα κόμμα εξέπνευσε, το άλλο έχασε την εξουσία.
Αλλά και η σημερινή σταθερότητα ορισμένων ψηφοφόρων αριστερής προέλευσης δείχνει επίσης ωριμότητα. Ας τη σεβαστούν, τουλάχιστον, τα σοβαρότερα στελέχη τόσο της αξιωματικής αντιπολίτευσης όσο και της κυβέρνησης. Η χώρα δεν αντέχει άλλη δημαγωγία και οι περιστάσεις απαιτούν επιχειρήματα και ορθολογισμό.
— Θεωρείτε ότι η κρίση μάς άλλαξε προς το καλύτερο ή ο ατομικισμός μας είναι ενεργός;
Ο ατομικισμός μας ήταν πάντα υπέρμετρος και διατηρείται αμείωτος. Αυτό δείχνει η άρνηση νέων αλλά και ηλικιωμένων και θρησκευομένων και ιερωμένων να τηρήσουν τους κανόνες που προστατεύουν τη δημόσια υγεία, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την ίδια τη ζωή των συμπολιτών τους ή ακόμη και φίλων ή συγγενών τους. Στην πρώτη φάση, Φεβρουάριο-Μάρτιο του 2020, συμμορφωθήκαμε άπαντες από φόβο και η Ελλάδα έγινε υπόδειγμα στην Ευρώπη. Τώρα πήραμε θάρρος και αψηφούμε το δεύτερο κύμα της πανδημίας, με κίνδυνο να έχουμε τρίτο και χειρότερο.
— Με την ευκαιρία της επετείου των 200 ετών έχουμε ανάγκη από έναν εθνικό αναστοχασμό; Πώς κρίνετε τον σχεδιασμό των εορτασμών;
Πράγματι, οι εορτασμοί είναι χρήσιμοι μόνο εάν οδηγούν στον αναστοχασμό. Αλλιώς είναι βλαβεροί, γιατί διαιωνίζουν ψευδαισθήσεις. Δεν είμαι αισιόδοξος για την ποιότητα του επερχόμενου εορτασμού, παρά την ποιότητα ορισμένων από τους ανθρώπους που τον ετοιμάζουν και που τυχαίνει να γνωρίζω.
— Γνωρίζουν Ιστορία οι Έλληνες ή ακόμα γοητευόμαστε από τους μύθους;
Επτά στους δέκα αποφοίτους λυκείου που γίνονταν δεκτοί στο Πανεπιστήμιο Αθηνών μεταξύ 1978 και 2000 είχαν υποτυπώδεις ιστορικές γνώσεις και δύο στους δέκα ήταν ιστορικώς αγράμματοι. Έκανα μάθημα σε πρωτοετείς επί είκοσι δύο χρόνια, διορθώνοντας κάθε χρόνο κάπου δύο χιλιάδες γραπτά. Τα γραπτά υπάρχουν ακόμη στο Αρχείο του Πανεπιστημίου και ελπίζω να είναι διαθέσιμα μετά τον θάνατό μου για ιστορικούς και ανθρωπολόγους – οι παλαιοί πρωτοετείς μου θα είναι τότε 50 έως 70 ετών άνθρωποι και φαντάζομαι ότι δεν θα έχουν αντίρρηση.
— Πώς θα χαρακτηρίζατε τον πατριωτισμό των Ελλήνων;
Πολύ θετικά. Αγαπάμε την Ελλάδα με τον ίδιο συναισθηματισμό που ήδη ανέφερα, αλλά λιγότερο επιπόλαιο από αυτόν που οδηγεί ενίοτε την ψήφο μας. Είναι μια αγάπη για την ελληνική φύση, το φως και την ομορφιά της εκεί όπου έχει μείνει αλώβητη από την απληστία μας.
Ωστόσο, αυτόν τον ωραίο πατριωτισμό τον έχει διαστρεβλώσει το εκπαιδευτικό μας σύστημα με την εθνικιστική και αρχαιολατρική ρητορεία που μας έχει επιβάλει. Η κυρίαρχη στον ελληνικό πληθυσμό αντίληψη για την εθνική μας ταυτότητα έφτασε να μας ταυτίζει γενετικά με τους αρχαίους ημών προγόνους.
Πόσο Έλληνες είμαστε, όμως, όταν δεν «μετέχομεν της ημετέρας παιδείας»; Πόσοι από εμάς γνωρίζουν ότι η μισή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αυτή που εκτεινόταν από την Ελλάδα και την Αίγυπτο προς τη Συρία και Μικρασία και πέρα, μιλούσε ελληνικά; Πόσοι γνωρίζουν γιατί συνέχισε να μιλάει ελληνικά στα χίλια χρόνια του Βυζαντίου;
— Σε μια ιδιαίτερα ανταγωνιστική εποχή τι θα συμβουλεύατε έναν νέο;
Να σκέφτεται κριτικά και όχι πάντα επικριτικά. Να μην αρκείται στην εξειδίκευση, αλλά να αποκτήσει στοιχεία γενικής παιδείας που ανοίγουν ορίζοντες και οξύνουν την κρίση του ανθρώπου. Να διαβάζει κλασική λογοτεχνία, ας πούμε, και ν' ακούει καλή μουσική, ώσπου να καταλάβει γιατί οι μεγάλοι της τζαζ λάτρευαν τον Μπαχ. Και προσθέτω: η λεγόμενη «κλασική» μουσική θέλει απλώς λίγη υπομονή και μια καλή φίλη ή έναν φίλο που την αγαπά και μπορεί να εξηγήσει το γιατί.
— Σας τρομάζει η φθορά του χρόνου;
Ναι.
— Ποιος είναι ο μεγαλύτερός σας φόβος;
Το «ξεχαρβάλωμα» του σώματος με τον χρόνο.
— Τι σας δίνει ελπίδα σήμερα;
Το χιούμορ, ιδίως το μαύρο, η καλόβολη ειρωνεία και η αυτοειρωνεία.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Τη ζωή.
σχόλια