Εφέτος, περισσότερο από κάθε άλλη χρονιά, και ίσως λιγότερο από του χρόνου, εκατομμύρια καλοκαιρινές, ανέμελες ή στημένες πόζες «ανέβηκαν» από χιλιάδες «έξυπνα» κινητά την ώρα που συνέβαιναν, στις διακοπές. Πόσο ανέμελη όμως μπορεί να είναι μια στιγμή που μεταδίδεται live από το Facebook, το Τwitter, το Ιnstagram ή κάποιο άλλο από τα social media; Το ελληνικό καλοκαίρι αλλάζει διάσταση. Το ίδιο όμορφο, αλλά ελαφρώς πιο ματαιόδοξο από παλιά.
Η φωτογραφία ήταν πράγματι ειδυλλιακή. Ένα ωραίο ηλιοβασίλεμα, ένα αρμυρίκι από αυτά που θεωρείσαι προνομιούχος αν προλάβεις να χωθείς κάτω από τη σκιά τους, μια γαλάζια θάλασσα και λίγη άμμος. Εμφανίστηκε σε πολλές οθόνες την ίδια στιγμή, ένα καλοκαιρινό μεσημέρι από εκείνα που είναι φτιαγμένα για οτιδήποτε άλλο εκτός από το να είναι ανοιχτές οι οθόνες. Ο παραθεριστής, προφανώς, είχε μόλις βολευτεί στην άμμο, είχε αλειφτεί με αντηλιακό, είχε σκουπίσει όσο μπορούσε τα χέρια του, τόσο ώστε να μην υπάρχουν λιπαρές κρέμες στα δάχτυλά του, θώπευσε αυτό που θωπεύει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, την οθόνη του κινητού του, και έκανε αυτό το οποίο σκεφτόταν εδώ και ώρα: Εβγαλε τη φωτογραφία, την επεξεργάστηκε λίγο, χρησιμοποίησε τη βοήθεια της σκιάς του δέντρου για να νικήσει τον καλοκαιρινό ήλιο, από τα λίγα πράγματα που εξουδετερώνουν τις οθόνες των smartphones, και λίγο αργότερα την ανέβασε live στον ψηφιακό κοινωνικό κόσμο του. Η λεζάντα ήταν το ίδιο αποθεωτική με τη φωτογραφία: «Είμαι εδώ τώρα. Τι άλλο να θέλει κανείς από τη ζωή του;». Εκτός από ένα μαντίλι για να σκουπίσει τη λαδωμένη οθόνη του κινητού, και λίγη ακόμη απεγνωσμένη ανάγκη προσοχής από τους ψηφιακούς φίλους του, όντως δεν θέλει κανείς περισσότερα στη ζωή του.
Η αφήγηση των διακοπών, οι προβολές των φωτογραφιών που έχουν αιχμαλωτιστεί σκηνοθετημένα, αυθόρμητα ή απλώς άτσαλα, είναι τόσο παλιές όσο και οι φωτογραφικές μηχανές. Μόνο που το εφετινό καλοκαίρι ήταν φανερό για έναν παρατηρητή πως κάτι άλλαξε σαρωτικά. Είτε βρισκόσουν σε μια παραλία και κοιτούσες γύρω σου τα κινητά να παίζουν τον ρόλο των παλιών φωτογραφικών μηχανών, είτε ήσουν αποκλεισμένος σε ένα γραφείο με ξηρό κλιματισμό και έβλεπες το news feed να γεμίζει με ιδρωμένο και γεμάτο αντηλιακό ελληνικό καλοκαίρι την οθόνη του PC, καταλάβαινες πως ο τρόπος αφήγησής του άλλαξε. Το απέραντο γαλάζιο, η άμμος, η ταβέρνα, το ούζο, η πετσέτα, ακόμη και το βιβλίο που ταλαιπωρούνταν μετακινούμενο από παραλία σε ενοικιαζόμενο ήταν το μόνιμο σκηνικό που εμφανιζόταν καθημερινά στις οθόνες ανθρώπων που περνούσαν καλά. Ή νόμιζαν πως περνούσαν καλά. Ή που απλώς ήθελαν να μοιραστούν με όλον τον κόσμο ότι περνούσαν καλά. Δεν είναι κακό, η ματαιοδοξία υπήρχε ανέκαθεν, πολύ καιρό πριν από τα megapixels. Είναι όμως σημείο των καιρών.
Κανένα άλλο μέσο στην ιστορία της ανθρωπότητας όσο τα social media στην άγουρη και διαρκώς πιο επιθετική μορφή τους δεν έχει προκαλέσει τέτοια εξομολογητική – στα όρια της υπερβολής – διάθεση από τους χρήστες τους. Τέτοια όρεξη να εκτεθεί κάθε στιγμή, κάθε συναίσθημα, κάθε υπαινιγμός. Ακόμη και όσοι το κατακρίνουν δεν μπορούν να αντισταθούν στον πειρασμό να κάνουν το αρχαιότερο χόμπι του κόσμου, το κουτσομπολιό, παρακολουθώντας φωτογραφίες από ενοικιαζόμενα δωμάτια, βλέποντας μπιγκόνιες και μπουκαμβίλιες σε ασβεστωμένους τοίχους και σκεπτόμενοι, εν μέσω θέρους, αν αυτή η φωτογραφία μπροστά στο ηλιοβασίλεμα, με την κοιλιά ρουφηγμένη, είναι ιδανική για profile picture που θα συνοδεύσει τον ψηφιακό εαυτό τους και αυτόν τον δύσκολο χειμώνα. 
Η παρατήρηση μερικές φορές είναι απογυμνωτική εμπειρία. Υπάρχουν άνθρωποι με δύο ζωές: την ψηφιακή – εκεί που όλα μοιάζουν όμορφα, λαμπερά, γοητευτικά, έστω και με έναν αφαιρετικό τρόπο – και την πραγματική, η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση. Κάποιοι σεμνοί γίνονται θρασείς. Κάποιοι ντροπαλοί, αποκαλυπτικοί – σε σημείο άβολο. Και κάποιοι σιωπηλοί βγάζουν έναν ομιλητικό εαυτό μόνο πίσω από τον υπολογιστή. Ολοι τους αυτό το καλοκαίρι είχαν κάτι να πουν από τις διακοπές τους, φωτογραφικά, με σύμμαχο την τεχνολογία.
Το Ιnstagram δεν είναι τόσο διαδεδομένο όσο το κραταιό Facebook και το όχι και τόσο πρωτοποριακό πλέον Τwitter, που έχει ήδη ανακαλυφθεί και από το ελληνικό ανορθόγραφο σταρ σύστεμ. Είναι όμως ένα παγκόσμιο φαινόμενο, μια φαινομενικά απλή εφαρμογή, προς το παρόν αποκλειστικά και μόνο για iΡhone, η οποία δημιουργήθηκε από δύο τύπους, τον Κέβιν Σίστρομ και τον Μίκι Κρίγκερ, στις ακτές της Καλιφόρνιας, λανσαρίστηκε τον Οκτώβριο του 2010, έχει πλέον στη δούλεψή του τέσσερις ανθρώπους και πάνω από 150 εκατομμύρια (!) φωτογραφίες, ανεβασμένες στην πλατφόρμα του. Το σενάριο είναι απλό: Βγάζεις μια φωτογραφία με το κινητό, την επεξεργάζεσαι με έτοιμα φίλτρα, προσθέτοντας ένα λούστρο – πάντα επίκαιρου – ρετρό, την κάνεις να φαίνεται σαν να έχει βγει με μια γοητευτική Polaroid και όχι με ένα κινητό τεχνολογίας αιχμής και την ανεβάζεις σε μια παγκόσμια πλατφόρμα. Εκεί η ματαιοδοξία και τα καλλιτεχνικά απωθημένα συνδυάζονται με το κυνήγι της δημοφιλίας, με τους χρήστες να ακολουθούν και να αξιολογούν τις φωτογραφίες των άλλων. Εφέτος το καλοκαίρι, κάθε λίγα δευτερόλεπτα, χιλιάδες (εκατομμύρια ίσως;) φωτογραφίες από αμμουδιές «συνέρρεαν» στην πλατφόρμα. Το «κλικ» είχε γίνει λίγα λεπτά νωρίτερα, ωστόσο έμοιαζαν να είναι βγαλμένες από το καλοκαίρι του 1978. Τόσο παράλογα ρετρό, που κάνουν τη μαζικότητα να μοιάζει φυσικό επόμενο. 
Οπως και σε όλες τις μαζικές ψυχώσεις, η εξήγηση έρχεται από την παλιά δοκιμασμένη ψυχολογική παρατήρηση: Η κλινική ψυχολόγος Εύη Ρομφαία δίνει την ερμηνεία της για τη σαρωτική μόδα: «Το καλοκαίρι είναι μια περίοδος ανεμελιάς. Το μοίρασμα των δραστηριοτήτων του και των προσωπικών στιγμών στα social media στρέφει το ενδιαφέρον στην ανάλυση αυτής της συμπεριφοράς, η οποία φαίνεται να έχει καταλήξει σε μια καταναγκαστική χρήση ανάδειξης της καλής πλευράς της ζωής, αλλά και του εαυτού. Πόσο σπάνιο είναι να δούμε σε προφίλ των χρηστών άσχημα γεγονότα και φωτογραφίες, απεικόνιση μιας άλλης πραγματικότητας που έρχεται σε αντίθεση με τη ναρκισσιστική τάση για επίδειξη και αποδοχή; Η συμπεριφορά αυτή σηματοδοτεί ίσως την ανάγκη εξόδου από μια κοινωνική κατάθλιψη. Βλέποντας ο χρήστης τον εαυτό του σε καλές στιγμές τις οποίες επιβεβαιώνουν και οι άλλοι γνωστοί και άγνωστοι, τονώνει την αυτοπεποίθησή του, νιώθει ότι αξίζει, ξεχνάει την αποδοκιμασία της πραγματικότητας, τις δυσκολίες της καθημερινότητας και την αρνητική σκέψη. Ισως νιώθει τελικά ότι μέσα από τον υπολογιστή έχει ο ίδιος τον έλεγχο της ζωής του, ειδικά σε νεαρές ηλικίες που κατακλύζονται συνεχώς με μηνύματα για ένα δυσοίωνο μέλλον. Είναι οι φωτογραφίες του χρήστη η εξιδανικευμένη πλευρά της ζωής, το γέλιο, η χαρά, οι ωραίες στιγμές με φίλους που θα ήθελε πιο συχνά να είχε. Η ανάγκη για επιβεβαίωση και θαυμασμό, έμφυτη στον άνθρωπο, δεν είναι κάτι καινούργιο, απλώς βρήκε ένα καινούργιο μέσο να εκφραστεί. Οι φωτογραφίες από τις διακοπές του καλοκαιριού δείχνουν έντονα αυτήν την ανάγκη και την αδυναμία ίσως του χρήστη να αναρωτηθεί γιατί είναι απαραίτητο ένα μέρος της ζωής του να καθρεφτίζεται στα social media. Η ουσιαστική επικοινωνία βυθίζεται στην ανάρτηση φωτογραφιών και σκέψεων και μεγαλώνει την απομόνωση και την κατάθλιψη, όσο η εξάρτηση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γίνεται πιο ισχυρή».
Οι έρευνες έρχονται να μπερδέψουν ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Μια έρευνα που έγινε στην Αγγλία έδειξε πως το 20% όσων πήγαν διακοπές επηρεάστηκαν για το μέρος που επέλεξαν από κάποιον επιδειξιομανή φίλο τους στα social media, ο οποίος τους βομβάρδισε με ειδυλλιακές εικόνες. Κάποιες άλλες, μάλλον τεχνοφοβικές έρευνες, κάνουν λόγο για «το Facebook και το Τwitter που έχουν δημιουργήσει μια γενιά παθιασμένη με τον εαυτό της και γεμάτη με ένα παιδιάστικο πάθος για άμεση ανταπόκριση». Πρόσφατα, ο Τζόναθαν Φράνζεν, ο πιο δημοφιλής αμερικανός συγγραφέας της εποχής, μιλώντας στο Κολέγιο Kenyon είπε στους φοιτητές (οι οποίοι προφανώς εκείνη την ώρα έλεγχαν το κινητό τους για νέα tweets) πως «ο στόχος της τεχνολογίας είναι να αντικαταστήσει τον πραγματικό κόσμο που δεν ταιριάζει στις επιθυμίες μας – έναν κόσμο με τυφώνες, με σπαρακτικούς χωρισμούς, με προβλήματα – με έναν κόσμο που ανταποκρίνεται στις επιθυμίες μας». Προφανώς και επηρέασε ελάχιστους.
Διότι η εποχή είναι τόσο σαρωτική όσο το news feed κάποιων social media. Εκεί που ωραιοποιημένες φωτογραφίες από παραλίες, από ουζομεζέδες θα αντικατασταθούν σύντομα από φθινοπωρινές ειδυλλιακές στιγμές, οι οποίες σε λίγο καιρό θα θαφτούν κάτω από χιονισμένες ρετρό φωτογραφίες από τον χειμώνα. Επειδή η εποχή, ακόμη και αν φαντάζει αφόρητη ή τουλάχιστον εκνευριστική σε κάποιους, δεν ασχολείται με διαθέσεις. Κυνηγάει μόνο με μαζικές τάσεις. Οπως έγραψαν πρόσφατα οι «Νew Υork Times», «ένα μέρος της πραγματικότητας, όπως περιγραφόταν από τα παλιά media, έχει συρρικνωθεί σε μικρά κουμπάκια σε οθόνες κινητών». Το ελληνικό καλοκαίρι είναι τόσο ειδυλλιακό, που δεν θα τη γλίτωνε εύκολα από το απεγνωσμένο κυνήγι των «likes» στις οθόνες αφής αυτού του κόσμου, που επιτέλους καθαρίστηκαν από τα αντηλιακά.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΒHMαgazino στις 04/09/2011.
σχόλια