Ο ιός που κατασκευάστηκε σε εργαστήριο, οι ψεύτικοι νεκροί, οι νεκροί που μας κρύβουν, οι γιατροί-ηθοποιοί, η πρόθεση του Μπιλ Γκέιτς να μας τσιπάρει, το ήδη έτοιμο εμβόλιο και αρκετές, ακόμα πιο εξωφρενικές θεωρίες συνωμοσίας κατακλύζουν τις τελευταίες εβδομάδες τα social media – σε ορισμένες περιπτώσεις και τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Γιατί όμως, εν μέσω πανδημίας, τόσο μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού στρέφεται στη συνωμοσιολογία και τα ψεύδη, αντί να εμπιστευτεί την επιστήμη; Τι καθιστά τόσο ελκυστικές τις ψευδείς και κατασκευασμένες ειδήσεις και γιατί μπορούν να γίνουν επικίνδυνες για την ατομική υγεία και την κοινωνική συνοχή;
Είναι η τρίτη εβδομάδα μετά το lockdown και έχουμε αρχίσει να εξοικειωνόμαστε με τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης. Στην ουρά έξω από το σούπερ μάρκετ όλοι τηρούν τις προβλεπόμενες αποστάσεις. Έως ότου μια κυρία αρχίζει να λογομαχεί με τον υπάλληλό του, που δίνει οδηγίες σε όσους περιμένουν. «Μη βιάζεστε», την επιπλήττει ένας ηλικιωμένος, «να περιμένετε στη σειρά σας». «Δεν με νοιάζει να μπω πρώτη. Με νοιάζει που μας λένε ψέματα για να μας έχουν σαν τα πρόβατα» του λέει, ενώ προχωράει προς το μέρος του. Ο ηλικιωμένος πισωπατάει. «Αυτά δεν τα χρειάζεσαι» του λέει σε πιο φιλικό τόνο η γυναίκα, δείχνοντας τα γάντια και τη μάσκα που κρέμεται από το πηγούνι του. «Δεν κολλάει ο ιός» λέει. «Και δεν κολλάει, επειδή δεν υπάρχει ιός» συνεχίζει πιο δυνατά, προφανώς για την ακούσουν όλοι. «Ούτε ιός υπάρχει, ούτε νεκροί, ούτε άρρωστοι. Μας δουλεύουν ψιλό γαζί κι εμείς τα χάβουμε». Αν και προσωπικά σταμάτησα να την προσέχω, η γυναίκα συνέχισε να αγορεύει μέχρι που μπήκε στο κατάστημα.
Δεν λείπουν και οι πιο σύνθετες θεωρίες που καταλήγουν στο ότι απώτερος στόχος τους είναι να μας μεταδώσουν, μέσω του εμβολίου, ανίατες νόσους που θα απαιτούν ισόβιες θεραπείες, ενώ παράλληλα θα μας παρακολουθούν ‒ τρία σε ένα δηλαδή. Και Μπιλ Γκέιτς και Big Pharma και τσιπάκι.
Η προπορευόμενη πελάτισσα γύρισε και με κοίταξε. «Το παράκανε με τις φωνές», σχολίασε, «αλλά, εδώ που τα λέμε, δεν έχει άδικο». Αμφιταλαντεύτηκα αν έπρεπε να απαντήσω. Πίστευα ότι δεν είχε νόημα να χάνεις τον χρόνο σου για να συζητάς με «ψεκασμένους», αλλά ο χρόνος στην ουρά έμοιαζε, ούτως ή άλλως, άπλετος. «Αν επιτρέπεται, σε τι είχε δίκιο η κυρία;» ρωτάω. «Ε, ότι δεν υπάρχει ιός» απαντάει εκείνη με φυσικότητα. Την κοιτάω καλύτερα. Δεν είμαι φυσιογνωμιστής, αλλά τίποτα στην εμφάνισή της δεν συνάδει με αυτά που λέει. «Και όλοι αυτοί που νοσούν; Αυτοί που πεθαίνουν καθημερινά;» αντιλέγω. Η γυναίκα κοιτάει δεξιά-αριστερά λες και θέλει να σιγουρευτεί ότι δεν την ακούνε άλλοι και μου λέει χαμηλόφωνα: «Ηθοποιοί είναι. Κι αυτοί που λένε ότι αρρώστησαν και οι γιατροί και όλοι».
Αποφάσισα ότι είναι μάταιο να συνεχίσω τον διάλογο, αλλά με το που στρέφομαι στην οθόνη του κινητού μου, ακούγεται μια αντρική φωνή. «Όπως τα λέει η κυρία είναι. Γνωρίζετε εσείς κάποιον που έχει νοσήσει;». Αντιλαμβάνομαι ότι η ερώτηση απευθύνεται σ' εμένα. «Δεν είμαι συνωμοσιολόγος, αλλά...» συνεχίζει ο άντρας, κουνώντας πάνω-κάτω τη χειρουργική μάσκα που κρατάει. Δεν του απάντησα. Συνέχισα να κοιτάω την οθόνη σιωπηλός και απογοητευμένος.
TO TΣΟΥΝΑΜΙ ΤΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ
Αυτή η αίσθηση απογοήτευσης με συνοδεύει κάθε φορά που σκοντάφτω σε κάποια αντίστοιχη συζήτηση. Και τις τελευταίες εβδομάδες σκοντάφτω ολοένα και πιο συχνά. Είχα την ελπίδα ότι η πανδημία θα φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά στην επιστήμη, αλλά, όπως αποδεικνύεται, η πρωτοφανής παγκόσμια συνθήκη καλλιεργεί το έδαφος για να ανθήσουν η δεισιδαιμονία και ο ανορθολογισμός.
Όπως προκύπτει από τις πρώτες σχετικές επιστημονικές μελέτες, αλλά και από την καθημερινή εμπειρία όλων μας, το πανδημικό κύμα που σαρώνει τον πλανήτη συνοδεύεται και από ένα τσουνάμι θεωριών συνωμοσίας. Σε αντίθεση με το παρελθόν, μάλιστα, οι θεωρίες αυτές αναπαράγονται από πολύ περισσότερους ανθρώπους. Μια προσπάθεια χαρτογράφησης της ταχύτητας διάδοσης των θεωριών συνωμοσίας απέδειξε ότι μεταδίδονται ταχύτερα από τον ίδιο τον ιό. Ειδικά από αυτούς που δηλώνουν προγραμματικά «δεν είμαι συνωμοσιολόγος, αλλά...». Αμέσως μετά το «αλλά» ξεκινάει το πρόβλημα, το οποίο αλληλοτροφοδοτείται με τις επιπτώσεις της συνακόλουθης κοινωνικο-οικονομικής κρίσης.
Όσο πιο αδύναμοι και ανασφαλείς αισθάνονται οι άνθρωποι, τόσο πιο πιθανό είναι να πιστέψουν αστήρικτες θεωρίες και αστικούς μύθους. Διαχρονικά, άλλωστε, οι πιο ευάλωτοι σε θεωρίες συνωμοσίας ήταν οι πλέον αδύναμοι και ανασφαλείς, αλλά και όσοι αναζητούν μια απλουστευτική εξήγηση σε δυσερμήνευτα γεγονότα. Ειδικά όταν βιώνουν χαοτικές και περίπλοκες καταστάσεις.
Έχει αποδειχτεί επιστημονικά ότι σε συνθήκες αβεβαιότητας τα άτομα είναι πολύ πιο δεκτικά σε πληροφορίες που υποδεικνύουν «ενόχους» για την κατάσταση (πολιτικούς, επιστήμονες, εκπροσώπους θεσμικών οργάνων). Ακόμα και αν οι πληροφορίες δεν αποδεικνύονται ή σκεπάζονται από ένα πέπλο μυστηρίου. Η ανάγκη ψυχολογικής αποσυμπίεσης και διοχέτευσης αρνητικών συναισθημάτων προς έναν στόχο αποδεικνύεται ισχυρότερη της ανάγκης για αναζήτηση της τεκμηρίωσης.
Ο θυμός που νιώθουμε τότε προς αυτούς τους «ισχυρούς ηθοποιούς» συνοδεύεται από ένα αίσθημα αποτελεσματικότητας (εμπιστοσύνη στην ικανότητα κάποιου να πλοηγείται αποτελεσματικά στον κόσμο), αυξάνοντας έτσι την πιθανότητα να αναλάβουμε δράση, συμμετέχοντας πολιτικά, διαμαρτυρόμενοι ή, σε περίπτωση ιατρικής κατάστασης ενός αγαπημένου προσώπου, ίσως καταθέτοντας αγωγή.
ΚΑΤΙ ΜΑΣ ΚΡΥΒΟΥΝ
Μία από τις κυρίαρχες αφηγήσεις που διαδόθηκε ευρέως στους κόλπους των συνωμοσιολόγων αλλά και σε πιο mainstream κοινά τις πρώτες ημέρες της εγχώριας επιδημίας βασιζόταν στην παραδοχή ότι η κυβέρνηση και οι επιστήμονες ψεύδονταν για τον αριθμό των νεκρών, προκειμένου να μας «κλειδώσουν μέσα». Στα κοινωνικά δίκτυα σέρνονταν επί εβδομάδες δήθεν αποκαλύψεις γιατρών και νοσηλευτών ότι δεν υπάρχουν ασθενείς με Covid και ότι όλα αυτά δεν είναι παρά τηλεοπτικό σόου.
Παρότι η φημολογία δεν στηριζόταν σε οποιοδήποτε στοιχείο, συνέχιζε να ισχυροποιείται, θεμελιωμένη στα συναισθήματα του φόβου και της ανασφάλειας που ήταν διάχυτα στην ελληνική κοινωνία. Οι τίτλοι «κάτι μας κρύβουν» και «δείτε το πριν το κατεβάσουν» δεν περιορίζονταν πια σε περιθωριακά sites αλλά αποτελούσαν αντικείμενο συζήτησης στα WhatsApp, στα Ζoom και στα τηλεφωνήματα με συγγενείς και φίλους. Και ίσως οι φήμες αυτές να μην απάλυναν το αίσθημα του φόβου αλλά δημιουργούσαν μια ψευδαίσθηση γνώσης και ελέγχου της κατάστασης.
Μόλις μερικές εβδομάδες αργότερα, όταν ξεκίνησε η σταδιακή άρση των μέτρων, το κέντρο βάρους των ισχυρισμών μετατοπίστηκε στο αντίθετο άκρο: οι Αρχές μάς κρύβουν τα πραγματικά κρούσματα και θύματα προκειμένου να επαναλειτουργήσει η οικονομία. Αρκετοί χρήστες των social media, μάλιστα, διακινούσαν αμφότερες τις φήμες.
Αντίστοιχα, ορισμένοι απ' όσους οχυρώθηκαν αρχικά πίσω από την παραδοχή ότι πρόκειται για μια απλή γρίπη δεν άργησαν να υιοθετήσουν τις εισαγόμενες «αποκαλύψεις» για την εργαστηριακή προέλευση του ιού. Χωρίς, βέβαια, να εξηγούν γιατί αυτοί που οργάνωσαν μια τόσο δαιμόνια επιχείρηση επιμόλυνσης του παγκόσμιου πληθυσμού δημιούργησαν τελικά έναν τόσο ανίσχυρο ιό που προκαλεί ένα απλό κρυολόγημα. Εξηγήσεις δεν λάβαμε ούτε απ' όσους αναπαράγουν «μαγικούς» τρόπους αντιμετώπισης του –ανύπαρκτου, για να μην ξεχνιόμαστε, ιού– με σκόρδα, κολόνιες και στοματικά διαλύματα.
ΤΟ ΤΣΙΠΑΚΙ ΤΟΥ ΜΠΙΛ ΓΚΕΪΤΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΟΥ 5G
Παράλληλα και εξίσου αστραπιαία διαδίδονται στη δημόσια σφαίρα τα ψεύδη περί υποχρεωτικών εμβολιασμών και ελέγχου του πληθυσμού. Τα social media και τα διάφορα διαδικτυακά fora κατακλύζονται από αστήρικτες τερατολογίες για τον ρόλο του Μπιλ Γκέιτς, ο οποίος φέρεται αποφασισμένος να μας «τσιπάρει» μέσω του εμβολίου, προκειμένου να μας παρακολουθεί. Ή να μας αρρωστήσει. Ή να μας σκοτώσει.
Πανταχού παρούσες είναι και οι «αποκαλύψεις» για την παγκόσμια φαρμακοβιομηχανία, που δήθεν έχει έτοιμο το εμβόλιο, αλλά περιμένει να φτάσουμε στο αμήν για να δεχτούμε όλοι να το κάνουμε. Άλλοι ισχυρίζονται ότι το εμβόλιο όχι μόνο δεν θα αντιμετωπίζει τον κορωνοϊό αλλά θα τον ενισχύει, ώστε οι αόρατες δυνάμεις που κινούν τα νήματα να βεβαιωθούν ότι όσοι δεν κόλλησαν θα νοσήσουν σίγουρα στο κοντινό μέλλον.
Δεν λείπουν και οι πιο σύνθετες θεωρίες που καταλήγουν στο ότι απώτερος στόχος τους είναι να μας μεταδώσουν, μέσω του εμβολίου, ανίατες νόσους που θα απαιτούν ισόβιες θεραπείες, ενώ παράλληλα θα μας παρακολουθούν ‒ τρία σε ένα δηλαδή. Και Μπιλ Γκέιτς και Big Pharma και τσιπάκι.
Σε όλα αυτά τα μάλλον θλιβερά κατάφερε να παρεισφρήσει και η φαιδρή συσχέτιση του νέου κορωνοϊού με το 5G. Πράγματι, οι περισσότεροι θα απορρίψουν αυτήν τη θεωρία, γελώντας τρανταχτά. Όπως γελούσα κι εγώ, μέχρι που από κάποια διαδικτυακή σπόντα βρέθηκα σε ένα Facebook group που απαιτεί να σταματήσει η εγκατάσταση του δικτύου επόμενης γενιάς στη χώρα μας.
Όσο απίστευτο κι αν ακούγεται, χιλιάδες από τα μέλη της ομάδας ομονοούν στο ότι η διάδοση του νέου κορωνοϊού σχετίζεται άμεσα με την εγκατάσταση κεραιών 5G, οι οποίες, όπως λένε, αποδυναμώνουν το ανοσοποιητικό. Αναδημοσιεύουν, μάλιστα, έναν χάρτη, στον οποίον τα σημεία ευρύτερης διάδοσης της πανδημίας, όπως η Γουχάν, το Μιλάνο, η Μαδρίτη και η Νέα Υόρκη, ταυτίζονται με τις τοποθεσίες όπου εγκαταστάθηκε το δίκτυο 5G. Ούτε αυτοί, βέβαια, μπαίνουν στον κόπο να εξηγήσουν γιατί δεν συνέβη το ίδιο σε εκατοντάδες άλλες πόλεις όπου ήδη λειτουργούν 5G δίκτυα, αλλά η διάδοση του ιού ήταν απείρως μικρότερη ή μηδαμινή. Και κάπως έτσι τα γέλια κόπηκαν απότομα.
H ANOΗΣΙΑ ΤΗΣ ΑΓΕΛΗΣ
Προφανώς, το φαινόμενο δεν είναι ελληνικό. Ένας στους τρεις Αμερικανούς, σύμφωνα με μελέτη του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι, δηλώνει βέβαιος ότι ο ιός είναι κατασκευασμένος σε εργαστήριο. Παράλληλα, το 29% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι το μέγεθος της απειλής από τον ιό έχει λάβει υπερβολικές διαστάσεις για να πληγεί η εικόνα του Προέδρου Τραμπ.
Από μια πρόσφατη δημοσκόπηση στην Αυστραλία προέκυψε ότι ένας στους πέντε πολίτες κάτω των 35 θεωρεί ότι ο Μπιλ Γκέιτς εμπλέκεται στην κατασκευή και διάδοση του ιού, ενώ αντίστοιχα υψηλό είναι το ποσοστό όσων συσχετίζουν την πανδημία με τις εγκαταστάσεις κεραιών για το 5G. Εξάλλου, το 39% των Αυστραλών θεωρεί ότι ο νέος κορωνοϊός κατασκευάστηκε σε εργαστήριο.
Η προφανής και βολική εξήγηση για την τόσο ευρεία διάδοση των θεωριών συνωμοσίας είναι ότι αναπαράγονται από αφελείς συνανθρώπους μας. Αυτό το άρθρο θα μπορούσε να έχει τίτλο «Μέχρι να φτάσουμε στην ανοσία της αγέλης θα πρέπει να υποστούμε την ανοησία της αγέλης» και να τελειώνουμε. Αν μη τι άλλο, χρειάζεται ισχυρή δόση αφέλειας για να πιστέψεις ότι όλο αυτό συνέβη για να σε εμβολιάσουν με μικροτσίπ. Η ερμηνεία της συλλογικής ανοησίας, όμως, δεν είναι αρκετή. Χωρίς να θέλουμε να μειώσουμε τον ρόλο των ανόητων στη διάδοση αυτών των θεωριών, δεν είναι αφελείς όλοι όσοι τις διακινούν.
Δεν αναφερόμαστε σε όσους το κάνουν για να αποκομίσουν κέρδη ή φήμη ούτε σε αυτούς που απλώς τρολάρουν. Ούτε, βέβαια, σε εκείνους τους, κρατικούς και μη, μηχανισμούς που θέλουν να δημιουργήσουν τοξικό κλίμα και να αποδιοργανώσουν κοινωνίες, κράτη και ομοσπονδίες για δικά τους γεωπολιτικά και οικονομικά οφέλη. Δεν είναι, άλλωστε, διόλου τυχαίος ο ρόλος του Κρεμλίνου ούτε και του Πεκίνου στην ευρεία διάδοση των ψευδολογιών γύρω από την πανδημία. Τα κίνητρα όλων αυτών είναι σαφή και προφανή. Αυτά που πρέπει να διερευνήσουμε είναι τα κίνητρα όσων, χωρίς να αποκομίζουν κάποιο όφελος, ίσως και άθελά τους συμμετέχουν στην πανδημία της παραπληροφόρησης.
«Οι θεωρίες συνωμοσίας ικανοποιούν την ανάγκη για βεβαιότητα, ασφάλεια και αυτοεκτίμηση»
Διερευνώντας τον περίπλοκο μηχανισμό που καθιστά τόσο ελκυστικές και τόσο πιστευτές τις θεωρίες συνωμοσίας, απευθυνθήκαμε στην Κάρεν Ντάγκλας, καθηγήτρια Κοινωνική Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ.
«Πολλοί άνθρωποι έλκονται από θεωρίες συνωμοσίας, επειδή φαίνεται ότι αυτές ικανοποιούν σημαντικές ψυχολογικές ανάγκες τους, όπως η ανάγκη για γνώση και βεβαιότητα, η ανάγκη για ασφάλεια και αυτονομία και η ανάγκη για αυτοεκτίμηση» δήλωσε αποκλειστικά στη LiFO η Κάρεν Ντάγκλας.
«Αυτές οι ανάγκες είναι πιθανό να ενισχυθούν κατά τη διάρκεια μιας περιόδου κρίσης, γι' αυτό παρατηρούμε τόσο πολλές θεωρίες συνωμοσίας το τελευταίο διάστημα». Όπως διευκρινίζει η καθηγήτρια, το αν αυτές οι ανάγκες πράγματι ικανοποιούνται από τις θεωρίες συνωμοσίας είναι εντελώς διαφορετικό θέμα.
Η Κάρεν Ντάγκλας μελετάει τις ψυχολογικές πτυχές των θεωριών συνωμοσίας για περισσότερα από 10 χρόνια και έχει δημοσιεύσει πολυάριθμα σχετικά άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά.
«Πολλοί δυσπιστούν στις επιστημονικές θέσεις και οι θεωρίες συνωμοσίας συχνά εμπεριέχουν καχυποψία ή δυσπιστία για τους επιστήμονες και τα επιστημονικά ευρήματα» λέει στη LiFO η Κάρεν Ντάγκλας. «Μια συνήθης αντίληψη των συνωμοσιολόγων είναι ότι οι επιστήμονες συνεργάζονται με τις κυβερνήσεις προκειμένου να χειραγωγούν και να παραπλανούν τους ανθρώπους».
Όπως σχολιάζει η πολύπειρη κοινωνική ψυχολόγος, αυτή είναι μια πολύ πιο κοινή πεποίθηση απ' ό,τι θεωρούν οι περισσότεροι. Δεν είναι δύσκολο να το διαπιστώσει κανείς στην πράξη. Αρκεί να βγει από τη «φούσκα» του, το echo chamber που οι περισσότεροι χτίζουμε στα social media, όπου δικτυωνόμαστε με χρήστες που έχουν παρόμοιες απόψεις. Εκτός, όμως, από τους ορθολογιστές, echo chambers διαμορφώνουν –πολύ πιο συστηματικά και οργανωμένα μάλιστα– και οι συνωμοσιολόγοι.
ΟΙ ΑΡΝΗΤΕΣ ΤΟΥ HIV
Η ανάγκη των ανθρώπων να προσφεύγουν σε θεωρίες συνωμοσίας και αστικούς μύθους δεν είναι καινούργια. Ειδικά σε περιόδους κρίσεων και δη υγειονομικών. Η ανθρωπότητα μετατόπιζε διαχρονικά τις ευθύνες της για τους λοιμούς και τις επιδημίες, αποδίδοντάς τες σε ανώτερες, άφαντες δυνάμεις. Πολύ πριν από τους αρνητές του νέου κορωνοϊού (SARS-CoV-2), στη νοτιοανατολική Ασία είχαν εμφανιστεί οι αρνητές του κορωνοϊού SARS-CoV, ενώ στην Αφρική κάθε επιδημικό κύμα του Έμπολα συνοδεύεται από σωρεία μύθων και ψευδών ειδήσεων.
Το ίδιο και με τον HIV. Παρότι 38 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο ζουν με HIV/AIDS και περίπου τρία εκατομμύρια μολύνονται κάθε χρόνο, ενώ σχεδόν δύο εκατομμύρια θάνατοι σχετίζονται με το AIDS, πολλοί συνεχίζουν να υποστηρίζουν ότι ο HIV είναι ακίνδυνος. Ή ότι δεν μεταδίδεται τόσο εύκολα. Ή ότι δεν υπάρχει καν. Ακόμη περισσότεροι, βέβαια, θεωρούν ότι ο ιός έχει παραχθεί τεχνητά σε εργαστήριο. Οι αρνητές του HIV μπορεί να μην είναι πολλοί, αλλά κάνουν αρκετό θόρυβο. Σας θυμίζει κάτι;
Η πεποίθηση στις θεωρίες συνωμοσίας συνδέεται με μια σειρά αρνητικών συνεπειών, όπως ο σκεπτικισμός για τα εμβόλια, η άρνηση του κλιματικής αλλαγής αλλά και η ενίσχυση των προκαταλήψεων ή ακόμη και της βίαιης συμπεριφοράς
Σε αντίθεση με άλλες επιφανείς θεωρίες συνωμοσίας –όπως ότι οι Αμερικανοί «έστησαν» την 11η Σεπτεμβρίου ή ότι ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ στο φεγγάρι–, αυτές που σχετίζονται με την πανδημία δεν είναι τόσο εξωφρενικές. Τουλάχιστον σε πρώτη ανάγνωση.
Για παράδειγμα, η θεωρία της Big-Pharma, δηλαδή των φαρμακευτικών εταιρειών που θα κερδοσκοπήσουν με αφορμή την αντιμετώπιση του SARS-CoV-2, γίνεται εύκολα πιστευτή. Οι φαρμακευτικές που θα αναπτύξουν φαρμακευτικές θεραπείες και εμβόλια πράγματι θα αποκομίσουν δυσθεώρητα έσοδα. Το λογικό άλμα που ακολουθεί, όμως, αυτήν τη διαπίστωση στις συνωμοσιολογικές διατυπώσεις είναι ότι οι φαρμακευτικές δημιούργησαν εργαστηριακά τον ιό για να αποκομίσουν τα κέρδη ή ότι έχουν ήδη έτοιμο ένα εμβόλιο το οποίο θα γίνει υποχρεωτικό, προσκομίζοντας στα ταμεία τους δισεκατομμύρια δολάρια. Απλοϊκές εξηγήσεις, όπως αυτή, λειτουργούν ως λαβές κατανόησης της περίπλοκης πραγματικότητας, ενώ παράλληλα προσφέρουν μια αίσθηση ελέγχου, ειδικά εν μέσω καταστάσεων που μοιάζουν εκτός ελέγχου.
Αν και σε πρώτη ανάγνωση οι περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας φαντάζουν απλώς γραφικές, συχνά και αρκετά αστείες, η αναπαραγωγή τους εμπεριέχει σημαντικούς κινδύνους. «Ενώ ορισμένες θεωρίες συνωμοσίας φαίνονται αβλαβείς, πολλές πιθανόν να αποδειχτούν ιδιαίτερα επιβλαβείς» σχολιάζει στη LiFO η Κάρεν Ντάγκλας. «Η έρευνα δείχνει ότι η πεποίθηση στις θεωρίες συνωμοσίας συνδέεται με μια σειρά αρνητικών συνεπειών, όπως ο σκεπτικισμός για τα εμβόλια, η άρνηση του κλιματικής αλλαγής αλλά και η ενίσχυση των προκαταλήψεων ή ακόμη και της βίαιης συμπεριφοράς».
TI KANOYME ΛΟΙΠΟΝ;
Πολλοί ισχυρίζονται ότι η κατάρριψη των θεωριών συνωμοσίας είναι ένα βασικό βήμα στην αντιμετώπισή τους, αλλά μάλλον δεν είναι αρκετό. Αυτοί που είναι αποφασισμένοι να τις πιστέψουν και να τις διαδώσουν πιθανότατα δεν πτοούνται από το debunking τους. Δεν πρέπει, άλλωστε, να ξεχνάμε ότι οι επίσημες πηγές πληροφόρησης και τα «συστημικά» ΜΜΕ αποτελούν κόκκινο πανί για τους συνωμοσιολόγους.
Όπως λέει στη LiFO η Κάρεν Ντάγκλας, εφόσον οι θεωρίες διαψευστούν και αποδυναμωθούν από ειδικούς, αυξάνονται αισθητά οι πιθανότητες να αναζητήσουν οι συνωμοσιολόγοι πληροφορίες που αντιστοιχούν και επιβεβαιώνουν τα συνωμοσιολογικά πιστεύω τους, με αποτέλεσμα οι αντιλήψεις αυτές να ισχυροποιηθούν περαιτέρω. Όπως σημειώνει, μάλιστα, η δρ. Ντάγκλας, η επιστημονική έρευνα δείχνει ότι η κοινωνική απομόνωση αυξάνει την πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας. «Μια συνέπεια των μέτρων αποστασιοποίησης και των lockdown είναι ότι οι άνθρωποι που μένουν μόνοι με τις σκέψεις τους είναι πιθανότερο να μηρυκάσουν μυθεύματα και να στραφούν πιο συστηματικά σε θεωρίες συνωμοσίας».
Μια άλλη επιλογή αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης είναι το μπλοκάρισμα, δηλαδή η αφαίρεση του υλικού από τις πλατφόρμες όπου διαδίδεται. Δεν μιλάμε για λογοκρισία αλλά για αφαίρεση επικίνδυνου περιεχομένου.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ημίωρο ψευδεπίγραφο ντοκιμαντέρ με τον τίτλο «Plandemic» που συγκέντρωνε πολλές από τις υπεραπλουστεύσεις και τις τερατολογίες που κυκλοφορούν για την πανδημία. Από τη μέρα που ανέβηκε στο YouTube, προβλήθηκε τουλάχιστον ένα εκατομμύριο φορές και κοινοποιήθηκε εκατοντάδες χιλιάδες πριν αφαιρεθεί στις αρχές Μαΐου. Η διάδοσή του, βέβαια, συνεχίζεται σε άλλες πλατφόρμες, ιδιωτικές ομάδες αλλά και στο dark web, αλλά όχι με τους ίδιους ρυθμούς.
Η κατασταλτική αφαίρεση δημοσιεύσεων και σελίδων εμπεριέχει τον κίνδυνο της ηρωοποίησης. «Μας φοβούνται, άρα μας μπλοκάρουν» έγραφε ένας συνωμοσιολόγος με αφορμή την ανακοίνωση του Facebook ότι θα διαγράφονται δημοσιεύσεις που συνδέουν το 5G με την πανδημία.
Πριν αφεθούμε, όμως, στην παραδοχή ότι, όσο διαδίδεται ο ιός, θα διαδίδονται και οι θεωρίες συνωμοσίας, ας προσπαθήσουμε να αντισταθούμε στην παραπληροφόρηση. Έστω και ατομικά. Ας δείξουμε έμπρακτα την εμπιστοσύνη μας στην επιστήμη, στη λογική και στην έγκυρη γνώση. Ακόμα κι αν οι προσπάθειες αποδειχτούν μάταιες, θα αποκομίσουμε το αίσθημα ικανοποίησης από την αντιπαράθεση με την άγνοια και τα ψεύδη. Δεν είναι εύκολο, αλλά τουλάχιστον είναι ψυχωφελές.
σχόλια