OI ΕΠΙΔΗΜΙΕΣ ΑΦΗΝΟΥΝ ΙΧΝΗ και μαρτυρίες, αλλά σπανίως καταγράφονται στην ιστορική συνείδηση. Ποιος μαθαίνει για έναν από τους φονικότερους παγκόσμιους λοιμούς, όπως η πανούκλα επί Ιουστινιανού (541-542); Ούτε καν οι φοιτητές Βυζαντινής Iστορίας. Η ιστορική συνείδηση επικεντρώνεται στο τι κάνουν οι άνθρωποι στους ανθρώπους. Τα καταστροφικά φυσικά φαινόμενα ελάχιστα τραβούν την προσοχή των ιστορικών, αν και έχουν εμφανή παρουσία στη μυθολογία, στα έπη, στη Βίβλο και στη λογοτεχνία.
Αν η τωρινή πανδημία, που έχει αποδειχτεί ελάχιστα φονική σε σύγκριση με προηγούμενους λοιμούς, βρει μια θέση στην Iστορία, θα είναι όχι εξαιτίας της δράσης της αλλά εξαιτίας της αντίδρασης σε αυτήν. Η αντιμετώπισή της είναι το μείζον ιστορικό γεγονός. Ποτέ άλλοτε στην Ιστορία δεν υπήρξε παρόμοιας έκτασης απάντηση, η οποία λίγο-πολύ ακολούθησε ένα κοινό πρωτόκολλο, που περιλάμβανε διαβάθμιση και συνδυασμό μέτρων «κοινωνικής αποστασιοποίησης», κλεισίματος υπηρεσιών και επιχειρήσεων και καραντίνας. Δημιουργεί έναν νέο κανόνα. Περίπου πέντε από τα επτά δισεκατομμύρια του πληθυσμού της Γης υπήχθησαν στα μέτρα αυτά. Πρόκειται για ένα πρωτοφανές γεγονός, του οποίου τις συνέπειες δεν έχουμε δει ακόμη. Δύσκολο να φανταστούμε τις αλυσιδωτές αντιδράσεις από την έστω και παροδική παύση των παραγωγικών δραστηριοτήτων σε πλανητική κλίμακα. Ωστόσο, τα άμεσα και έμμεσα παρεπόμενα θα χαρακτηρίσουν την ιστορία της σημερινής πανδημίας. Μέσω αυτών θα καταγραφεί ιστορικά.
Η «κανονικότητα» είναι πλέον μια παλιά αυταπάτη. Στην επόμενη μέρα, που έχει αρχίσει, οφείλουμε να μάθουμε να πορευόμαστε εν μέσω κρίσεων.
Ο ανασχηματισμός του χάρτη
Πάντως, ανεξαρτήτως των συνεπειών του, αυτό καθαυτό το γεγονός επιβεβαιώνει τη διασυνδεσιμότητα και την αλληλεξάρτηση των πληθυσμών και των υλικών και άυλων ροών στην επιφάνεια του πλανήτη. Αποτελεί την πρώτη αυτής της έκτασης παγκοσμιοποιημένη εμπειρία. Μεταβάλλει τον παγκόσμιο χάρτη και δημιουργεί μια νέα γεωγραφία, τόσο ως προς την έκθεση στον ιό όσο και ως προς τις μεθόδους αντιμετώπισης. Στην Ευρώπη μπορούμε να διακρίνουμε ζώνες με τη μεγαλύτερη μόλυνση, στις οποίες ανήκουν χώρες με τη μεγαλύτερη έκθεση στα παγκόσμια δίκτυα-φορείς της πανδημίας, και ζώνες με τη μικρότερη μόλυνση, που είναι χώρες με μικρότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, περιορισμένη βιομηχανία και μικρότερη συμμετοχή στις παγκόσμιες ροές, όπως η ανατολική Ευρώπη.
Μπορούμε, επίσης, να διακρίνουμε στον νέο χάρτη τη ζώνη των χωρών που ακολούθησαν το πρωτόκολλο που διαμορφώθηκε στην Κίνα, στην οποία ανήκουν λίγο-πολύ οι περισσότερες, και τη ζώνη του φιλελεύθερου πρωτοκόλλου «ανοσία της αγέλης», που επιλέχτηκε αρχικά στη Βρετανία, στην Ολλανδία και στη Σουηδία. Βλέπουμε, επίσης, ορατές διαφορές ανάμεσα στις χώρες με ισχυρό δημόσιο σύστημα υγείας και νοσοκομειακές ετοιμότητες, όπως η Γερμανία, και σε χώρες όπου η απουσία δημόσιου συστήματος υγείας αποκάλυψε έναν υγειονομικό χάρτη του πληθυσμού που απεικονίζει τις κοινωνικές και φυλετικές διαφορές, όπως οι ΗΠΑ. Δημιουργείται, επίσης, μια νέα ιεραρχία κατάταξης χωρών που εξαρτάται από τον αριθμό των απωλειών αναλογικά με τον πληθυσμό. Στην κορυφή οι ασιατικές χώρες (Κορέα, Ιαπωνία, Βιετνάμ), στην ουρά ΗΠΑ, Ιταλία, Βρετανία, Ισπανία, Γαλλία. Τέλος, δημιουργεί συνθήκες ενός νέου, χαμηλής έντασης διπολισμού μεταξύ της Αμερικής και της Κίνας, ενισχύοντας την τελευταία ως προς την ικανότητα αντιμετώπισης του προβλήματος σε σχέση με τις ΗΠΑ.
Πού βρίσκεται η Ελλάδα σ' αυτόν τον επιδημιολογικό χάρτη; Στη ζώνη με τη μικρότερη έκθεση, όπως οι γειτονικές της βαλκανικές χώρες και η ανατολικοκεντρική Ευρώπη. Αν όμως η πανδημία ενέσκηπτε καλοκαίρι, με πολλαπλάσιους του πληθυσμού της τουρίστες, οι πιθανότητες να βρισκόταν στη ζώνη με τα περισσότερα θύματα θα ήταν πολύ μεγαλύτερες.
Η ανομία και η ευθύνη
Με τους λοιμούς και τις πανδημίες έχει ασχοληθεί η λογοτεχνία περισσότερο από την Ιστορία. Και μάλιστα με σπουδαία έργα, που μπήκαν στον δυτικό λογοτεχνικό κανόνα. Στα έργα αυτά υπάρχουν μερικοί σταθερά επαναλαμβανόμενοι τόποι: η κατάρρευση των κοινωνικών συμβάσεων και της ηθικής, η αμέλεια των Αρχών όσον αφορά τη λήψη μέτρων, η φυγή του πληθυσμού από τις πόλεις, η απουσία σεβασμού στους νεκρούς και η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων. Στα ρωμαϊκά χρόνια οι χριστιανοί, στον Μεσαίωνα οι Εβραίοι (όπως τώρα, για τον Τραμπ, η Κίνα). Κοινά μοτίβα, η διάδοση συνωμοσιολογικών θεωριών και μυστικιστικών δοξασιών, η αυτομαστίγωση και, σε πείσμα της χαλάρωσης των ηθών, η εμφάνιση καθ' έξιν ηθικολόγων που χαρακτηρίζουν τους λοιμούς δοκιμασίες εξαγνισμού των κοινωνιών. Η ειδοποιός διαφορά της σημερινής πανδημίας είναι ότι οι αναπαραστάσεις της βρίσκονται ακριβώς στον αντίποδα εκείνων της plague literature.
Για παράδειγμα, στη σημερινή Ελλάδα εξαίρονται η πειθάρχηση του πληθυσμού και η ατομική ευθύνη. Ο πληθυσμός είναι κρεμασμένος από τα χείλη των επιστημόνων, που λειτουργούν ως οι νέοι ταγοί του έθνους (κάτι αντίστοιχο του 1821, κατά μια δημοφιλή ιστορικό), και ο θρησκευτικός ανορθολογισμός αποκρούστηκε χωρίς μεγάλη δυσκολία. Οι πιστοί πειθάρχησαν. Είναι ενδιαφέρουσα μια διαχρονική σύγκριση. Στον Θουκυδίδη ο λοιμός του 430 π.Χ. περιγράφεται στο Β' κεφάλαιο της Ιστορίας του, αμέσως μετά τον περίφημο Επιτάφιο. Προξενεί, μάλιστα, απορία στον αναγνώστη το γεγονός ότι οι Αθηναίοι, οι οποίοι επαινούνται στον «Επιτάφιο» για τη φρόνηση και τη λεπτότητα της συμπεριφοράς τους, περιγράφονται ως αξιοθρήνητος όχλος στη συμπεριφορά τους ως προς τον λοιμό, που, σημειωτέον, συνέβη τον ίδιο χειμώνα. Αντίστροφη είναι η σημερινή νεοελληνική εμπειρία. Ο ίδιος λαός που στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης περιγραφόταν με τα μελανότερα χρώματα και με έναν εσωτερικευμένο οριενταλισμό της αυτομαστίγωσης («μαζί τα φάγαμε», «τεμπέληδες και γλεντζέδες του Νότου», «κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας», «Πεθαίνω σαν χώρα») τώρα περιγράφεται με τα ροζ-γαλάζια χρώματα της ατομικής ευθύνης και της εθνικής επιτυχίας. Τα ίδια χρώματα που χρησιμοποιούνται στην αφίσα «Μένουμε Σπίτι».
Ο φόβος για την επόμενη μέρα
Επίσης, εκείνο που, σε αντίθεση με προηγούμενες εποχές, παρατηρεί τώρα κανείς, και σε όλο τον κόσμο, είναι όχι η απραξία του κράτους αλλά το αντίθετο: ο φόβος υπερπαρακολούθησης, της παραβίασης της ιδιωτικότητας, του χειρισμού των προσωπικών δεδομένων και των αντιδημοκρατικών επιλογών. Ο φόβος ότι η επίκληση των εξαιρετικών συνθηκών της πανδημίας θα γίνει ευκαιρία για να παγιωθούν αυτές οι παραβιάσεις. Δεν είναι αδικαιολόγητος φόβος. Η Ουγγαρία, ως πρώτη δικτατορία της πανδημίας, είναι ήδη εδώ, εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παράλληλοι είναι και οι φόβοι ότι με την επίκληση της πανδημίας θα αλλάξουν σαρωτικά οι εύθραυστοι κοινωνικοί συσχετισμοί. Ότι η εκκαθάριση από τις μικρές επιχειρήσεις και η γενίκευση της επισφαλούς εργασίας, δηλαδή η κοινωνική μηχανική που άρχισε, αλλά δεν ολοκληρώθηκε, από την Τρόικα, θα ολοκληρωθεί τώρα.
Γράφοντας, επομένως, για τη σημερινή πανδημία, δεν θα αφιέρωνε κανείς πολλές γραμμές στην περιγραφή των συμπτωμάτων της ίδιας της ασθένειας. Ο φόβος, η ανασφάλεια, το άγχος για το αύριο, είναι τα χαρακτηριστικά της. Ανατρέπονται σχέδια ζωής, κυρίως για τις πιο εύθραυστες ηλικίες των millennials, που βίωσαν την οικονομική κρίση ακριβώς τη στιγμή που θα άρχιζαν τη σταδιοδρομία τους, και των post-millennials, που βρίσκονται ξεκρέμαστοι τώρα.
Μια νέα αξιοπρέπεια
Ωστόσο, στην κρίση της πανδημίας γεννήθηκε μια νέα εκτίμηση και μια νέα αξιοπρέπεια της χειρωνακτικής και ανειδίκευτης εργασίας. Οι πιο περιφρονημένες, κακοπληρωμένες και επισφαλείς ως τώρα δουλειές, εκείνες που χαρακτήριζαν την αποτυχία κοινωνικής ανόδου, αποδείχτηκαν η απαραίτητη συνθήκη για τη λειτουργία των κοινωνιών. Αρκεί να μην το ξεχάσουμε. Μάθαμε, επίσης, ότι μπορούμε να κάνουμε χωρίς την καθημερινή ένταση και το άγχος να προλάβουμε, ότι μπορούμε να χαρούμε την οικογένειά μας και να αφιερώσουμε χρόνο στα παιδιά μας. Η γενίκευση της χρήσης της διαδικτυακής επικοινωνίας και των εργαλείων της ψηφιακής τεχνολογίας δημιούργησε νέες, εναλλακτικές δυνατότητες μαζικής επικοινωνίας αλλά και καινούργιες, ανεκμετάλλευτες δυνατότητες στο σχολείο. Μετά από μια μεγάλη περίοδο θριάμβου του ατομικισμού επαναδιατυπώνονται οι νέες αξίες της συλλογικότητας και του κοινωνικού. Όσοι επιδίωκαν τη μετατροπή του αγαθού της υγείας σε υπηρεσία αντιλαμβάνονται τώρα τη σημασία των δημόσιων συστημάτων υγείας. Το περιβάλλον, επίσης, έγινε πιο καθαρό χωρίς τη μόλυνση που προκαλούσε η φρενήρης και αέναη κίνηση μια οικονομίας που την καθοδηγούσε ο στροβιλισμός των άυλων αξιών. Προς στιγμήν, φάνηκε ότι ο κορωνοϊός θα μπορούσε να είναι η άμυνα της φύσης απέναντι στον καταστροφικό ιό του ανθρώπου.
Είπαμε στην αρχή ότι η Ιστορία ελάχιστα ενδιαφέρεται για τις φυσικές καταστροφές, θεωρώντας περίπου το περιβάλλον αυτονόητο και σταθερό παράγοντα στις ανθρώπινες κοινωνίες. Η περιβαλλοντική κρίση ήταν μια προειδοποίηση για την αναγκαιότητα των αλλαγών και των προσαρμογών και η έννοια «ανθρωπόκαινος εποχή» τραβάει ολοένα και περισσότερο την προσοχή προς μια αντίληψη της ιστορίας του ανθρώπινου είδους ως ενός εύθραυστου συστήματος σε αλληλεξάρτηση με έναν μη ανθρώπινο κόσμο. Η Ελλάδα, αν και μικρού μεγέθους χώρα στην κλίμακα αυτή, μοιράζεται την ίδια πορεία. Η πανδημία έρχεται μετά από μια μεγάλη οικονομική κρίση, θα την ακολουθήσει μια οικονομική κρίση, ενώ παράλληλα εξελίσσεται η προσφυγική και η δημογραφική κρίση. Η «κανονικότητα» είναι πλέον μια παλιά αυταπάτη. Στην επόμενη μέρα, που έχει αρχίσει, οφείλουμε να μάθουμε να πορευόμαστε εν μέσω κρίσεων.
* Ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
σχόλια