— Κατά τη διάρκεια της πανδημίας η εγκληματικότητα μειώθηκε. Πιστεύετε ότι μετά το τέλος των περιοριστικών μέτρων θα αυξηθεί; Πώς βλέπετε να διαμορφώνεται το μεταπανδημικό τοπίο στο θέμα αυτό;
Είναι γεγονός ότι οι περισσότερες μορφές εγκλημάτων κατέγραψαν σημαντική μείωση κατά τις περιόδους εφαρμογής των περιοριστικών μέτρων εξ αφορμής της πανδημίας. Αυτό καταγράφεται σε διεθνές επίπεδο και επαληθεύεται και στη χώρα μας, με εξαίρεση συγκεκριμένες μορφές, όπως οι απάτες, κυρίως αυτές μέσω διαδικτύου, και εν γένει το ηλεκτρονικό έγκλημα, τα οποία αυξήθηκαν το ίδιο χρονικό διάστημα. Οι έρευνές μας συναρτούν τον βαθμό αυτής της συνολικής πτωτικής πορείας με την αυστηρότητα των περιοριστικών μέτρων.
Ως εκ τούτου, βάσιμα εικάζουμε ότι μετά τη λήξη τους θα αυξηθούν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο και έγινε ήδη φανερό μετά τη χαλάρωση των περιοριστικών μέτρων, δεδομένου ότι το έγκλημα αλληλεπιδρά με τις λοιπές κοινωνικές δραστηριότητες, εφόσον κατατάσσεται στα «κανονικά» κοινωνικά φαινόμενα, για να θυμηθούμε τη σημαντική παρακαταθήκη του Γάλλου κοινωνιολόγου Emile Durkheim που άλλαξε την επιστημονική οπτική της Εγκληματολογίας.
Ωστόσο, οι προβλέψεις δεν είναι εύκολες, δεδομένου ότι σε περιόδους κρίσεων κάθε μορφής το φαινόμενο της διάπραξης εγκλημάτων επηρεάζεται. Η ιστορική μελέτη της εξέλιξής του έχει καταγράψει αισθητή μείωση σε περιόδους πολέμων αλλά και διαφοροποιημένη πορεία σε περιόδους οικονομικών κρίσεων, κατά τρόπο ώστε ορισμένες μορφές εγκλημάτων να αυξάνονται, όταν άλλες μειώνονται. Αντίστοιχα, ανάλογα με τις κρατούσες συνθήκες, οι εγκληματικές συμπεριφορές μεταβάλλονται στη βάση των ατομικών χαρακτηριστικών δραστών και θυμάτων, ενώ δεν μένει ανεπηρέαστο ούτε το ίδιο το σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης στο σύνολό του.
Στο πλαίσιο αυτό, και απαντώντας στο ερώτημά σας για το πώς μπορούμε να φανταστούμε το μεταπανδημικό τοπίο, καμία απάντηση δεν θα είναι ασφαλής πέραν της γενικής πρόβλεψης ότι η πανδημία, όπως κάθε κρίση, ενέτεινε τα υπάρχοντα ατομικά και κοινωνικά προβλήματα, τα οποία, αν δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα και κατάλληλα, πιθανότατα θα συνδεθούν με το γενικότερο συγκρουσιακό κλίμα που εν μέρει εκδηλώνεται και με τη μορφή εγκλήματος.
Το έγκλημα στα Γλυκά Νερά ανήκει σε αυτά που μπορούν να αποτελέσουν αφετηρία αλλαγών σε όλα τα επίπεδα του κοινωνικού ελέγχου του εγκλήματος, διότι συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά ενεργοποίησης της έντονης απαξίας και θέτει το ανώτατο όριο στο «κατώφλι ανοχής» της κοινωνίας, η οποία έχει βρεθεί ήδη αντιμέτωπη με πολλά περιστατικά βάναυσων και συχνά ομαδικών επιθέσεων εναντίον αδύναμων πολιτών, όπως οι ηλικιωμένοι.
— Έχουν αυξηθεί οι κλοπές, οι διαρρήξεις, όπως και η δράση απατεώνων πάσης φύσεως. Πώς εξηγείτε ότι υπάρχει μια μετατόπιση των ληστειών σε στόχους πιο καθημερινούς;
Βάσει των ήδη δημοσιευμένων αστυνομικών δεδομένων, ορισμένα εγκλήματα ακολουθούν καθαρά αυξητική τάση τα τελευταία χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρούμε ότι το διάστημα 2008-2019 οι ληστείες αυξήθηκαν κατά 30,8%, οι κλοπές-διαρρήξεις κατά 22,1% και οι απάτες υπερδιπλασιάστηκαν, εφόσον αυξήθηκαν κατά 152,5%. Έτσι, αν και τα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, όπως οι κλοπές, οι διαρρήξεις και οι ληστείες, απασχολούν συχνότερα τους πολίτες στην καθημερινότητά τους, τα τελευταία χρόνια αυξήθηκαν ιδιαίτερα και κάθε μορφής απάτες που αποτελούν πλευρές της οικονομικής εγκληματικότητας, η οποία συνδέεται κατεξοχήν με τις περιόδους οικονομικής κρίσης, οπότε η επίτευξη του παράνομου προσπορισμού οικονομικού οφέλους απαιτεί δόλιους τρόπους.
Στο πλαίσιο αυτό, οι δράστες χρειάστηκε να γίνουν πιο εφευρετικοί καθ’ όλη την προηγούμενη δεκαετία και το έγκλημά τους να εκσυγχρονιστεί μέσα και από τη χρήση σύγχρονης τεχνολογίας, όπως συνέβη κατά το διάστημα της πανδημίας, όταν οι απάτες κάθε μορφής με τη χρήση του διαδικτύου πολλαπλασιάστηκαν.
Ωστόσο, μια ιδιαίτερα σημαντική διαφοροποίηση που παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες στη χώρα μας αφορά τη χρήση δυσανάλογης και υπερβολικής βίας που συνοδεύει τα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας, όπως αποτυπώνεται μέσα από τον συνεχώς αυξανόμενο δείκτη ληστειών, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων καταγράφεται στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Ανάλογα με τα είδη των ληστειών, προκύπτει σαφώς σταδιακή μετατόπισή τους σε πιο καθημερινούς στόχους και μια συνεχής αύξηση αντίστοιχων περιστατικών σε ευάλωτους και αφύλακτους στόχους (οικίες, πρατήρια καυσίμων, περίπτερα, ταξί ή ακόμα και στον δρόμο, για μικροποσά).
Η ποιοτική αυτή διαφοροποίηση εντάσσει, ουσιαστικά, ένα κακούργημα στην καθημερινή εγκληματικότητα και αυξάνει σε πολύ μεγάλο βαθμό την ανασφάλεια των πολιτών. Αντίθετα, μειώνονται οι ληστείες τραπεζών και χρηματαποστολών, προφανώς λόγω των μέτρων αυτοπροστασίας που έχουν ληφθεί.
Οι «επιλογές» αυτές από την πλευρά των δραστών παρόμοιων εγκλημάτων επιβεβαιώνουν τις εξηγητικές προσεγγίσεις των σύγχρονων θεωριών της «ορθολογικής επιλογής» και των «καθημερινών δραστηριοτήτων», αναδεικνύοντας τη σημαντική επιστημονική συμβολή της «περιβαλλοντικής εγκληματολογίας» στην κατανόηση του εγκληματικού φαινομένου καθώς και στην πρόληψή του μέσα από το τρίπτυχο της συνειδητής δράσης ενός δράστη, της επιλογής ενός πρόσφορου θύματος/στόχου και της ανυπαρξίας «φύλακα» με την έννοια των κάθε μορφής δραστηριοτήτων, μέτρων και πολιτικών που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν αποτρεπτικά.
— Είδαμε επίσης άγρια εγκλήματα, όπως αυτό που συνέβη στα Γλυκά Νερά. Πώς το σχολιάζετε; Με ποιους τρόπους μια κοινωνία μπορεί να γιατρέψει το μίσος;
Το έγκλημα στα Γλυκά Νερά ανήκει σε αυτά που μπορούν να αποτελέσουν αφετηρία αλλαγών σε όλα τα επίπεδα του κοινωνικού ελέγχου του εγκλήματος, διότι συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά ενεργοποίησης της έντονης απαξίας και θέτει το ανώτατο όριο στο «κατώφλι ανοχής» της κοινωνίας, η οποία έχει βρεθεί ήδη αντιμέτωπη με πολλά περιστατικά βάναυσων και συχνά ομαδικών επιθέσεων εναντίον αδύναμων πολιτών, όπως οι ηλικιωμένοι.
Η βία που χρησιμοποιούν οι δράστες παρόμοιων εγκλημάτων αντανακλά στοιχεία μίσους ή μισαλλοδοξίας που δεν συνάδουν με τα κίνητρα δραστών εγκλημάτων κατά της ιδιοκτησίας, γεγονός που μεταθέτει τον προβληματισμό από την εργαλειακή διαχείριση του modus operandi των δραστών στη βάση ευκολότερης επίτευξης του εγκληματικού στόχου, όπως το υλικό όφελος, και σε επιπλέον στοχεύσεις πρόκλησης βλάβης στα θύματά τους. Οι διαπιστώσεις αυτές αναδεικνύουν την ανάγκη επιστημονικής μελέτης των διαδικασιών «περάσματος στην εγκληματική πράξη» κάτω από ένα νέο πρίσμα και στο πλαίσιο νέων συνθηκών σημαίνουσας βαρύτητας.
Η ορθή διάγνωση των εξηγητικών παραγόντων αποτελεί, άλλωστε, απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαμόρφωση προτάσεων πρόληψης και αντιμετώπισης κάθε μορφής εγκλήματος. Το απλό και αυτονόητο αυτό στάδιο ορθολογικής προσέγγισης του εγκληματικού φαινομένου χαρακτηρίζει μια αντεγκληματική πολιτική ως «επιστημονική» και απομακρύνει το ενδεχόμενο του «ποινικού λαϊκισμού» που συνοδεύει παραδοσιακά τα σοβαρότερα περιστατικά εγκληματικότητας σε διεθνές επίπεδο.
Έχει καταστεί σαφές ότι το έγκλημα αποτελεί ένα σύνθετο φαινόμενο που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσα από «άμεσες λύσεις» αλλά απαιτεί συνθετικές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η επίκληση στην αυστηροποίηση της ποινικής νομοθεσίας δεν αποτελεί πανάκεια, ενώ ενίοτε αποδεικνύεται ατελέσφορη. Ο πολιτισμός μας, αξιοποιώντας τη σπουδαία κληρονομιά του αρχαίου ελληνικού πνεύματος που ανέδειξε την αξία του ανθρώπου σε κυρίαρχη και τη μετουσίωσε, μέσω του Διαφωτισμού, σε οικουμενικά και πανανθρώπινα δικαιώματα του ανθρώπου, έθεσε τις εγγυήσεις και τα όρια που επιτρέπουν την απαραίτητη ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και ελευθερίας, καθώς και τις ορθολογικές διαδικασίες επίτευξής της.
— Επίσης, βλέπουμε συχνά τελευταία εγκλήματα ερωτικής αντιζηλίας, όπως συνέβη στη Μακρινίτσα Πηλίου. Τι γίνεται όταν το θύμα δεν βρίσκει κάποιου είδους προστασία και οι Αρχές αδιαφορούν; Υπάρχουν λύσεις;
Μια παραγνωρισμένη, θα λέγαμε, διάσταση του εγκλήματος είναι το θύμα. Ο ρόλος του στο πλαίσιο του ποινικού συστήματος είναι υποβαθμισμένος, εφόσον δεν υπάρχουν ειδικές δομές υποστήριξής του αφενός και αφετέρου επιφορτίζεται με τις υλικές και ψυχολογικές συνέπειες της εγκλήματος σε σημείο «δευτερογενούς θυματοποίησής» του.
Ενδεικτική η απουσία στατιστικής καταγραφής των θυμάτων, όπως και επίσημων ερευνών θυματοποίησης ή, έστω, η αξιοποίηση της υπάρχουσας επιστημονικής ερευνητικής εμπειρίας στο πεδίο αυτό. Επίσης, ενδεικτική είναι η απουσία στοιχείων επαναλαμβανόμενης θυματοποίησης, βάσει των οποίων επιτεύχθηκε η μείωση της εγκληματικότητας σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες την περασμένη δεκαετία.
Η ενσωμάτωση της Οδηγίας 2012/29/ΕΕ για τη «θέσπιση ελάχιστων προτύπων σχετικά με τα δικαιώματα, την υποστήριξη και την προστασία θυμάτων της εγκληματικότητας» αποτελεί ωστόσο μια σημαντική αρχή προς την κατεύθυνση αυτή. Απαιτείται, βέβαια, συστηματική και συντονισμένη προσπάθεια για την ουσιαστική αξιοποίησή της. Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι η υποστήριξη των θυμάτων, όπως και η υποστήριξη των δραστών ποινικών αδικημάτων, αποτελεί μια μορφή πρόληψης της θυματοποίησης και της εγκληματικότητας.
Εν κατακλείδι, νομίζω ότι είναι η κατάλληλη στιγμή να δημιουργηθεί το πλαίσιο μιας ορθολογικής, επιστημονικής αντεγκληματικής πολιτικής, βασισμένης στην ολιστική προσέγγιση του συνολικού εγκληματικού φαινομένου, στην ενίσχυση της πρόληψης και στην εμπέδωση της συνεργασίας μεταξύ αρμόδιων φορέων. Μόνο έτσι θα μπορούμε να ελπίζουμε βάσιμα στην άμβλυνση των σχετικών με το έγκλημα και τη συναρτώμενη με αυτό ανασφάλεια προβλημάτων.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
