Χρονιάρες μέρες όλοι μας ευχηθήκαμε «ό,τι επιθυμείς» σε φίλους και γνωστούς. Η ταύτιση της ευτυχίας με την ικανοποίηση των επιθυμιών είναι όχι μόνο συνήθης αλλά και εύλογη. Κι όμως: οι περισσότεροι πολιτισμοί έχουν αναπτύξει αντιστάσεις σε αυτή την ταύτιση – π.χ. η ρήση ότι «ένας κακούργος θεός θα ικανοποιούσε όλες μας τις επιθυμίες».
Το φιλοσοφικό ερώτημα δεν είναι βέβαια καινούργιο. Οι αρχαίοι, αντίθετα μ’ εμάς (τους παροικούντες την κοινωνία της αγοράς), διαχώριζαν πλήρως την έννοια της ευδαιμονίας, του ευ ζην, από εκείνη της ικανοποίησης. Αντίθετα με τους (μεταγενέστερους) χριστιανούς, οι αρχαίοι δεν ηθικολογούσαν. Απλώς, όπως και ο Άγγλος Τζον Στιούαρτ Μιλ, έκριναν πως «είναι προτιμότερο να είναι κανείς δυσαρεστημένος άνθρωπος απ’ ό,τι ικανοποιημένο γουρούνι – καλύτερα ένας δυσαρεστημένος Σωκράτης, από έναν ικανοποιημένο βλάκα. Και στην περίπτωση που ο βλάκας ή το γουρούνι έχουν διαφορετική άποψη, αυτό συμβαίνει επειδή βλέπουν τα πράγματα μόνο από τη δική τους σκοπιά».*
Στις μέρες μας αυτό τα φιλοσοφικό ερώτημα έχει δύο απολύτως πρακτικές προεκτάσεις:
Πρώτον, ζούμε σε κοινωνίες όπου η «γλώσσα» της εξουσίας είναι η οικονομική «επιστήμη». Αν δεν μιλάς τη γλώσσα αυτή, έχεις ουσιαστικά περιθωριοποιηθεί στο πλαίσιο του δημόσιου διαλόγου – όπως συνέβαινε τον Μεσαίωνα σε όσους αδυνατούσαν να μιλήσουν τη γλώσσα της θεολογίας γενικά και των Γραφών ειδικότερα. Όποιος αποφασίσει να «διδαχθεί» αυτήν τη «γλώσσα», της εγκόσμιας θεολογίας, τα οικονομικά, και γι’ αυτόν το λόγο πιάσει στα χέρια του ένα εγχειρίδιο οικονομικών ή αρχίσει να παρακολουθεί εισαγωγικές διαλέξεις στην οικονομική, η πρώτη «υπόθεση», το πρώτο «αξίωμα» που θα συναντήσει (και θα κληθεί να αποδεχθεί), είναι το εξής: «Ορθολογιστές είναι εκείνοι που πράττουν με τρόπο που μεγιστοποιεί την ικανοποίηση των επιθυμιών τους, δεδομένων των διαθέσιμων πόρων και εργαλείων». Τελεία και παύλα!
Δεύτερον, ζούμε σε κοινωνίες στο τεχνολογικό μεταίχμιο που θα μας φέρει κοντά στη δυνατότητα πλήρους ικανοποίησης επιθυμιών εντός ειδικά κατασκευασμένων ψηφιακών φαντασιώσεων – οι οποίες δεν θα μοιάζουν με φαντασιώσεις σε όσους επιλέγουν να εισέλθουν σε αυτές. (Βλ. προηγούμενο άρθρο με τίτλο «Παρουσία», που δίνει μια γεύση σχετικά).
Ας υποθέσουμε ότι κάποιος «τρελός επιστήμων» κατασκευάζει τον απόλυτο μηχανικό-ηλεκτρονικό δούλο: έναν υπερσύγχρονο υπολογιστή τον οποίο ονομάζει Μηχανή Ικανοποίησης Επιθυμιών (ΜΙΑ). Ξαπλώνεις σε ένα κρεβάτι, ηλεκτρόδια τοποθετούνται στο κεφάλι σου και το σώμα σου διατηρείται τεχνητά μέσω ενδοφλέβιων ορών και άλλων καλοήθων μεθόδων. Τότε ο ΜΙΑ «καταλαμβάνει» τον εγκέφαλό σου, τις σκέψεις και τις αισθήσεις σου. Όχι όμως με κακό σκοπό. Αντίθετα, το κάνει ως καλός και φιλελεύθερος φίλος. Διαβάζει τις προτιμήσεις σου, καταλαβαίνει τέλεια τι επιθυμείς, τι σου προκαλεί δυσαρέσκεια κ.λπ. και χρησιμοποιεί τις πληροφορίες αυτές για να δημιουργήσει μια εικονική ζωή μέσα στον νου σου κομμένη και ραμμένη στα μέτρα των επιθυμιών σου.
Ενώ είσαι συνδεδεμένος με τη μηχανή, δεν έχεις ιδέα ότι είσαι ένα ανήμπορο πλάσμα διασωληνωμένο-διακαλωδιωμένο με μια μηχανή. Κάνεις σερφ στη Χαβάη, κερδίζεις το Γκραν Πρι του Μονακό, αποδεικνύεις ότι η θεωρία της σχετικότητας είναι λανθασμένη, λύνεις το πρόβλημα της παγκόσμιας φτώχειας – κάνεις οτιδήποτε σε ευχαριστεί. Το ερώτημα τίθεται ως εξής: Υποθέτοντας ότι:
(α) η εικονική ζωή που σου δημιουργεί εντός του κρανίου σου ο ΜΙΑ είναι όσο ρεαλιστική και η «πραγματική» ζωή,
(β) ο ΜΙΑ θα παραμείνει επ’ άπειρον πιστός στις δικές σου προτιμήσεις και επιθυμίες, και
(γ) το σώμα σου θα είναι αντικείμενο απόλυτης φροντίδας, με την υγεία του σε εγγυημένα καλύτερη κατάσταση απ’ ό,τι αν δεν είχες συνδεθεί την τον ΜΙΑ,
θα συμφωνούσες να «προσκολληθείς» στον ΜΙΑ για πάντα; Για το υπόλοιπο της ζωής σου;
Εάν αρνηθείς, τότε αυτό σημαίνει απαραίτητα ότι εναντιώνεσαι θεμελιωδώς προς την κυρίαρχη οικονομική θεωρία του πώς λειτουργούν οι κοινωνίες μας και τι είναι αυτό που αγορές και θεσμοί καλούνται να προσφέρουν στους ανθρώπους. Γιατί; Επειδή ο ΜΙΑ είναι ο ιδανικός και απόλυτος μεγιστοποιητής ικανοποίησης επιθυμιών. Αν τον αρνηθείς επιλέγοντας τη σκληρή πραγματικότητα, το κόκκινο χάπι του Matrix, τότε έρχεσαι σε απόλυτη σύγκρουση με όλα τα οικονομικά εγχειρίδια τα οποία υποθέτουν πως όλοι μας ενδιαφερόμαστε αποκλειστικά για την ικανοποίηση των επιθυμιών μας.
Πολλοί θα επέλεγαν, ας είμαστε ειλικρινείς, τη ζωή με τον ΜΙΑ. Μια ζωή χωρίς στενοχώριες, άνευ ανησυχιών, ελεύθερη από την ανέχεια και την αγωνία. Από μία άποψη ο ΜΙΑ προσφέρει ταυτόχρονα το ιδανικό ναρκωτικό (καθώς δημιουργεί την απόλυτη φαντασίωση, βελτιώνοντας μάλιστα και την υγεία σου) και την απελευθέρωση του νου από την «ύλη». Δεν θα ισχυριστώ ότι είναι ανορθολογική μια τέτοια επιλογή. Απλώς θα πω πως δεν είναι η μοναδική ορθολογική επιλογή. Το να αρνηθείς τον ΜΙΑ είναι εξίσου λογικό.
Μιλώντας προσωπικά, θα έστρεφα την πλάτη μου στον ΜΙΑ για τον ίδιο απλό λόγο που θεωρώ την κυρίαρχη οικονομική θεωρία φιλοσοφικά και επιστημονικά κάλπικη: δεν εμπιστεύομαι τις επιθυμίες μου, παρά το γεγονός ότι πασχίζω να τις ικανοποιήσω!
___________
σχόλια