Ο καθοριστικότερος λόγος για τον οποίον αποφασίστηκε να γυριστεί το 1925 ταινία για την πρώτη αιματηρή εξέγερση του 1905 εναντίον του Τσάρου, η οποία προηγήθηκε της Οκτωβριανής Επανάστασης, ήταν για να γιορταστεί η επέτειος των 20 χρόνων από το γεγονός.
Η προοπτική ήταν να γυρίσει ο σπουδαίος σκηνοθέτης Σεργκέι Αϊζενστάιν ένα έπος το οποίο θα ξεκινούσε με τον Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο εκείνου του Ιανουαρίου που θα κατέληγε στην ένοπλη εξέγερση του Δεκεμβρίου 1905 στη Μόσχα.
Ο Αϊζενστάιν ανέλαβε με τη συνεργασία της Νίνα Αγκατζάνοβα – Σούτκο, η οποία είχε συμμετάσχει και η ίδια στα γεγονότα της εποχής, να εκπονήσει ένα φιλόδοξο σενάριο το οποίο κατέληξε να καλύπτει δεκάδες γεγονότα από ολόκληρη την επικράτεια, από τη Μόσχα μέχρι τα βάθη της Σιβηρίας και τον Καύκασο. Ο αρχικός τίτλος εργασίας «Έτος 1905» αποτέλεσε την έμπνευση του αριστουργήματος του παγκόσμιου κινηματογράφου «Θωρηκτό Ποτέμκιν».
Τα γυρίσματα ξεκίνησαν από την Αγία Πετρούπολη (τότε Λένιγκραντ) το Μάρτιο του 1925 αλλά καθώς ο καιρός δε βοηθούσε, η παραγωγή μετακόμισε στα νότια όπου θα είχαν να αντιμετωπίσουν λιγότερα προβλήματα όσον αφορούσε τις καιρικές συνθήκες. Έτσι, συνέχισαν αρχικά στο Μπακού και συνέχεια στην Οδησσό στη Μαύρη Θάλασσα, όπου γυρίστηκε η ανταρσία και η περίφημη σεκάνς στα μαρμάρινα σκαλοπάτια.
Χρειάστηκαν περί τις 10 εβδομάδες να γυριστεί ενώ οι σκηνές στις σκάλες της Οδησσού επτά ημέρες. Ισάξιο με άλλα αριστουργήματα της ιστορίας του κινηματογράφου, όπως του επίσης βωβού «Η γέννηση ενός έθνους» του Γκρίφιθ (1915), και το «Πολίτης Κέιν» του Γουέλς (1941).
Επιδραστική ταινία για τις γενιές σκηνοθετών που ακολούθησαν όχι μόνο για την αισθητική του αρτιότητα και αφηγηματική δύναμη αλλά κυρίως για το ιδιοφυές του μοντάζ το οποίο είναι αποτέλεσμα της θεωρητικής προσέγγισης του μεγάλου δημιουργού και της συμβολής του στην εξέλιξη της κινηματογραφικής αφήγησης.
Γιατί όντως με αφορμή το «Ποτέμκιν» ο Αϊζενστάιν ανέπτυξε μια ιδιαίτερη τεχνική, το «διαλεκτικό» μοντάζ προχωρώντας τον κινηματογράφο άλματα μπροστά από την εποχή του, ακόμα και από όσα είχε πετύχει ο ίδιος μέχρι εκείνη τη στιγμή με την προηγούμενη του «Απεργία!».
Πάντως η μυθολογία της ταινίας που θέλει να ήταν όλα σχεδιασμένα με κάθε λεπτομέρεια δεν ισχύει και σχετίζεται περισσότερο με το γεγονός ότι αργότερα ο ίδιος ο δημιουργός θεωρητικοποίησε το αποτέλεσμα. Στην πραγματικότητα όλα λειτούργησαν, όπως συχνά συμβαίνει στην Τέχνη και ιδιαίτερα στο κτίσιμο μιας ταινίας, κάτω από συνθήκες μεγάλου δημιουργικού οίστρου και καλλιτεχνικού πάθους, ως εκ τούτου ενίοτε και τυχαία.
Η ταινία αποτελείται από 1346 πλάνα και έχει διάρκεια 86 λεπτά, σε ταχύτητα βωβού κινηματογράφου, αλλά υπερέχει από οτιδήποτε είχε γυριστεί μέχρι τότε ακόμα και αν θεωρηθεί προπαγανδιστική ταινία.
Η σύνθεση κάθε πλάνου είναι τόσο καλά υπολογισμένη και ζυγισμένη που παραπέμπει σε κάδρα σπουδαίων ζωγράφων, κάτι που οφείλεται αποκλειστικά στην οπτική του σπουδαίου καλλιτέχνη που το συνέλαβε. Παρολ' αυτά δεν είναι ιστορικά απολύτως ακριβής καθώς τον ενδιέφερε ως παθιασμένος Μαρξιστής να στηρίξει ιδεολογικά την Επανάσταση και το κομμουνιστικό όραμα για μια νέου τύπου διακυβέρνηση της πατρίδας του.
Στο «Θωρηκτό Ποτέμκιν» το οποίο χωρίζεται σε 5 κεφάλαια, υπάρχουν εξαιρετικές σκηνές πλήθους, όπως και απομονωμένες σύντομες ιστορίες εξαθλιωμένων ανθρώπων που συντρίβονται από τον τσαρικό στρατό, υπάρχει η διασημότερη σκηνή του παγκόσμιου κινηματογράφου στις σκάλες με τη μάνα και το καρότσι εν είδη τραγωδίας όταν ο στρατός των Κοζάκων ανοίγουν πυρ εναντίον του εξεγερμένου λαού.
Η πρεμιέρα της έγινε στις 18 Ιανουαρίου του 1926 αλλά δυστυχώς ο Αϊζενστάιν αντιμετώπισε την οργισμένη αντίδραση του Κομμουνιστικού Κόμματος καθώς οι εσωτερικοί του εχθροί τον κατηγόρησαν για υπερβολικό φορμαλισμό αντί αγνής προπαγάνδας!
Οι ανταγωνιστές του χαρακτήρισαν το «Ποτέμκιν» ένα είδος «ντοκιμαντέρ» τόσο επιτηδευμένο που ήταν αδύνατο να περάσει στα μεγάλα λαϊκά στρώματα. Στην πραγματικότητα η ταινία άρεσε στον κόσμο, ασχέτως πνευματικού επιπέδου, όπως και στο διεθνές κοινό λίγο αργότερα.
Την άνοιξη του 1926 ο μαρξιστής Γερμανός συνθέτης Έντμουντ Μέιζελ έγραψε κινηματογραφικό σκορ το οποίο ο ίδιος ο Αϊζενστάιν το χαρακτήρισε «πρώτη απόπειρα του ομιλούντα κινηματογράφου».
Η ταινία πήρε θρυλικές διαστάσεις καθώς πολλές κυβερνήσεις Ευρωπαϊκών χωρών απαγόρευσαν την προβολή του ενώ παιζόταν μυστικά από διάφορες κομμουνιστικές οργανώσεις. Όταν προβλήθηκε στο Βερολίνο ο σκηνοθέτης του θεάτρου Μαξ Ράινχαρτ δήλωσε ότι «Ομολογώ ότι ήρθε η ώρα το θέατρο να παραχωρήσει τη θέση του στον κινηματογράφο».
Όλα αυτά αποκατέστησαν τη φήμη του Αίζενστάιν στη Ρωσία και το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» άρχισε να παίζεται σε αίθουσες σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση.
― Χρήστος Παρίδης
