Στη βιβλιοθήκη μου έχω τρεις εκδόσεις του βιβλίου Ταξίδι στην άκρη της νύχτας του Λουί-Φερντινάν Σελίν. Η πρώτη είναι του 1952. Ήμουν 17 ετών. Από τότε με κυνηγάει αυτό το βιβλίο. Η τρίτη είναι η εκθαμβωτική ελληνική μετάφραση της Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλλου που έκανε θόρυβο και με την εμφάνισή της και με την εξαφάνισή της (από τα βραβεία μετάφρασης). Βρήκα τη Σεσίλ στην Γενεύη και την ρώτησα:
Μερικοί γίνονται διάσημοι επειδή βραβεύονται - άλλοι επειδή δεν βραβεύονται. (Κάθε χρόνο που ο Φίλιπ Ροθ δεν παίρνει το Νόμπελ, μεγαλώνει στα μάτια μου.) Εσύ έγινες γνωστή ως μεταφράστρια ενός φημισμένου και δύσκολου βιβλίου και ακόμα πιο γνωστή ως μη-βραβευθείσα (ενώ όλοι το περιμένανε). Μπορείς να μας αφηγηθείς την οδύσσεια της μη βράβευσής σου από δύο επιτροπές;
Θα πρόσθετα ότι μερικοί γίνονται «διάσημοι» επειδή βραβεύονται στη θέση άλλων! Βλέπε την (εφήμερη) δόξα του Γκυ Μαζελίν, που απέσπασε με τους Λύκους του το περίφημο βραβείο Γκονκούρ του 1932 αντί του Σελίν με το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας!
Η λαχτάρα της μετάφρασης (ολόκληρου) του σελινικού έργου με συνοδεύει μια ζωή. Αλλά, πέραν αυτού, με προκαλούν εμμόνως άπαντα... τα δυσμετάφραστα.
Για τη «μη βράβευσή» μου από το ΕΚΕΜΕΛ, τι θα μπορούσα να πω; Ελπίζω πως τα κριτήρια της επιτροπής του ήταν καλοζυγισμένα και δίκαια. Πως έλαβε σοβαρά υπόψη και την επιτυχία του αποτελέσματος και τη δυσκολία του μεταφραστικού εγχειρήματος. Η επιτροπή του ΕΚΕΜΕΛ, υπό την προεδρία της διευθύντριάς του Ελένης Ζέρβα, συμπεριέλαβε τη μετάφρασή μου του Ταξιδιού στη βραχεία λίστα τριών -μαζί με τις μεταφράσεις του Α. Κυριακίδη (Μπουβάρ και Πεκισέ του Γκ. Φλωμπέρ) και της Τ. Δημητρούλια (Υπόθεση Τουλάγεφ του άγνωστού μου, ομολογώ, Β. Σερζ). Ψήφισε υπέρ της μετάφρασης της Τ. Δημητρούλια (τέσσερις ψήφοι -Ε. Ζέρβα, Λ. Λυχναρά, Σ. Πασχάλης, Λ. Τσιριμώκου- έναντι μιας (και ηρωικής!) υπέρ του Σελίν - Τ. Θεοδωρόπουλος), κρίνοντας -φαντάζομαι- ότι και η δυσκολία και η επιτυχία της μετάφρασης της κυρίας Δημητρούλια ήταν υπέρτερες, άρα πιο βραβεύσιμες. Όπως και να 'χει, η επιτροπή δεν υποχρεούται να δημοσιοποιήσει το σκεπτικό της, άρα μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Όμως, γνωρίζουμε ότι στον τόπο μας ακόμα και οι βεβαιότητες είναι παρακινδυνευμένες, πόσο μάλλον οι υποθέσεις!
Όσο για το Κρατικό Βραβείο που έπεται, το κώλυμα είναι, ως φαίνεται, τυπικό: Το βιβλίο κατατέθηκε από τον εκδότη μου (την Εστία) εγκαίρως στην Εθνική Βιβλιοθήκη, ήτοι προ της νόμιμης προθεσμίας της 31ης Ιανουαρίου 2008. Πλην όμως -επειδή, μεταξύ του τέλους Νοεμβρίου 2007 (που πρωτοεκδόθηκε) και της 15ης Ιανουαρίου 2008 (που κατατέθηκε στην Ε. Β.), το Ταξίδι «ατύχησε» να κάνει τρεις απανωτές εκδόσεις (πέντε έως σήμερα)- η «Εστία» υπέβαλε, εκ παραδρομής, αντί της πρώτης (καθώς επιβάλλει έτερος νόμος που θεσπίζει τα των ετήσιων καταθέσεων στην Ε. Β.) την τρίτη (ήδη) έκδοσή του. Το ζήτημα εκκρεμεί και είναι σήμερα στα χέρια της επιτροπής, η οποία καλείται να αποφασίσει εάν το Ταξίδι θα μπορέσει εν τέλει να συμπεριληφθεί στον επίσημο κατάλογο των βραβεύσιμων βιβλίων.
Πιστεύω όμως ακράδαντα ότι, ανεξάρτητα από την έκβαση αυτής της υπόθεσης, είναι μια καλή ευκαιρία να αναθεωρηθεί το όλο σύστημα - σύστημα απαράδεκτο για τον συγγραφέα ή για τον μεταφραστή, οι οποίοι αδικούνται διπλά από το ισχύον καθεστώς, αφού δεν είναι στη διακριτική τους ευχέρεια ούτε να συμμετάσχουν ούτε να μη συμμετάσχουν στην όποια βράβευση: Βρίσκονται και στις δύο περιπτώσεις στο έλεος του εκδότη τους! Πρέπει να ξέρουμε ότι η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων αναγκάζεται κάθε χρόνο να αποκλείσει αξιόλογες δουλειές, μόνο και μόνο επειδή οι διάφοροι εκδοτικοί οίκοι αμέλησαν να τηρήσουν τις τυπικές διαδικασίες. Θα ήταν λοιπόν πολύ απλούστερο να καταθέτουν (εφόσον το επιθυμούν) οι ίδιοι οι συγγραφείς, ή οι μεταφραστές, τα έργα τους -όχι στην Εθνική Βιβλιοθήκη αλλά στην εκάστοτε επιτροπή βράβευσης- υποβάλλοντας έτσι αυτομάτως και αυτεξουσίως την υποψηφιότητά τους. Πολύ απλούστερο και πολύ δικαιότερο. Στο κάτω κάτω, βραβεύσιμος είναι ο δημιουργός όχι ο εκδότης του! Ας μην ξεχνάμε, τέλος, ότι το Κρατικό Βραβείο αντιπροσωπεύει ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσό (10.000 ευρώ, αν δεν κάνω λάθος), το οποίο για τους πλείστους των υποψηφίων, που βιοπορίζονται (δύσκολα) από τη γραφή ή τη μετάφραση, δεν είναι αμελητέο. Για να συνοψίσω: Κάποτε θα πρέπει να επανεξετάζονται, έστω επ' ευκαιρία των συγκυριακών περιπτώσεων, και γενικότερες θεσμικές δυσλειτουργίες!
— Να υπογραμμίσω εδώ την αντίδραση του Τάκη Θεοδωρόπουλου, σημαντικού συγγραφέα και βαθύ γνώστη της γαλλικής γλώσσας και λογοτεχνίας, που όχι μόνο μειοψήφησε αλλά παραιτήθηκε μετά και από την επιτροπή του ΕΚΕΜΕΛ! Πώς και αποφάσισες να παλέψεις με αυτήν τη λογοτεχνική φάλαινα; Κάθε φορά που έπιανα στα χέρια μου το βιβλίο (από τα αγαπημένα της εφηβείας μου), διαβάζοντας είχα πάντα τη σκέψη: «Αυτό δεν μεταφράζεται στα ελληνικά». Ο ίδιος ο Σελίν το θεωρούσε μη μεταφράσιμο.
Φάλαινα, πράγματι! Ένας Μόμπυ Ντικ! Και όμως: Η λαχτάρα της μετάφρασης (ολόκληρου) του σελινικού έργου με συνοδεύει μια ζωή. Θεωρώ, όπως και εσύ, τον Σελίν μέγιστο λογοτέχνη και απαράμιλλο στυλίστα. Αλλά, πέραν αυτού, με προκαλούν εμμόνως άπαντα... τα δυσμετάφραστα. Κέντρισμα αποτέλεσε λοιπόν για μένα και μια προηγούμενη μετάφρασή μου των Γαλάζιων ανθέων του Ρ. Κενώ (Καστανιώτης) - μοναδικό, σημειωτέον, μετάφρασμα στα ιταλικά του Ί. Καλβίνο, που θεωρούσε και εκείνος το εν λόγω μυθιστόρημα απολύτως μη μεταφράσιμο! Πάντως, οσάκις με ρωτούν σχετικά, καταφεύγω στο εξής αλαζονικό: Ενώ ο πρωτογενής δημιουργός (του Θεού μη εξαιρουμένου) δημιουργεί το ανύπαρκτο, ο μεταφραστής καλείται να σμιλέψει το... αδύνατο!
— Η γαλλική έκδοση της Pléiade συνοδεύεται από σημειώσεις και υπομνήματα 600 σελίδων και μαζί από ένα λεξικό 50 σελίδων της λαϊκής και ιδιότυπης αργκό του Σελίν. Στα ελληνικά αργκό δεν υπάρχει - πώς αντιμετώπισες το πρόβλημα; Εσύ η ίδια έγραψες για την «απίστευτη ιδιομορφία της σελινικής γλώσσας - ένα εκθαμβωτικό παλίμψηστο καθομιλουμένης και λόγιας γαλλικής, αρχαϊσμών και νεολογισμών, τεχνικής και ιατρικής ιδιολέκτου, όπου δεσπόζει μολαταύτα η βίαιη και βίαια άμεση παρισινή αργκό». Πώς έγινε η «μετακένωση»;
Είναι ένα πελώριο ζήτημα, το οποίο εξέθεσα επί μακρόν στο άρθρο μου «Ταξίδι στην άκρη του Σελίν», φιλοξενημένο στο φετινό τεύχος του περιοδικού «Μετάφραση» της πολύτιμης Οντέτ Βαρόν-Βασάρ. Ας πω εδώ πως η αργκό (η σελινική ιδιαίτερα) προσκρούει σε εμπόδια τόσο χωρικά (το οποιοδήποτε λαϊκό ιδίωμα είναι αυστηρά τοπικό) όσο και χρονικά (η αργκό στομώνει, αφομοιώνεται, παρέρχεται γρήγορα - μην ξεχνάμε πως το Ταξίδι εκδόθηκε πριν από 76 χρόνια). Απ' την άλλη, το εύρος των γλωσσικών επιπέδων της ελληνικής -από την αρχαΐζουσα έως την «πασαλιμανιώτικη»- διευκολύνει το δίχως άλλο αυτήν τη «μετακένωση», αρκεί να αποφευχθούν οι ακραίοι αναχρονισμοί.
— Μίλησέ μας λίγο για τον εαυτό σου. Η εικόνα που κυκλοφορεί για σένα είναι «μια ωραία και πλούσια κυρία της καλής κοινωνίας», δηλαδή ό,τι το πιο αντίθετο με τον Λουί Ντετούς τον επονομαζόμενο Σελίν, που κινήθηκε μέσα στο πιο σκοτεινό κατακάθι της φτώχειας και της μιζέριας. Τι γυρεύει ένας άνθρωπος σαν κι εσένα στη μαύρη banlieue;
Ο Σελίν, μολονότι αστός, επέλεξε να ταυτιστεί με τον ήρωά του, επανεφευρίσκοντας επί το αθλιότερον την αυτοβιογραφία του και αντιστρέφοντας έτσι παραδόξως τη γενεαλογία δημιουργού-δημιουργούμενου: Ο αντιήρωας Φερδινάνδος Μπαρνταμού δημιούργησε τον ταλαίπωρο και πένητα συγγραφέα του, τον Λουί-Φερντινάν Σελίν! Εγώ, μολονότι αστή, ταυτίστηκα όχι με τον ίδιο τον Σελίν αλλά με το έργο του. Το μεγάλο έργο είναι κατεξοχήν α-ταξικό. Και άλλωστε, ο μεταφραστής είναι χαμαιλέων!
— Μήπως το γεγονός ότι έχεις ασκήσει σκληρή (αλλά δίκαιη) κριτική σε κατεστημένους μεταφραστές (θυμάμαι ένα άρθρο σου στη «Νέα Εστία») επηρέασε και τη μη βράβευσή σου;
Ειλικρινά, ελπίζω πως όχι!
— Σκοπεύεις να καταπιαστείς με άλλα βιβλία του Σελίν; Για παράδειγμα, το «βιβλίο των παρενθέσεων και των θαυμαστικών», όπως ονομάζω το δεύτερο μυθιστόρημά του: Θάνατος επί πιστώσει (Mort a crédit);
Θα το ήθελα φυσικά πάρα πολύ. Αυτό τον καιρό, όμως, μεταφράζω στα νεοελληνικά τους «ερωτικούς» διαλόγους του Πλάτωνα (Συμπόσιο και Φαίδρο) για τις εκδόσεις Ωκεανίδα.
σχόλια