Όταν ανεβαίνεις τα σκαλιά του πρώτου ορόφου του Μουσείου «Άλεξ Μυλωνά» στην πλατεία Ασωμάτων νιώθεις τον "άνεμο της Ιστορίας" να σε χτυπάει καταπρόσωπο. Από το μεγάλων διαστάσεων πολύχρωμο (και κάπως κιτς) κέντημα σε καμβά του ιδρυτή της μεταπολεμικής Γιουγκοσλαβίας Τίτο που «εισβάλλει» στο οπτικό σου πεδίο μέχρι το μακρόστενο πορτρέτο του Λένιν που στέκεται κρεμασμένο στον απέναντι τοίχο, τα έργα σου δίνουν αμέσως μία ιδέα για το τι πρόκειται να δεις στους υπόλοιπους χώρους της έκθεσης Πωλείται / For Sale που φιλοξενείται εδώ μέχρι τις 11 Ιανουαρίου.
Αυτές οι ιστορίες είναι για μένα μέρος της ζωής, όχι για την καλλιτεχνική τους αξία αλλά γιατί αποτελούν μέλος της ιστορίας που έζησα και φαντάστηκα
Πορτρέτα πρώην ηγετών και δικτατόρων χωρών της πρώην ΕΣΣΔ και των Βαλκανίων όπως ο Στάλιν, ο Τσαουσέσκου, ο Μιλόσεβιτς και ο Χότζα, ζωγραφικοί πίνακες, αγαλματίδια, ιστορικά ντοκουμέντα, υλικό προπαγάνδας, ενθύμια και αναμνηστικά αντικείμενα. Όλα κομμάτια της προσωπικής συλλογής του ιστορικού και συγγραφέα Βασίλη Κωνσταντίνου, τα οποία και συνέλεξε ένα-ένα κατά τη μακρόχρονη παραμονή του στις χώρες αυτές, εργαζόμενος ως διευθυντικό στέλεχος ελληνικών και πολυεθνικών εταιρειών. «Άρχισα να εργάζομαι στην Ανατολική Ευρώπη το 1975. Η πρώτη μου εμπειρία ήταν στη Ρουμανία του Τσαουσέσκου, χρόνια πριν ισοπεδώσει το μισό Βουκουρέστι. Από κει, σύντομα πέρασα στην τότε Γιουγκοσλαβία, στη Βουλγαρία και στην Ουγγαρία και μετά το 1990, εργαζόμενος σε καπνεμπορική εταιρεία, στις άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Αργότερα, για αρκετά χρόνια, στις χώρες του Καυκάσου και περιστασιακά στο Βιετνάμ. Οι διαφορές που έζησα από το 1975 έως το 1990 και από το '90 έως τα τέλη του αιώνα δεν ήταν δραματικές. Χρειάστηκε να περάσει μισή γενιά για να δει και να καταλάβει ο παρατηρητής τις αλλαγές στη ζωή και τις απόψεις των ανθρώπων μετά την πτώση του Τείχους. Σήμερα, βέβαια, μετά από 25 χρόνια, τα πράγματα έχουν αλλάξει. Η ατμόσφαιρα που επικρατούσε αυτή την πρώτη περίοδο ήταν επιφυλακτική σε ό,τι είχε να κάνει με δουλειά, ανθρώπινες και κοινωνικές επαφές. Από κει και πέρα, από το 2000 και μετά τα πράγματα είναι αλλαγμένα. Κάθε χώρα και τάξη ανθρώπων (όχι πως δεν υπήρχαν τάξεις παλαιότερα) διαφοροποιείται με μια ρευστότητα κάποιες φορές αλλόκοτη. Δύσκολα ο παρατηρητής μπορεί να τη διαβάσει, πολύ περισσότερο, δε, να την παρακολουθήσει, όχι μόνο γιατί οι μεγάλες πόλεις –και δεν μιλώ μόνο για τη Μόσχα, τη Βαρσοβία και τη Βουδαπέστη, αλλά και για τα Τίρανα ακόμα ή την Ποντγκόριτσα– αποτελούν άλλους κόσμους σε σχέση με τις επαρχίες των χωρών», μας λέει για τα χρόνια που έζησε εκεί.
Πόσο διαφορετικές ήταν στην πραγματικότητα οι συνθήκες σε σχέση με την Ελλάδα εκείνης της εποχής; «Η σύγκριση με την Ελλάδα δεν είναι εύκολη, ειδικά σε σχέση με τις βαλκανικές χώρες. Μοιάζουμε σε τόσο πολλά πράγματα. Αν έπεφτε κανείς με αλεξίπτωτο, θα μπορούσε να μπερδευτεί και να βρεθεί στην Ελλάδα του 1980. Οι αλλαγές, χωρίς να είναι βίαιες, είναι συνεχείς και σε βάθος. Ένα πράγμα μένει σταθερό: οι ικανοί, οι προοδευτικοί (με την καλή έννοια της λέξης), η ιντελιγκέντσια – εν ολίγοις η αριστοκρατία τους είναι τα παιδιά του παλαιού καθεστώτος».
Στην ίδια χώρα, όμως, στο μοναδικό εργοστάσιο της εταιρείας πέρασα όμορφα και διδακτικά διήμερα, με τον περήφανο διευθυντή του Ξενοφώντα Ξενοφώντοβιτς. Η διαπραγμάτευση τέλειωνε γρήγορα, για ώρες όμως πίναμε βότκα με μεζέ αγγούρια τουρσί που έβγαζε ο ίδιος και μετά την απαραίτητη εισαγωγή στην ποίηση, πιάναμε την κουβέντα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες του Ροκοσόφσκι και του στρατάρχη Κόνιεφ, αναλώνοντας ώρες –αντί της διαπραγμάτευσης– σ' έναν χάρτη που έδειχνε τις γραμμές επίθεσης και άμυνας την παραμονή της απελευθέρωσης του Γκρόντνο από τους Γερμανούς
Κοιτώντας προσεκτικά κάθε ένα από τα αντικείμενα της συλλογής διαπιστώνει μάλλον εύκολα κανείς πως η αξία τους δεν έχει να κάνει τόσο με την καλλιτεχνική δεξιότητα των ζωγράφων ή των γλυπτών που τα φιλοτέχνησαν, όσο με τις μικρές σταγόνες Ιστορίας που περιέχουν και είναι σε θέση να αφηγηθούν. Μικρές ιστορίες και αναμνήσεις μιας εποχής από καιρό περασμένης. Τι θυμάται πιο έντονα από εκείνα τα χρόνια ο κ. Βασίλης Κωνσταντίνου; «Η περιπλάνησή μου όλα αυτά τα χρόνια είχε κυρίως να κάνει με τη δουλειά, και μάλιστα σε στενή συνεργασία με τους τοπικούς φορείς που έβρισκα απέναντί μου. Είναι γεμάτη, βέβαια, από αναμνήσεις, περιστατικά, συμβάντα και περιπέτειες, οι οποίες, αν και συνήθως ευχάριστες, δεν ήταν πάντα τέτοιες. Δεν είναι εύκολο να σε ξυπνούν στις 3 το πρωί, μαυροντυμένοι και μάλλον αγριωποί Λευκορώσοι, για να σου πουν ότι η συνέχεια της διαπραγμάτευσης ενός χρέους εκατομμυρίων δολαρίων της μοναδικής κρατικής τους εταιρείας τσιγάρων προς μια ελληνική εξαγωγική εταιρεία καπνών θα συνεχιζόταν σε ένα άγνωστο σημείο, τριάντα χιλιόμετρα έξω από την πόλη. Στην ίδια χώρα, όμως, στο μοναδικό εργοστάσιο της εταιρείας πέρασα όμορφα και διδακτικά διήμερα, με τον περήφανο διευθυντή του Ξενοφώντα Ξενοφώντοβιτς. Η διαπραγμάτευση τέλειωνε γρήγορα, για ώρες όμως πίναμε βότκα με μεζέ αγγούρια τουρσί που έβγαζε ο ίδιος και μετά την απαραίτητη εισαγωγή στην ποίηση, πιάναμε την κουβέντα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες του Ροκοσόφσκι και του στρατάρχη Κόνιεφ, αναλώνοντας ώρες –αντί της διαπραγμάτευσης– σ' έναν χάρτη που έδειχνε τις γραμμές επίθεσης και άμυνας την παραμονή της απελευθέρωσης του Γκρόντνο από τους Γερμανούς».
Τι ήταν αυτό όμως που τον παρακίνησε αρχικά να συλλέξει όλα αυτά τα αντικείμενα; «Θα επαναλάβω εδώ την ιστορία της φίλης Μαρίας Παπαδημητρίου, όταν σε μια Μπιενάλε πήρε για δώρο από έναν Βούλγαρο καλλιτέχνη ένα μπρούντζινο κεφάλι του Στάλιν. Ο καλλιτέχνης, μάλλον φυγάς στο εξωτερικό, είχε καρφώσει έναν χάλκινο σωλήνα αποχέτευσης στη μέση του μπρούντζινου κρανίου του πατερούλη Ιωσήφ για καλύτερο εξαερισμό των μυαλών του ή, όπως συνήθιζε να λέει ο ίδιος, "των σκατών του". Το έργο αυτό το έκλεψα από τη Μαρία Παπαδημητρίου και στην επόμενη έξοδό μου από την Ελλάδα έψαξα να βρω ένα ανέπαφο κεφάλι του Στάλιν. Δεν χρειάστηκε πολύ παραπάνω για ν' αρχίσω τη συλλογή. Όσο για τα υπόλοιπα έργα της έκθεσης, πολλά, είναι συνδεδεμένα με προσωπικές ιστορίες που είχα την τύχει να ζήσω όπως η γνωριμία μου με τον άνθρωπο που πήρε από το σπίτι του πατέρα του το πορτρέτο του Βοροσίλωφ, ηγέτη της αντίστασης στην πολιορκία του Λένινγκραντ το 1941-42 και σε μια στιγμή αδυναμίας ή μέθης του κατέστρεψε το πρόσωπο. Ή η ρουμάνικη οικογένεια που θέλησε να κρατήσει στο σπίτι της το πορτρέτο της γιαγιάς, η οποία ήταν μέλος της φασιστικής νεολαίας του Αντονέσκου το 1941. Η στολή της είχε τα κουμπιά με τα φασιστικά εμβλήματα. Ελλείψει άλλης λύσης, η οικογένεια τα κάλυψε με υδρόχρωμα και η γιαγιά μπόρεσε να μείνει στο σπίτι. Ακόμη και εκείνος ο ήρεμος και μορφωμένος Αλβανός που έζησα από κοντά, γιος του μεγάλου ζωγράφου Γκούρι Μάντι, ο οποίος ξύπνησε μεσάνυχτα όταν ήρθαν να πάρουν τον πατέρα του από το σπίτι, την παραμονή της ανακοίνωσης της διακοπής σχέσεων Κίνας-Αλβανίας. Ο λόγος ήταν ότι οι υπηρεσίες έπρεπε το ίδιο βράδυ να εξαφανίσουν κάθε μνήμη κινεζικής παρουσίας στην Αλβανία, και ειδικά το πορτρέτο του Εμβέρ Χότζα με τον Τσου Εν Λάι που κρεμόταν πίσω από το γραφείο του Εμβέρη. Του είχε διηγηθεί τη σκηνή ο ίδιος του ο πατέρας. Αφού αποκαθήλωσε τον πίνακα έβγαλε ένα ξυράφι από την τσέπη του, έκοψε το μέρος του Τσου Εν Λάι, το έκαψε μπροστά στους άνδρες της Ασφάλειας και πήρε παραμάσχαλα τον Εμβέρη για να τον πάει σπίτι του. Σε ένα από τα έργα της έκθεσης μπορεί κανείς να δει ακόμη το αριστερό μανίκι από το αμπέχονο του Τσου Εν Λάι να καλύπτει μέρος από τον ώμο του Εμβέρ. Αυτές οι ιστορίες είναι για μένα μέρος της ζωής, όχι για την καλλιτεχνική τους αξία αλλά γιατί αποτελούν μέλος της ιστορίας που έζησα και φαντάστηκα».
Στα αντικείμενα της συλλογής διακρίνεται ο τρόπος που αντιλαμβάνονταν, χρησιμοποιούσαν ή χειραγωγούσαν την τέχνη της εποχής οι ηγέτες και οι ισχυροί άνδρες των καθεστώτων αυτών προκειμένου να διαμορφώσουν την εικόνα τους προς τα έξω όπως επιθυμούσαν. Ίσως αυτό να είναι και το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της. Τι μπορεί να διδάξει μία τέτοια συλλογή σε ανθρώπους που δεν έζησαν εκείνην την εποχή από κοντά; Για απάντηση ο κ. Βασίλης Κωνσταντίνου επιλέγει ένα κομμάτι από το κείμενο που διάβασε στην βραδιά των εγκαινίων: «Πως μπορείς να μαθητεύεις και να εργάζεσαι σ' αυτές τις χώρες και σ' αυτούς τους καιρούς χωρίς να εντρυφήσεις στους ήρωες των και τα αχνάρια που άφησαν πίσω τους. Πως μπορείς να ερμηνεύσεις τις ιδέες -κοσμοθεωρίες του Ενβέρ, του Τίτο και του Δημητρώφ χωρίς να γευτείς τα μυαλά τους σε τραπέζια με βαλκανικά φαγητά - όσο κι αν καίνε μερικά τους. Να γευτείς τα μυαλά του Λένιν, του Λουνατσάρσκι, του Στάλιν ή του Νικήτα Χρουτσόφ στα ποτάμια της βότκας χωρίς να ξαναχαθείς στον Μπλόκ, τον Γκόρκι, τον Έρενμπουργκ (μέγιστου δασκάλου της απολογητικής), τον Γιεσένιν και τον Βοσνεσένσκι. Χωρίς να ερωτευτείς τη Τατιάνα Σαμουήλοβα, την Αχμάτοβα και τη Λίνα Αχμαντουλίνα; Μπαίνεις στην ιστορία τους και χάνεσαι στην ελπίδα που έφεραν σ' όλο τον κόσμο τα αυστηρά αμπέχονα της Οκτωβριανής επανάστασης και τα άτσαλα φορεμένα, κακοραμμένα συνήθως σκούρα καφετιά κοστούμια των ηρώων μετά τη νίκη του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Ελπίδα δίχως όρια για μάζες αγροτών, εργαζόμενων και ιντελιγκέντσιας. Όμως όπως δίχως όρια ήταν η ελπίδα, άλλο τόσο -γρηγορότερα ή αργότερα- δίχως όριο ήταν η απογοήτευση, η απώλεια της ελπίδας, ο φόβος του τρόμου: ο Ντερζίνσκι, ο Γιεζόφ, ο Μπέρια και ακόμα ο "καλός πατερούλης" Αντρόποφ. Βέβαια ακόμα και για εμάς, τα παιδιά του β' Παγκοσμίου Πολέμου, η θολούρα των αναμνήσεων με μια τάση εξισορρόπησης στη γνώση τείνει να διευρύνει δίκην λάστιχου τα όρια της ιστορίας και πολιτικών. Να στρογγυλεύει γωνίες που κάποτε ήταν κοφτερές σαν λεπίδα. Θυμάμαι για παράδειγμα ένα ανέκδοτο της δεκαετίας του '60: Ρωτούν, λέει, έναν οπλισμένο Πολωνό ποιον θα πυροβολήσει πρώτο αν του επιτεθεί ταυτόχρονα ένας Γερμανός από τη δύση και ένας Ρώσος από τα ανατολικά. Απαντάει χωρίς δισταγμό. Τον Γερμανό. Και εξηγεί: «μπιζνες μπηφόρ πλέζουρ». Τα παιδιά μου είναι σίγουρα πως πριν 20-25 χρόνια το έλεγα ανάποδα. Λες και έχει σήμερα σημασία. Καταλήγω: Όλοι αυτοί κρέμονται σήμερα στους τοίχους του μουσείου ή τους βλέπουμε απόμακρα μέσα στις βιτρίνες με τα λάβαρα, τα παράσημα και τις κονκάρδες, τα γραπτά και τις φωτογραφίες, τις κακότεχνες μινιατούρες των γιγαντιαίων αγαλμάτων του Βούτσετις στα μνημεία του λόφου Κουργκάν στο Στάλινγκραντ. Τίποτα όμως δεν με σταματά να βλέπω γυναίκες και άντρες στητούς και αγέρωχους στο κατάστρωμα του Ποτέμκιν, στο ρεσάλτο της πύλης των χειμερινών ανακτόρων μπροστά στην άσβεστη φλόγα στο Μαμάγιεφ Κουργκάν τον τύμβο του Στάλινγκραντ. Ξεχνάω έτσι τον Μπρέζνιεφ στη θλιβερά ρετουσαρισμένη - "μυγοφτυσμένη" φωτογραφία του».
Μουσείο Άλεξ Μυλωνά-Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, πλ. Αγίων Ασωμάτων 5, Θησείο, 210 3215717, έως 11/1. Ώρες λειτουργίας: Τετ.-Παρ.-Σάβ. 11.00-19.00, Πέμ. 13.00-21.00, Κυρ. 11.00-16.00, www.mmca-mam.gr, mouseioalexmylona.blogspot.com
Παράλληλα με την έκθεση κυκλοφόρησε και η νουβέλα με τίτλο «For Sale / Πωλείται» του Βασίλη Κωνσταντίνου από τις εκδόσεις Εστία.
σχόλια