Του Παναγιώτη Κούστα - επιμέλεια: Άλκηστη Γεωργίου
Η Άνοιξη είναι μία από τις τέσσερις εποχές της εύκρατης ζώνης. Στα λατινικά οι λέξεις Apertio (Άνοιξη) και Aprilio (Απρίλιος) έχουν κοινή ρίζα το ρήμα aperio που σημαίνει ανοίγω. Στο Βόρειο Ημισφαίριο, ξεκινά την εαρινή ισημερία της 21ης Μαρτίου, ημέρα που σε πολλές παραδοσιακές κοινωνίες άλλων χρόνων σήμανε ταυτόχρονα την έλευση του νέου έτους.
Είναι η μέρα που η αξονική κλίση της Γης στρέφει το Βόρειο Ημισφαίριο προς τον Ήλιο και πλέον το φως της ημέρας διαρκεί για τουλάχιστον δώδεκα ώρες, ενώ η θερμοκρασία αρχίζει να ανεβαίνει με συνέπεια την ανθοφορία και τη φυτική ανάπτυξη. Την ίδια εποχή, αυξάνεται η παραγωγή των ενδορφινών στον ανθρώπινο οργανισμό, κάτι το οποίο έχει ως αποτέλεσμα τη βελτίωση της διάθεσης και την αύξηση της σεξουαλικής επιθυμίας.
Σε πολλά μέρη του κόσμου, το πέρασμα στην Άνοιξη συνοδεύτηκε με παγανιστικές τελετουργίες που είχαν ως κύριο συστατικό τους μια κάποιου είδους χορευτική συμπεριφορά. Κάποιες από αυτές, μεταμορφωμένες ή και μετουσιωμένες σε κάτι άλλο, έχοντας απολέσει τον συχνά αιμάτινο χαρακτήρα τους, συνεχίζουν να υφίστανται μέχρι τις μέρες μας...
Μπαλετικές εικόνες από την παγανιστική Ρωσία
Στο Δυτικό κόσμο, το πιο διάσημο παράδειγμα σκηνικής επιτέλεσης παγανιστικών τελετουργιών αποτελεί το μπαλέτο "Ιεροτελεστία της Άνοιξης". Έκανε πρεμιέρα στις 29 Μαΐου του 1913 στο παρισινό θέατρο των Σαμπ Ελιζέ σε χορογραφία του Βασλάβ Νιζίνσκι, μουσική του Ιγκόρ Στραβίνσκι και σκηνικά-κοστούμια του Νίκολας Ρόεριχ. Ο υπότιτλος, μάλιστα, της παράστασης ήταν "Εικόνες από την παγανιστική Ρωσία", μια φράση που μαρτυρά πολλά για τις πηγές της χορογραφικής και μουσικής έμπνευσης οι οποίες εντοπίζονται σε Σλαβικές λαϊκές δοξασίες και μελωδίες που συνόδευαν τις ευετηρικές εαρινές τελετουργίες.
Η αφηγηματική ροή του μπαλέτου εκκινεί από το λατρευτικό τυπικό αρχαίων Σλαβικών φυλών που προοιωνίζουν τον ερχομό της Άνοιξης για να καταλήξει στην ανθρωποθυσία μιας νεαρής επίλεκτης παρθένας προς επίτευξη του εξευμενισμού των εποχικών θεών. Το καινοτόμο κινητικό λεξιλόγιο του Νιζίνσκι περιελάμβανε ομοιόμορφες και τελετουργικές κινήσεις, με τη χορογραφία να αποτελεί σκόπιμη ανατροπή του κλασικισμού, καθώς ο τρόπος κίνησης των χορευτών θύμιζε το περπάτημα των περιστεριών, με τα γόνατα λυγισμένα και τα πόδια γυρισμένα προς τα μέσα.
Η πρεμιέρα του έργου ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών με αποτέλεσμα το μπαλέτο να παιχτεί για επτά και μόνο παραστάσεις. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Νιζίνσκι έχασε, όπως λένε, τα λογικά του και η πρωτότυπη χορογραφία χάθηκε για πάντα. Αυτό, βέβαια, δεν εμπόδισε πλείστους όσους χορογράφους από το να καταθέσουν τη δική τους εκδοχή του μύθου πάνω στη μουσική του Στραβίνσκι.
Ανάμεσά τους ο Λεωνίδας Μασίν ο οποίος είχε επιλέξει τη νεαρά Μάρθα Γκράχαμ για το ρόλο της επίλεκτης παρθένας (1930), η Μαίρη Βίγκμαν (1957), ο Μορίς Μπεζάρ (1959), η Πίνα Μπάους (1975) και η ίδια η Μάρθα Γκράχαμ (1984). Το 1987 επιχειρήθηκε η ανασύσταση της πρωτότυπης χορογραφίας του Νιζίνσκι από το Joffrey Ballet, ενώ, αν δεν με απατά η μνήμη μου, η τελευταία παρουσίαση του μπαλέτου επί ελληνικού εδάφους ήταν σε χορογραφία του Αντώνη Φωνιαδάκη (δες φωτογραφία).
Από την ανθρωποθυσία της "Ιεροτελεστίας της Άνοιξης" στο κάψιμο του Ιούδα
Ας φύγουμε, όμως, από τη Δύση για να πάμε σε πιο εντόπια χωράφια. Αντλώντας πληροφορίες από το άρθρο "Ευετηρικά λαϊκά χορευτικά δρώμενα: μια πρώτη ανάγνωση", της Μάγδας Ζωγράφου -καθηγήτριας χορολογίας στο ΤΕΦΑΑ του Πανεπιστημίου Αθηνών, διαπιστώνουμε ότι οι άνθρωποι σε πολλές λαϊκές παραδοσιακές κοινωνίες πίστευαν ότι την περίοδο του περάσματος στην Άνοιξη κυριαρχούσαν στη Γη εξωανθρώπινες δυνάμεις, πίστη η οποία συχνά συνδυαζόταν με τη νεκρολατρεία.
Για τον εξευμενισμό των εαρινών δαιμονίων και την αποτροπή κάθε πράξης που θα επιβουλευόταν τη γονιμότητα της γης και των ζώων τους -και κατ' επέκταση τη δική τους επιβίωση και αναπαραγωγή- ανέπτυξαν μια ολόκληρη αρμάδα από λαϊκά ευετηρικά έθιμα τα οποία συχνά περιελάμβαναν μια κάποιου είδους χορευτική συμπεριφορά.
Σε αυτή τη θεωρούμενη ως επικίνδυνη περίοδο της διάβασης από τη μια εποχή στην άλλη, το πάνω χέρι κρατούσαν οι γυναίκες. Όπως παρατηρεί η ίδια ακαδημαϊκός, στα σχετικά χορευτικά δρώμενα του ελλαδικού χώρου επικρατούσαν η εντόπια εορταστική στολή, η φυτομορφική μεταμφίεση, το ομαδικό κυκλικό χορευτικό σχήμα και το τραγούδι. Η τέλεσή τους γινόταν στον αυλόγυρο της εκκλησίας όπου και η πλατεία του χωριού, καθώς ο εθιμικός κύκλος της Άνοιξης σχεδόν ταυτιζόταν με αυτόν του Πάσχα.
Τα έθιμα ξεκινούσαν την Καθαρά Δευτέρα για να περιλάβουν την περίοδο της Σαρακοστής με τις ημέρες του Λαζάρου και των Βαΐων μέχρι τη Λαμπρή, τη Δεύτερη Μέρα του Πάσχα, τη γιορτή του Άι-Γιώργη, της Πρωτομαγιάς και του Κωνσταντίνου και Ελένης.
Το τελετουργικό μέρος της επίσημης θεολογίας στη διαπλοκή του με τη λαϊκή δεισιδαιμονία έχει πολλούς δεσμούς -κάποιους περισσότερο και κάποιους λιγότερο φανερούς- με το προχριστιανικό εντόπιο παρελθόν. Έτσι, η σύλληψη του Ιησού από την Παρθένο Μαρία τοποθετήθηκε στις 25 Μαρτίου, ημερομηνία πολύ κοντά στην εαρινή ισημερία, ενώ ο θάνατος και η ανάστασή του παρουσιάζει αντιστοιχίες με τη λατρεία του Άδωνι η οποία συνεχίζεται ακόμη και σήμερα σε κάποιες περιοχές των Σερρών μέσω του εθίμου των "Κήπων του Άδωνι".
Σύμφωνα με αυτό, γυναίκες φυτεύουν σε γλαστράκια και βγάζουν στο παράθυρό τους πρασινάδες που ξεπετάγονται και μαραίνονται εύκολα, όπως οι φακές, σύμβολα του ατέρμονου ενιαύσιου κύκλου της γέννησης, του θανάτου και της ανάστασης.
Επίσης, ο δρακοντοκτόνος Άι-Γιώργης σκοτώνει τα θεριά που απειλούν τη γονιμότητα και την καλή σοδειά, ενώ οι τελετουργίες των Αναστενάρηδων που λαμβάνουν χώρα την ημέρα εορτασμού του Κωνσταντίνου και Ελένης περιλαμβάνουν ένα ιδιαίτερο κινητικό, σχεδόν χορευτικό, τρόπο και κωδονοφόρες εικόνες που με τον τελετουργικό τους ήχο ξυπνούν τη φύση, παρουσιάζοντας αντιστοιχίες με παγανιστικά στοιχεία της αρχαίας διονυσιακής λατρείας.
Τέλος, το πλήρες αντισημιτισμού κάψιμο του Ιούδα την Κυριακή του Πάσχα -έθιμο κατά το οποίο ένα αχυρένιο ομοίωμα του βιβλικού προδότη καίγεται σε μεγάλη φωτιά- αποτελεί μετάθεση της μακρινής ανάμνησης εαρινών ανθρωποθυσιών ανάλογων με αυτή της επίλεκτης παρθένας των αρχαίων Σλαβικών φυλών που μας αφηγείται το μπαλέτο του Νιζίνσκι.
Μεταμοντέρνος μικροαστικός παγανισμός: Σοκολατένια αβγά, προσφορές γυμναστηρίων και φεστιβάλ χορού
Παρά το αναπτυχθέν από τα πάλαι ποτέ lifestyle περιοδικά ντισκούρ περί αστικής κουλτούρας και τους συγγενείς urbanlegends που αντιστέκονται στην απομάγευση του κόσμου κάνοντας την καθημερινότητα στην πόλη λίγο πιο παραμυθένια, λίγο πιο γοητευτική, στην Αθήνα δεν αναπτύχθηκε ποτέ ατόφια αστική τάξη.
Το εντόπιο Αρβανίτικο στοιχείο που είχε καταλάβει τις Αττικές πεδιάδες προσμίχθηκε σιγά-σιγά με τους επαρχιώτες που κατέφθαναν στην πρωτεύουσα για να φτιάξουν νέες γειτονιές μαζί με τους συγχωριανούς τους. Οι παγανιστικές τους συνήθειες κατάφεραν να επιβιώσουν και να περάσουν μέσω του έθους στη δική μας γενιά, αρκούντως μπολιασμένες από Βαυαρικά και μετέπειτα Δυτικά ήθη και έθιμα.
Έτσι, ξεφεύγοντας από το στενό πλαίσιο της χορευτικής εμπειρίας, τι κι αν τη μέρα της πρωτομαγιάτικης άδειας θα πάμε βόλτα στη θάλασσα ή θα τολμήσουμε την πρώτη βουτιά του χρόνου σε μια από τις κοντινές παραλίες του κλεινού άστεως, στο δρόμο της επιστροφής με το αυτοκίνητο θα σταματήσουμε στο πρώτο φυτοπωλείο ή και πλανόδιο πωλητή που θα βρούμε μπροστά μας για να αγοράσουμε λουλούδια ή ένα έτοιμο μαγιάτικο στεφάνι. Όχι για να τιμήσουμε τα πνεύματα της Άνοιξης, αλλά "για το καλό". Γιατί έτσι βρήκαμε τα πράγματα από τους γονείς μας. Κάτι τέτοιες ουσιαστικά παράλογες συνήθειες, μας βοηθούν να αναπαράγουμε συναισθηματικά την ενίοτε ψευδή ανάμνηση μιας συχνά αν όχι πάντοτε ωραιοποιημένης παιδικής ηλικίας -η οποία στην πραγματικότητα μπορεί να υπήρξε αβάσταχτα σκληρή- και προσφέρουν διέξοδο από τη βαρετή καθημερινότητα.
Παρομοίως, κάθε Πάσχα γεμίζουμε το σπίτι μας με κουλούρια και τσουρέκια, πάντα "για το καλό", από τον εσχάτως πάντα νεόκτιστο φούρνο της γειτονιάς, αγνοώντας τόσο τη συγγένεια των απαγορευμένων για τη μεσομορφική σιλουέτα λιχουδιών με τα τελετουργικά εδέσματα του λαμπρόψωμου και της λαμπροκουλούρας όσο και τον ευετηρικό χαρακτήρα της ίδιας της φράσης "για το καλό".
Μια φράση η άρθρωση της οποίας μαρτυρά την υποσυνείδητη και εκτός κάθε ορθολογικού πλαισίου προσδοκία μας από τα εργοστασιακής (τι περιμένατε να είναι;) παραγωγής αρτοσκευάσματα να επιφέρουν τη μαγική τους δύναμη στο δυάρι με τον καινούργιο καναπέ από το Ikea.
Την Ανάσταση, οι πιστοί της πόλης ανάβουν λαμπάδες με ιερό φως μη γιγνόσκοντες τη γενεαλογία που συνδέει την επιτέλεση της ταυτότητάς τους ως ελληνορθόδοξων με το άναμμα εξαγνιστικών φωτιών κατά τη διάρκεια εαρινών παγανιστικών τελετουργιών του παρελθόντος.
Βέβαια, η συγκεκριμένη συνήθεια έχει πλέον ενδυθεί τον κιτς μανδύα της αισθητικής του καταναλωτισμού καθώς το άλλοτε ταπεινό κεράκι διακοσμείται με σέξι πλαστικές κούκλες, υπερήρωες και τερατάκια τσέπης που μέσω μιας αφαιρετικής σκέψης ομοιάζουν σκανδαλωδώς με την όμορφη πριγκιποπούλα του παραμυθιού, τον Άι-Γιώργη τον δρακοντοκτόνο και τα δαιμόνια της λαϊκής φαντασίας.
Στις πασχαλινές τους διακοπές, τα πιο άτακτα παιδιά του Δημοτικού σχολείου εντρυφούν σε γνώσεις σχετικές με τα διαφορετικά είδη από δυναμητάκια. Μεγαλώνοντας, κάποια από αυτά θα γίνουν άντρες, κάποια γυναίκες και κάποια λίγα ειδήμονες των πυροτεχνημάτων. Λίγα, όμως, θα συνειδητοποιήσουν ότι η φαντασμαγορία που προκαλούσαν ως παιδιά στο μεταμεσονύκτιο ουρανό, εκτός από θέαμα, αποτελούσε ταυτοχρόνως μια τότε σύγχρονη μετάθεση τελετουργιών που αποσκοπούσαν στο τρόμαγμα και τον εκδιωγμό στοιχειών και δαιμονίων που επιβουλεύονταν την επικράτεια της Άνοιξης.
Κι εμείς, ακόμη κι αν δεν πηγαίνουμε ποτέ στην εκκλησία, ακόμη και αν προερχόμαστε από μεικτές εθνικά/θρησκευτικά/πολιτισμικά οικογένειες, συνεχίζουμε να βάφουμε κατακόκκινα αβγά αντιπαθώντας κάθε άλλη χρωματική απόχρωση ως βέβηλα "δεύτερη" και εκμοντερνιστική.
Σύμβολα ζωής και αναγέννησης, με το κόκκινο χρώμα να συμβολίζει το θανατεπίφορο αίμα αρχαίων θεών όπως του Άδωνι, του Άττη και τη χριστιανική τους μετεξέλιξη στο πρόσωπο του Ιησού. Μάλιστα, υιοθετήσαμε και το πλήρες λιπαρών ουσιών σοκολατένιο αβγό, αλλά και των ομοούσιων γλυκών κεχαριτωμένων λαγών, αυτών των χνουδωτών ζώων με τη χαρακτηριστική χοροπηδηχτή κίνηση που, από αρκετά γερμανικά φύλα, θεωρούνταν αγαθά πνεύματα των αγρών, των αγρών που ανθίζουν και καρποφορούν την Άνοιξη.
Όλο αυτό το φαγοπότι θα ολοκληρωθεί με παραδοσιακούς κυκλικούς χορούς την Κυριακή του Πάσχα όπερ, με φόντο την εξοχή, τσακωμένοι συγγενείς θα φιλιώσουν παροδικά.
Τις επόμενες ημέρες, θα αρχίσουν τα openings των λαϊκών κέντρων διασκέδασης στην παραλιακή για να φιλοξενήσουν ανάλαφρα προγράμματα προσφερόμενα για "χορευτικές επιτελέσεις του εαυτού στη λαϊκή νύχτα", όπως και τα θερινά clubs που θα υποδεχθούν hot θηλυκές υπάρξεις και καψαλισμένους από τον ήλιο κλαρινογαμπρούς για να κουνήσουν μηχανικά τα κορμιά τους υπό τους ήχους της house μουσικής.
Τα γυμναστήρια και τα κέντρα αισθητικής θα αρχίσουν να διαφημίζουν τις καινούργιες προσφορές για ετήσιες συνδρομές.
Κι ενώ κάθε Άνοιξη η κουλτούρα του σμιλεμένου σώματος ζει και βασιλεύει στα νότια προάστια, στις 29 Απριλίου εορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Χορού και το κέντρο της πόλης πλημμυρίζει -κατά τα απεχθή δημοσιογραφικά στερεότυπα- από παραστάσεις σύγχρονου ή λιγότερο σύγχρονου χορού ένεκα έναρξης φεστιβάλ.
Θα μπορούσαν άραγε οι μεταμοντέρνες περφόρμανς και οι χοροθεατρικές παραστάσεις αυτών των φεστιβάλ να αποτελούν σύγχρονες μεταθέσεις των ευετηρικών εαρινών τελετουργιών στην πλατεία του χωριού;
Καλό καλοκαίρι.
σχόλια