To τέλος της βασίλισσας Ελισάβετ αποτέλεσε μια ιστορική στιγμή. Μια γυναίκα που φορούσε το βρετανικό στέμμα για 70 χρόνια.
Μια κηδεία η οποία θύμισε το παρελθόν της βρετανικής αυτοκρατορίας, με 2.000 καλεσμένους, ανάμεσα στους οποίους ήταν δεκάδες αρχηγοί κρατών και «γαλαζοαίματοι», αλλά και με χιλιάδες πολίτες να κατακλύζουν τους δρόμους του Λονδίνου. Μια τελετή που κατέγραψε ρεκόρ τηλεθέασης όλων των εποχών, αφού την είδαν πάνω από 4,1 δισεκατομμύρια άνθρωποι.
Τι σημαίνει η μοναρχία για τους Βρετανούς; Ποια η παρακαταθήκη της; Πώς είναι δυνατόν τον 21ο αιώνα να αποθεώνουμε μια βασίλισσα; Και ποιο είναι το μέλλον της μετά τον θάνατο της Ελισάβετ;
Ο κόσμος είναι μάλλον ξαφνιασμένος και λίγο ενοχικός με τη συγκίνησή του. Γιατί ακόμη και όταν είναι η δική σου μονάρχης, εξακολουθείς να αναρωτιέσαι αν είναι αυθεντική η λύπη για μια 96χρονη γυναίκα την οποία δεν είχες συναντήσει πότε.
— Πώς είναι αυτές οι μέρες στο Λονδίνο; Τι κλίμα επικρατεί;
Είμαστε κάπως σαν σε παύση και περισυλλογή, όπως γίνεται όταν προσπαθούμε να αναλογιστούμε κάτι μεγάλο που μας συνέβη συλλογικά. Η Ελισάβετ είναι παντού, στην τηλεόραση, σε αφίσες στις εισόδους των σούπερ μάρκετ, όπου την ευχαριστούν για την προσφορά της, στις πρώτες φράσεις που θα ανταλλάξεις με φίλους.
Κάποιες φορές οι κουβέντες ξεκινάνε με προβλέψιμα αστεία του στυλ: «Σε βλέπω συντετριμμένο ή μάλλον θα είσαι εξαντλημένος από τις 45 ώρες στην ουρά», μετά όμως θα το γυρίσουμε στο σοβαρό, και κάποιος θα πει ότι συγκινήθηκε με κάτι που είδε στην τηλεόραση. Ο κόσμος είναι μάλλον ξαφνιασμένος και λίγο ενοχικός με τη συγκίνησή του. Γιατί ακόμη και όταν είναι η δική σου μονάρχης, εξακολουθείς να αναρωτιέσαι αν είναι αυθεντική η λύπη για μια 96χρονη γυναίκα την οποία δεν είχες συναντήσει πότε.
Όμως, όταν ζεις στη Βρετανία, αργά ή γρήγορα, η σχέση με το παλάτι γίνεται βιωματική. Μια ανάμνηση από ένα πάρτι σε Ιωβηλαίο, ένα αστείο δώρο που είχες κάνει στον μπαμπά σου με τη βασίλισσα-κουκλάκι να κουνάει το χέρι σε χαιρετισμό, και εκείνος το κρατούσε στο ράφι της βιβλιοθήκης του. Στο πρόσωπο της Ελισάβετ οι άνθρωποι αφηγούνται δικές τους ιστορίες, και κάποιοι πενθούν για τα δικά τους πρόσωπα που έχουν χάσει.
— Αυτή η βιωματική σχέση είναι και η εξήγηση για την εικόνα με πολίτες να περιμένουν ως και 12 ώρες στην ουρά για τη βασίλισσα;
Ας φανταστούμε να είχαμε στην Ελλάδα αρχηγό κράτους έναν απόγονο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου που θα είχε ορκίσει πρωθυπουργούς και τον Παπάγο και τον Τσίπρα. Η πρώτη του δημόσια έκκληση προς τον ελληνικό λαό θα ήταν να αντισταθεί στη ναζιστική κατοχή και η τελευταία να υπομείνει τον κορωνοϊό.
Όλα αυτά ισχύουν με την Ελισάβετ. Απευθύνθηκε για πρώτη φορά στους Βρετανούς στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και το τελευταίο της διάγγελμα σε κρίση ήταν για την πανδημία. Ο πρώτος της πρωθυπουργός ήταν ο Τσόρτσιλ, που γεννήθηκε το 1874, και η τελευταία η Λιζ Τρας, γεννημένη το 1974. Η ίδια η Ελισάβετ είναι απόγονος του βασιλιά της Σκωτίας Ροβέρτου Α', ηγέτη της επανάστασής τους το 1306. Η βιωματική σχέση λοιπόν των Βρετανών με τη μονάρχη τους δεν έχει προηγούμενο.
Επιπλέον, η Ελισάβετ δεν υπήρξε αρχηγός ενός μικρού κράτους, αλλά μιας πρώην αυτοκρατορίας που περιλαμβάνει την Αυστραλία, την Αμερική, τον Καναδά. Η μοναρχία είναι δηλαδή ένα παγκόσμιο brand, γι’ αυτό και τη μέρα του θανάτου της, είτε ήσουν σε βρετανικό είτε σε ελληνικό είτε σε φιλανδικό ειδησεογραφικό site, έπρεπε να κάνεις scroll down για να δεις την επόμενη είδηση.
Ισχύει αυτό που είπε ο Μακρόν: «Για εσάς τους Βρετανούς ήταν η βασίλισσά σας, για τον υπόλοιπο κόσμο ήταν η βασίλισσα». Δεν είναι τυχαίο ότι οι τρεις γυναίκες που στάθηκαν πρώτες στην ουρά ήταν από την Γκάνα, τη Σρι Λάνκα και την Ουαλία.
— Πολλοί πάντως αναρωτιούνται πώς είναι δυνατόν τον 21ο αιώνα να αποθεώνουμε μια βασίλισσα, άρα και έναν μη δημοκρατικό θεσμό.
Το επισημαίνουν πολλοί και εδώ, άνθρωποι που θεωρούν υπερβολές όσα συμβαίνουν, κριτικάρουν την πυρετώδη, nonstop κάλυψη από το BBC, και δεν καταλαβαίνουν γιατί το πρώτο Σάββατο ακυρώθηκαν οι αθλητικές δραστηριότητες των παιδιών τους. Αυτές τις μέρες γίναμε μάρτυρες ενός παράδοξου ιστορικού στιγμιότυπου: ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος να κηδεύει την αρχηγό του, αλλά με συναίσθημα και τελετουργικό που παραπέμπουν σε απολυταρχικό καθεστώς, όπου ο ηγέτης αποθεώνεται και αγιοποιείται.
Όμως, η τελευταία φορά που το Στέμμα άσκησε βέτο στην κυβέρνηση ήταν το 1708. Επίσης οι Βρετανοί υπέγραψαν τη Μάγκνα Κάρτα, την πρώτη συμφωνία υποχώρησης του βασιλιά απέναντι στη Βουλή, το 1214. Περηφανεύονται λοιπόν ότι η Βουλή τους είναι η μητέρα των σύγχρονων κοινοβουλίων, η συνταγματική τους μοναρχία ένα μοντέλο που δεν γνώρισε ποτέ δικτάτορες, όπως συνέβη σε άλλες σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες, με τον Χίτλερ, τον Μουσολίνι ή τον Φράνκο. Επομένως η αρμονική συνύπαρξη του παλατιού με τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση έχει τακτοποιηθεί σε βάθη αιώνων και αμετάκλητα.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο θεσμός της μοναρχίας δεν είναι παρωχημένος. Τι είδους μήνυμα στέλνει ένα κράτος στους πολίτες του όταν τους λέει ότι για να γίνει κάποιος αρχηγός του κράτους πρέπει να έχει γεννηθεί σε συγκεκριμένη οικογένεια;
— Αν ο θεσμός είναι όντως παρωχημένος, τότε ποιο είναι το μέλλον του μετά τον θάνατο της Ελισάβετ; Τι αφήνει πίσω της η μακροβιότερη βασίλισσα του Ηνωμένου Βασιλείου;
Το τέλος της μοναρχίας προαναγγέλλεται εδώ και χρόνια. Πολλοί έχουν προβλέψει ότι με τον θάνατο της Ελισάβετ ο θεσμός της μοναρχίας στη Βρετανία θα εγκαταλειφθεί. Το 2011, στο περιοδικό «Prospect», ο Έρικ Χόμπσμπαουμ έγραψε ότι ο θεσμός έχει προ πολλού πάψει να αφορά τους ανθρώπους της Κοινοπολιτείας, κάτι που θα γίνει ακόμη πιο εμφανές με τον θάνατο της Ελισάβετ. Θα δούμε τώρα αν θα βγει αληθινός.
Από την άλλη, όμως, βλέπεις τον παγκόσμιο αντίκτυπο που έχει ο θάνατος της βασίλισσας, και αναρωτιέσαι από πού ακριβώς προκύπτει ότι το ενδιαφέρον ξαφνικά θα εκλείψει; Νομίζω ότι αυτή είναι και η παρακαταθήκη της Ελισάβετ: αφήνει πίσω της έναν θεσμό που δείχνει να βρίσκεται όχι στη δύση του, αλλά σε ένα αναπάντεχο φόρτε.
— Θα έλεγες ότι αυτό είναι το σημαντικότερο επίτευγμα της βασίλισσας Ελισάβετ; Και ποιο ήταν το μεγαλύτερο λάθος της;
Το μεγαλύτερο επίτευγμα της Ελισάβετ είναι ότι έγινε η μακροβιότερη βασίλισσα του Ηνωμένου Βασιλείου σε μια εποχή που ο κόσμος διαρκώς προεξοφλούσε το τέλος του θεσμού. Δεν είναι απλώς βιολογικό το ρεκόρ. Το πέτυχε με την προσωπικότητα και το στυλ της. Ο κόσμος την εκτιμούσε γιατί ήταν αφοσιωμένη, διακριτική και συνεπής. Πρέσβευε στην πράξη τις αξίες της εγκαρτέρησης (το περίφημο «keep calm and carry on»), της εργατικότητας (η ίδια δούλευε μέχρι τέλους) και της έγνοιας για τον διπλανό.
Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι τα κατάφερε χωρίς να έχει τα εφόδια που προσιδιάζουν στον επικεφαλής ενός σύγχρονου κράτους. Δεν είχε ποτέ επαρκή μόρφωση, ούτε ιδιαίτερη αγάπη για τις τέχνες ή τις επιστήμες. Της άρεσαν τα άλογα, τα σκυλιά και οι βόλτες στην εξοχή, ενώ οι γονείς της θεωρούσαν ότι η μόρφωση ήταν πάρεργο για τις κόρες τους.
Το μεγαλύτερο λάθος της ήταν ο χειρισμός του θανάτου της Νταϊάνα. Εκεί πήγε να τα τινάξει όλα στον αέρα, γιατί δεν συμμετείχε αρχικά στο εθνικό πένθος. Το μάζεψε όμως την τελευταία στιγμή, μετά από παρέμβαση του τότε πρωθυπουργού Τόνι Μπλερ. Τον άκουσε ενστικτωδώς, χωρίς ο Μπλερ να είναι ποτέ η ιδιαίτερη συμπάθειά της ως πρωθυπουργός.
—Τι θα αλλάξει στον διεθνή ρόλο της Βρετανίας μετά την Ελισάβετ;
Αν ο Κάρολος δεν καταφέρει να διατηρήσει την απήχηση που έχει σήμερα ο θεσμός, τότε η Βρετανία να χάσει σε soft power. Αρκετές φορές η Ντάουνινγκ Στριτ χρησιμοποίησε το παλάτι ώστε με την επιρροή και την αίγλη του να πειστούν ξένοι ηγέτες και να συνδράμουν τα βρετανικά συμφέροντα. Το έκανε η Θάτσερ με τον Ρίγκαν, και πιο πρόσφατα η Τερέζα Μέι που χρησιμοποίησε μία μεγαλοπρεπή επίσκεψη στο Παλάτι ως δόλωμα για τον Τραμπ ώστε να επιτευχθεί η βρετανο-αμερικανική εμπορική συμφωνία μετά το Brexit.
Υπάρχει όμως ένα όριο σε όσα μπορείς να πετύχεις με σύμβολα όπως ο μονάρχης. Η συμφωνία με τις ΗΠΑ δεν έχει επιτευχθεί ακόμη. Οι Βρετανοί πρέπει να παράσχουν εγγυήσεις στην Αμερική ότι θα σεβαστούν το καθεστώς της Βορείου Ιρλανδίας μετά το Brexit. Η εξωτερική πολιτική δεν ασκείται από το παλάτι, αλλά από συγκεκριμένες πράξεις της κυβέρνησης.
