O ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΥΛΑΚΗΣ είναι διακεκριμένος γιατρός-ερευνητής που ηγείται του τμήματος Ανθρώπινων Ρετροϊών, ειδικότερα του HIV-1, στο Εθνικό Ινστιτούτο των ΗΠΑ για τον καρκίνο. Η επιστημονική του ομάδα επικεντρώνεται αυτή την περίοδο στην ανάπτυξη εμβολίων και ανοσοθεραπειών για μολυσματικές ασθένειες και τον καρκίνο. Την περίοδο του lockdown ήταν από τις ψύχραιμες και έγκυρες φωνές στα ελληνικά μέσα αλλά και στα social media και τώρα που στην Ελλάδα σχεδόν ξεχάσαμε τι ζήσαμε για δύο μήνες κλεισμένοι στο σπίτι και όλα επανέρχονται στους παλιούς ρυθμούς, οι απόψεις του –που είναι αποτέλεσμα έρευνας και εμπειρίας– έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.
— Διαβάσαμε και από σοβαρά μέσα του εξωτερικού (όπως οι New York Times) ότι είναι αδύνατο να βγει εμβόλιο για έναν κορωνοϊό (τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον) και ότι υπάρχουν αρρώστιες εδώ και σαράντα ή και περισσότερα χρόνια που δεν έχουν βρεθεί γι' αυτές ούτε θεραπείες, ούτε εμβόλια. Τι ισχύει, από όσα γνωρίζετε;
Κάθε εμβόλιο ή φάρμακο που δίνεται στους ανθρώπους πρέπει να έχει εχέγγυα ασφαλείας. Πολύ περισσότερο ένα εμβόλιο, που δίνεται προληπτικά σε εκατομμύρια. Για καρκινοπαθείς, π.χ., μπορούμε να δεχτούμε φάρμακα όπως οι χημειοθεραπείες, που έχουν ίσως πολλές παρενέργειες, γιατί η μη χορήγηση φαρμάκων οδηγεί σε χειρότερο κακό, ίσως και θάνατο. Τα προφυλακτικά εμβόλια πρέπει αρχικά να τα δώσουμε σε λίγους ανθρώπους, να σιγουρευτούμε ότι είναι ασφαλή, και μετά να κάνουμε τις μεγάλες δοκιμές σε πολλούς περισσότερους για να δούμε πόσο καλά δουλεύουν, δηλαδή αν προστατεύουν από τη νόσο. Αυτό πρέπει να το κάνουμε σε μέρη που υπάρχει επιδημία του ιού και να περιμένουμε μέχρι να μολυνθούν οι εμβολιασμένοι για να δούμε αν θα νοσήσουν. Όλα αυτά απαιτούν χρονοβόρες διαδικασίες. Αν το πρόβλημα με αναζωπύρωση της επιδημίας το επόμενο φθινόπωρο αποδειχθεί τεράστιο, τότε πιο δραστικά μέτρα ίσως είναι αναγκαία. Το FDA στην Αμερική και οι υπηρεσίες ΕΜΕΑ στην Ευρώπη μπορεί να εγκρίνουν ένα εμβόλιο που είναι ασφαλές για χορήγηση σε ανθρώπους ακόμα και αν δεν έχουμε απόδειξη ότι προστατεύει. Αυτό θα συντομεύσει αρκετά τον χρόνο εφαρμογής του εμβολίου.
Το δεύτερο μέρος του ερωτήματος αφορά το αν θα υπάρξει εμβόλιο για κορωνοϊό. Έχω επισημάνει ότι υπάρχουν ιοί εύκολοι και ιοί δύσκολοι για ανάπτυξη εμβολίων. Δυστυχώς, δεν ξέρουμε αν ο σημερινός κορωνοϊός είναι εύκολος ή δύσκολος. Μόνο ο χρόνος και η πείρα θα απαντήσουν με βεβαιότητα. Προσπαθούμε να μάθουμε γρήγορα από μελέτες όπου μεταφέρουμε πλάσμα από θεραπευθέντες σε νοσούντες. Αν τα αποτελέσματα αυτών των δοκιμών είναι ξεκάθαρα θετικά, τότε οι ελπίδες για γρήγορο εμβόλιο θα αυξηθούν αρκετά.
Η Ελλάδα ήταν τυχερή που ο ιός ήρθε τον χειμώνα, η κυβέρνηση έδρασε γρήγορα και αποφασιστικά στην αρχή της επιδημίας, και η κοινωνία αντέδρασε σωστά. Το αποτέλεσμα ήταν η Ελλάδα να έχει πολύ χαμηλές μολύνσεις. Έτσι, λοιπόν, ακόμα και αν γίνουν λάθη και υπερβολές με τη χαλάρωση των μέτρων, το κόστος δεν θα είναι, άμεσα, μεγάλο.
— Αυτήν τη στιγμή ποια είναι τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση/ανακούφιση των συμπτωμάτων και πόσο αποτελεσματικά είναι; Τι αγωγή χρησιμοποιείται για κάποιον που μπαίνει στην ΜΕΘ;
Οι κλινικοί γιατροί αποκτούν κάθε μέρα και περισσότερη πείρα για την καλύτερη αντιμετώπιση των περιστατικών. Στην αρχή της επιδημίας δεν υπήρχαν ειδικά φάρμακα, αλλά σήμερα υπάρχουν ολοένα και περισσότερα. Μάθαμε αρκετά από τα πολλά προβλήματα που δημιουργεί ο ιός, όπως οι θρομβώσεις και η ισχυρή φλεγμονή. Όλα αυτά αντιμετωπίζονται πολύ καλύτερα από τους κλινικούς, εφαρμόζοντας συνδυασμούς παλιών και νέων φαρμάκων. Δεν είναι εύκολο να περιγράψουμε τα διάφορα πρωτόκολλα που γίνονται ολοένα πιο πολύπλοκα, αλλά οι θεράποντες γιατροί είναι σε θέση να κάνουν πολύ καλύτερη δουλειά σε σχέση με 2-3 μήνες πριν. Είναι εντυπωσιακό και ευχάριστο να βλέπει κανείς τη γρήγορη πρακτική πρόοδο.
— Μπορείτε να προβλέψετε πότε θα μπορέσει να υπάρξει στην αγορά θεραπεία για το Covid-19; Υπάρχει περίπτωση να συνεργαστούν φαρμακοβιομηχανίες γι' αυτό ή θα είναι άλλη μια κόντρα μεταξύ εταιρειών;
Η πρόβλεψή μου παραμένει πως πρώτη ριζική και γενική θεραπεία θα είναι μάλλον με μονοκλωνικά αντισώματα και θα είναι έτοιμη προς το τέλος του χρόνου. Από κοντά θα ακολουθήσουν συνδυασμοί ειδικών αντι-ιικών φαρμάκων, με πρώτο το Remdesivir, που θα δείξει την όποια χρησιμότητά του όταν θα βγουν οι μελέτες, με χορήγηση νωρίς μετά τη μόλυνση και επίσης σε συνδυασμό με δεύτερο ειδικό αντι-ιικά φάρμακο. Αυτές οι μελέτες ίσως πάρουν περισσότερο χρόνο από τα μονοκλωνικά, οπότε θα ολοκληρωθούν το 2021.
Οι εταιρίες βρίσκουν τον τρόπο να συνεργάζονται όταν χρειάζεται. Αυτό το έμαθα την αρχική περίοδο της επιδημίας του AIDS. Τότε οι προβλέψεις ήταν ότι ποτέ οι εταιρίες δεν θα δεχτούν συνεργασία. Αυτό επιτεύχθηκε εύκολα, παράχθηκαν αποτελεσματικοί συνδυασμοί δύο και τριών φαρμάκων, και θα ξαναγίνει εύκολα όπου χρειάζεται.
— Τι γίνεται με τις μεταλλάξεις; Έχει αλλάξει ο ιός από το αρχικό στέλεχος;
Υπάρχουν δημοσιεύσεις για μετάλλαξη του ιού που τον κάνει πιο μεταδοτικό, αλλά η γνώμη μου είναι ότι τα δεδομένα δεν είναι τόσο ισχυρά που να το αποδεικνύουν. Νομίζω ότι ο ιός σε αυτή την περίοδο είναι ένας και παρόμοιος σε όλη την υφήλιο, με ελάχιστες τυχαίες αλλαγές που δεν έχουν αναγκαστικά λειτουργική σημασία. Οι λόγοι είναι απλοί, η επιδημία εξαπλώθηκε γρήγορα επειδή ο ιός είναι αερομεταφερόμενος, και επειδή είναι καινούριος ιός για τους ανθρώπους, μολύνει όλους χωρίς αρχική ανοσολογική αντίσταση. Για να δούμε πώς θα εξελιχθεί ο ιός, πρέπει να περιμένουμε να περάσει χρόνος και να προσαρμοστεί στην ανοσολογική άμυνα των πληθυσμών. Όπως έχω αναφέρει, ο ιός θα δείξει την «αξία» του όταν οι ανθρωπότητα αρχίσει την αντίσταση με ανοσία, φάρμακα και κοινωνική προσαρμογή. Πάντως, επειδή διάφοροι κορωνοϊοί επιβιώνουν για αιώνες και προκαλούν επιδημίες, συνήθως «κοινού κρυολογήματος», νομίζω ότι και αυτός ο ιός θα μεταλλάσσεται και θα παραμείνει στον πληθυσμό.
— Οι ασυμπτωματικοί θεωρούμε ότι έχουν νοσήσει;
Οι ασυμπτωματικοί δεν νοσούν εξ ορισμού, αλλά πιθανολογείται ότι μεταδίδουν τον ιό με αποτέλεσμα να συντηρείται η επιδημία.
— Σε καλύπτουν τα αντισώματα που δημιουργούνται όταν είσαι ασυμπτωματικός, σε μία επόμενη επαφή με φορέα;
Αν έχει κανείς μολυνθεί αλλά δεν νοσεί, σημαίνει ότι για κάποιο λόγο, γενετικό ή επίκτητο, είναι ανθεκτικός στον ιό. Οι πιθανότητες, λοιπόν, είναι ότι δεν θα νοσήσει και σε επόμενη επαφή με φορέα. Αν η προστασία οφείλεται στα ειδικά προστατευτικά αντισώματα, η περίπτωση να νοσήσει μετά από νέα μόλυνση εξαρτάται από το πόσο διατηρούνται στην κυκλοφορία τα προστατευτικά αντισώματα. Αυτό θα το μάθουμε στους επόμενους μήνες και χρόνια.
— Εξηγείται η αυξημένη ανδρική ευαισθησία στη νόσο;
Όχι, από όσα ξέρω εγώ, νομίζω ότι θα μάθουμε περισσότερα σύντομα. Δεν θα ήταν το πρώτο παράδειγμα όπου οι γυναίκες είναι πιο ανθεκτικές, αλλά οι διαφορές δεν είναι μεγάλες μεταξύ των δυο φύλων.
— Κυκλοφόρησε με e-mail ένα κείμενο που ανέφερε ότι οι Έλληνες, οι Πορτογάλοι όπως και οι Βαλκανικοί λαοί δεν νόσησαν βαριά επειδή μέχρι πρόσφατα εμβολιάζονταν για τη φυματίωση. Κι ότι η Ιταλία, η Ισπανία, η Αμερική και άλλα κράτη που έχουν σταματήσει να κάνουν το εμβόλιο είχαν πολλαπλάσιους νεκρούς. Έχει καμία βάση αλήθειας αυτό;
Αυτά είναι αναπόδεικτες θεωρίες και υποθέσεις. Δεν νομίζω ότι έχουν βάση, αλλά υπάρχουν μελέτες σε εξέλιξη με το εμβόλιο BCG της φυματίωσης που θα αποδείξουν αν ισχύει ή όχι.
— Πόσο μεγάλος κίνδυνος είναι η επιστροφή στα σχολεία για την αναζωπύρωση της επιδημίας;
Σε αυτήν τη χρονική στιγμή έγινε αχρείαστα και απροετοίμαστα, απόδειξη ότι πολλά παιδιά δεν συμμετέχουν και αυτό καταστρέφει την πειθαρχία και τη σοβαρότητα που πρέπει να υπάρχει στους θεσμούς. Θα ήταν καλύτερα να κερδίσουν τα παιδιά έναν μήνα σχολείο το φθινόπωρο και να προετοιμαζόταν το άνοιγμα σοβαρότερα.
— Η περίπτωση της Σουηδίας είναι παράδειγμα προς μίμηση ή προς αποφυγή;
Παράδειγμα προς αποφυγή, φυσικά. Οι αριθμοί μιλάνε και είναι κατηγορηματικοί, κάποτε θα κατανοήσουμε όλοι τι λένε. Οι Σουηδοί απέτυχαν να προστατεύσουν τους ασθενέστερους. Τι μήνυμα στέλνει αυτό στην κοινωνία; Προτιμώ την Ελλαδίτσα. Νομίζω κανένας δεν δίστασε στην Ελλάδα μπροστά στο ψευτο-δίλημμα οικονομία ή προστασία των ανθρώπων. Το λέω ψευτο-δίλημμα, γιατί οι Σουηδία, Αγγλία, Ιταλία, Γαλλία κ.λπ., δεν νομίζω ότι θα γλιτώσουν την οικονομική ύφεση, παρά τον μεγάλο αριθμό θανάτων.
— Πόσο μεγάλη σημασία έχει η ταχύτητα της εξάπλωσης της αρρώστιας στην «ανοσία αγέλης»;
Ευελπιστώ ότι δεν θα φτάσουμε στην ανοσία αγέλης. Πριν από 100 χρόνια, στη μεγάλη πανδημία γρίπης, της επονομαζόμενης «ισπανικής», υπολογίζεται ότι μολύνθηκε η μισή ανθρωπότητα, περίπου ένα δισεκατομμύριο από τα δυο, τότε, στον πλανήτη. Αυτό πήρε μερικά χρόνια, τρία τουλάχιστον κύματα επιδημίας, και στοίχισε ίσως 20-50 εκατομμύρια θανάτους. Δεν πιστεύω ότι καμία κοινωνία στον κόσμο θα δεχτεί τέτοια νούμερα θανάτων, που αντιστοιχούν σε 0,05% του πληθυσμού.
Το καλύτερο θα ήταν να μη χρειαστούμε ποτέ ανοσία αγέλης, γιατί μόλυνση δισεκατομμυρίων ανθρώπων σημαίνει ότι θα δώσουμε μεγάλες ευκαιρίες στον ιό να δημιουργήσει τεράστιο αριθμό μεταλλάξεων και να έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να στρογγυλοκαθίσει στην ανθρώπινη κοινωνία. Η καλύτερη απάντηση, αντί για ανοσία αγέλης, είναι ένα εμβόλιο που θα περιορίσει ή θα αποβάλει τον ιό από τον ανθρώπινο πληθυσμό.
— «Να πάμε να κολλήσουμε για να κάνουμε αντισώματα», ακούστηκε και αυτό, θέλετε να το σχολιάστε;
Δεν συμφωνώ. Όπως σας ανέφερα, η γνώμη μου είναι ότι όσο περισσότεροι εκτίθενται και νοσούν, τόσο ευκολότερο θα είναι να διατηρηθεί ο ιός στον ανθρώπινο πληθυσμό. Υπάρχει επίσης και η πιθανότητα 5%-20% ακόμα και για νεαρά άτομα να νοσήσουν βαριά και να βλάψουν μόνιμα τους πνεύμονες, τα νεφρά η το καρδιαγγειακό τους. Το καλύτερο είναι να καθυστερήσουμε τη μόλυνση έως ότου υπάρξει εμβόλιο ή καλή θεραπεία.
— Κάποιοι λένε ότι κινδυνεύουμε περισσότερο από τις οικονομικές συνέπειες της καραντίνας παρά από τον ιό και ότι οι νεκροί από τα θανατηφόρα ατυχήματα (με το αυτοκίνητο π.χ.) είναι πολύ περισσότεροι παγκοσμίως στο ίδιο διάστημα. Τι έχετε να πείτε γι' αυτό;
Νομίζω ότι οι «κάποιοι» είναι τελείως λάθος και ότι μιλάνε τώρα εκ του ασφαλούς, ιδίως στην Ελλάδα. Εγώ έζησα τα νοσοκομεία την περίοδο της αρχής του AIDS, και είδα πώς άλλαξε η ιατρική μετά από αυτό. Βλέπω επίσης τι έγινε με τον κορωνοϊό σε περιοχές όπως η Βόρεια Ιταλία, το Λονδίνο ή η Νέα Υόρκη, όπου δεν υπήρχε μέρος να βάζουν τα πτώματα και υπήρχε ανάγκη ομαδικών τάφων.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι υπάρχουν πολλά άλλα προβλήματα στον κόσμο. Θα ήταν καλό να ακούσετε στην Ελλάδα τον Ιαβέρη που φωνάζει για την εκατόμβη των θανατηφόρων τροχαίων ατυχημάτων, που έχουν επίσης τεράστιο κοινωνικό κόστος. Το δυστύχημα είναι ότι τα παλιά προβλήματα συνήθως δεν τα λύνουμε, τα συνηθίζουμε. Αλλά το επιχείρημα ότι επειδή π.χ. ο Χίτλερ σκότωσε περισσότερους εμείς πρέπει να ανεχθούμε τον κορωνοϊό, είναι τελικά βλακώδες και αδιέξοδο.
— Τι είναι το φλεγμονώδες σύνδρομο Kawasaki που ακούμε τις τελευταίες μέρες;
Είναι ένα σύνδρομο που παρουσιάζεται σε παιδιά και ίσως οφείλεται σε διάφορες αιτίες, σίγουρα πια και στον κορωνοϊό. Παρουσιάστηκε σε περιοχές με εκτεταμένη επιδημία όπως η Ιταλία, η Νέα Υόρκη, η Αγγλία. Στην Κίνα δεν ανακοινώθηκε, οπότε είτε δεν το βρήκαν, είτε η γενετική σύσταση του πληθυσμού είναι διαφορετική. Το σύνδρομο Kawasaki είναι ένας από τους λόγους που πρέπει να αναθεωρήσουμε τη δοξασία ότι ο ιός δεν έχει νοσηρότητα στα παιδιά.
— Η αύξηση της θερμοκρασίας θα έχει καμία επίδραση στην εξάπλωση του ιού;
Δεν νομίζω ότι η θερμοκρασία θα είναι τόσο καθοριστική για μια νέα επιδημία. Αυτό που γίνεται το καλοκαίρι είναι ότι όλοι είμαστε έξω και είναι εύκολο να κρατήσει κανείς μεγαλύτερες αποστάσεις από τους άλλους. Στην Ελλάδα ίσως βοηθάει ο ήλιος και το ξηρό κλίμα. Η θεωρία για την ύφεση το καλοκαίρι βγήκε κατ' αναλογία της ενδημικής γρίπης. Αυτό δεν ισχύει για νέες επιδημίες. Τώρα έχουμε τη νέα επιδημία να εξαπλώνεται σε όλα τα κλίματα, σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Η επιδημία στην Τουρκία και τη Βραζιλία εμφάνισε παρόμοιους ρυθμούς σε δυο διαφορετικά ημισφαίρια.
— Ποια θα ήταν μια ιδανική συνέχεια για το επόμενο διάστημα για να μπορούμε να μιλάμε για εξασθένιση της επιδημίας;
Ιδανικά θα ήταν να μηδενιστούν τα κρούσματα, όπως κατάφερε η Νέα Ζηλανδία, π.χ., με αυστηρή καραντίνα. Η Ελλάδα τα πήγε εξαιρετικά καλά, αλλά δεν μηδένισε τα κρούσματα.
— Το τεστ αντισωμάτων πόσο αξιόπιστο είναι αυτήν τη στιγμή;
Υπάρχουν πάμπολλα τεστ αντισωμάτων αυτήν τη στιγμή, νομίζω ότι τα καλύτερα είναι πολύ αξιόπιστα. Θα γίνουν περίπου τέλεια με την ευρύτερη εφαρμογή τους και τη συσσώρευση πείρας.
— Από όλα αυτά που διαβάζουμε καθημερινά, αυτούς τους δύο μήνες που ο κορωνοϊός είναι έντονα στη ζωή μας, δεν ξέρει κανείς τι να πιστέψει και τι είναι υπερβολή και ανακρίβεια. Πιστεύετε ότι έχουν ευθύνη τα social media γι' αυτό ή ότι φταίνε και τα παραδοσιακά μέσα με τη στάση τους;
Είναι αξιοπρόσεκτο και θέλει πολλή μελέτη ότι η τεράστια επέκταση της επικοινωνιακής δυνατότητας έφερε περισσότερη σύγχυση και παραπληροφόρηση. Είναι αξιοθαύμαστο αλλά και άκρως ανησυχητικό ότι τόσοι πολλοί γράφουν στο Ίντερνετ σε κοινή θέα άσκεφτες γνώμες που δεν θα έλεγαν σε μια παρέα φίλων τους. Τι φταίει; Νομίζω ότι αυτό δείχνει ότι δεν κατανοούμε ακόμα τους κανόνες και τις υποχρεώσεις της νέας εποχής, όπου ο καθένας γίνεται πομπός πληροφορίας. Είναι ευθύνη όλων να ερευνούν την αξιοπιστία των πληροφοριών που πιστεύουν και αναμεταδίδουν. Απορώ και θαυμάζω για το πόσο εύκολα μορφωμένοι και καλόπιστοι πολίτες πέφτουν θύματα της πιο εξόφθαλμης παραπληροφόρησης και προπαγάνδας. Είναι επίσης ευθύνη των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης να γίνουν όσο καλύτερα μπορούν. Στην Αμερική παρακολουθούμε μια μεγάλη αναγέννηση του τύπου, εφημερίδες και περιοδικά γίνονται ολοένα και καλύτερα. Ελπίζω το ίδιο να γίνει και στην Ελλάδα.
— Αν ήταν στο χέρι σας, τι μέτρα θα παίρνατε αυτή τη στιγμή;
Η πιο ασφαλής μέθοδος είναι να εμπιστευτούμε τις επιτροπές ειδικών που στην Ελλάδα έκαναν εξαιρετική δουλειά μέχρι τώρα. Η συλλογική απόφαση παίρνει παραπάνω χρόνο και προσπάθεια, αλλά δίνει την ευκαιρία σε πολλές γνώμες να εκφραστούν και να ενσωματωθούν.
— Να ανοίξουμε τα σύνορα να έρθουν οι τουρίστες; Να ταξιδέψουμε στο εξωτερικό το καλοκαίρι; Τι θα προτείνατε;
Να ανοίξουμε τα σύνορα, φυσικά. Η Ελλάδα έχει παγιδευτεί σε «μονοκαλλιέργεια» του τουρισμού, που σημαίνει ότι η οικονομική κρίση θα ενταθεί αν ο τουρισμός πάθει καθίζηση. Πολλές περιοχές περιμένουν τον τουρισμό για να επιβιώσουν. Σε βάθος χρόνου αυτή η εξάρτηση θα έπρεπε να μετριαστεί, αλλά ρεαλιστικά, σήμερα, θα πρέπει να γίνει οτιδήποτε είναι δυνατόν για να διασωθεί η τουριστική σεζόν. Θα έλεγα ότι είναι ευκαιρία η Ελλάδα όχι μόνο να διασώσει, αλλά και να ενισχύσει το brand name, το όνομά της, με αφορμή τη θετική παγκόσμια δημοσιότητα που πέτυχε με την σωστή άμυνα στον κορωνοϊό. Ακόμα και αν έρθουν λίγοι τουρίστες, ακόμα και αν το κέρδος είναι μικρό, αν η εμπειρία είναι θετική και δεν υπάρξουν καταστροφές και παρατράγουδα, αυτό βάζει σημαντική θετική παρακαταθήκη για το μέλλον. Η διάσωση του τουρισμού, φυσικά, εξαρτάται και από άλλους αστάθμητους παράγοντες, και ιδιαίτερα από τη στάση των χωρών-πελατών του ελληνικού τουρισμού.
— Την ελεύθερη έλευση τουριστών, χωρίς κανέναν περιορισμό, πώς τη βλέπετε; Πώς θα μπορέσει να ελεγχθεί η κατάσταση, αν ξεκινήσει ξανά επιδημία;
Η ελεύθερη έλευση επισκεπτών είναι πρακτική αναγκαιότητα. Η επιστροφή της επιδημίας από μεγάλη χαλάρωση και απροσεξία είναι επίσης πιθανή. Επιθετική ιχνηλάτηση νέων κρουσμάτων και απομόνωση είναι το πιο σημαντικό. Πρέπει να επιστρατευθεί όλο το δυναμικό της χώρας ώστε να υπάρξουν τρόποι ελέγχου με δεδομένο την παρουσία επισκεπτών και να καλυφθεί το κόστος.
— Τις τελευταίες μέρες η ζωή στην Αθήνα έχει επιστρέψει σχεδόν στην κατάσταση που ήταν πριν την επιδημία, ίσως επειδή δεν υπάρχον νέα κρούσματα και όλοι έχουν ανάγκη της επιστροφής στην κανονικότητα. Το μόνο που θυμίζει αυτό που ζήσαμε για δυόμισι μήνες είναι οι μάσκες στα μέσα μεταφοράς και των υπαλλήλων στα μαγαζιά. Όλοι θεωρούν ότι είναι κάτι που δεν μας αφορά πια, ότι έχει μεταφερθεί η επιδημία εκτός Ευρώπης και σίγουρα εκτός Ελλάδας, είναι όντως έτσι και πόσο επικίνδυνο είναι αυτό;
Η Ελλάδα ήταν τυχερή που ο ιός ήρθε τον χειμώνα, η κυβέρνηση έδρασε γρήγορα και αποφασιστικά στην αρχή της επιδημίας, και η κοινωνία αντέδρασε σωστά. Το αποτέλεσμα ήταν η Ελλάδα να έχει πολύ χαμηλές μολύνσεις. Έτσι, λοιπόν, ακόμα και αν γίνουν λάθη και υπερβολές με τη χαλάρωση των μέτρων, το κόστος δεν θα είναι, άμεσα, μεγάλο. Μπορεί και για λίγο, έναν-δύο μήνες, να μη φανεί μεγάλη αύξηση. Αλλά τα συνεχή καινούρια κρούσματα δείχνουν την παρουσία το ιού στην Ελλάδα και σύντομα η επιδημία μπορεί να αναζωπυρωθεί. Ο ιός παραμένει επικίνδυνος. Πολύ λίγο άλλαξε η κατάσταση από την αρχή της επιδημίας. Ανοσία αγέλης είναι αδύνατο να επιτευχθεί σύντομα. Αν είναι έτσι, γιατί θα ήταν σωστό να αρθούν όλοι οι περιορισμοί; Αυτό είναι ανεύθυνο και επικίνδυνο.
— Προβλέπετε ότι θα ξαναχρειαστεί lockdown τους επόμενους μήνες;
Για τους παραπάνω λόγους, νομίζω ότι περιορισμοί δεν είναι χρήσιμοι ή αναγκαίοι τώρα, αλλά μπορεί να χρειαστούν τον χειμώνα, αν δεν υπάρξει αυτοσυγκράτηση. Η συμπεριφορά όλων μέχρι τότε μπορεί να είναι καθοριστική. Η λογική λέει ότι με ήπια μέτρα και σωστή συμπεριφορά το lockdown θα αποφευχθεί.
