Ο κόσμος του Λιβάνου σίγουρα ξέρει από ξεσηκωμούς, μόνο που αυτήν τη φορά η γενικότερη εξέγερση τους βρίσκει όλους ενωμένους με έναν και μοναδικό σκοπό, την πάταξη της διαφθοράς. Ειδικά στη Βηρυτό, την πόλη όπου, ανάμεσα στα τρέντι μπαράκια και στα κοσμικά στέκια, δεσπόζουν ακόμα τα γαζωμένα από τις σφαίρες κτίρια, η διαφθορά παραμένει το μεγαλύτερο πρόβλημα. Η αίσθηση ότι η κυβέρνηση δεν είναι στην υπηρεσία των πολιτών και ότι η ζωή στον Λίβανο, παρά τις βελτιώσεις, παραμένει ασφυκτική οδήγησε σε μια σειρά από εξεγέρσεις που δεν λένε να κοπάσουν, παρά την παραίτηση του πρωθυπουργού Σαάντ αλ-Χαρίρι. Ο κόσμος θέλει ριζική αλλαγή, σε κάθε επίπεδο, αφού γνωρίζει πως ανάμεσα στα χαρούμενα γκράφιτι του Yazan Halwani και στα ωραία φωτάκια στις μοδάτες περιοχές τριγυρνούν νέοι που δεν τρέφουν πια ψευδαισθήσεις, αποφασισμένοι να διεκδικήσουν ένα καλύτερο μέλλον, μακριά από τα βαθιά τραύματα του εμφύλιου πολέμου που ισοπέδωσε τη χώρα.
Πίσω από την αφορμή του ξεσηκωμού, που ήταν η επιβολή φόρου στην εφαρμογή του WhatsApp, κρύβεται το κεντρικό αίτημα της αλλαγής του Συντάγματος, το οποίο οι Λιβανέζοι υποστηρίζουν πως είναι απαρχαιωμένο, δυσλειτουργικό και, προφανώς, αντιδημοκρατικό.
«Όλοι μιλούν για επανάσταση, γνωρίζοντας πως αυτό που έβγαλε ανθρώπους διαφορετικών τάξεων και θρησκευτικών κατευθύνσεων στους δρόμους είναι κάτι παραπάνω από απλή διαμαρτυρία» μας λέει ο φωτογράφος της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση, Χρήστος Σαρρής, ο οποίος μόλις επέστρεψε από τη Βηρυτό, εντυπωσιασμένος όχι μόνο από τον αέρα του γενικότερου ξεσηκωμού αλλά και από τη σύμπνοια που χαρακτηρίζει τον κόσμο ο οποίος συμμετέχει στα αυθόρμητα καλέσματα. «Είναι ίσως η πρώτη φορά που στον Λίβανο βλέπεις ανθρώπους να συνευρίσκονται ειρηνικά για έναν και μόνο σκοπό, την πάταξη της διαφθοράς. Αυτή η ανθρώπινη αλυσίδα που ένωσε τους διαμαρτυρόμενους απ' όλες τις περιοχές έχει έναν αυθόρμητο και πολύχρωμο χαρακτήρα που ξεπερνά τις διαφορετικές καταγωγές και πεποιθήσεις. Κόσμος με μπαλόνια στα χρώματα του Λιβάνου, κρατώντας σημαίες, ένωνε τα χέρια σε ένα κλίμα που θύμιζε πανηγύρι, μια ατελείωτη γιορτή. Βλέπεις οικογένειες με μικρά παιδιά να φωνάζουν συνθήματα "Όλοι μαζί ενωμένοι" και να το εννοούν, ενώ από τα μεγάφωνα ακούς επαναστατικά τραγούδια στα αραβικά που παραπέμπουν στα αντίστοιχα δικά μας άσματα του Θεοδωράκη. Προσωπικά, δεν είδα να υπάρχει πουθενά βία και ακόμα και ο στρατός, που ήταν πανταχού παρών, έδειχνε να ασπάζεται την αντίδραση του κόσμου, αφού ουσιαστικά αποτελεί μέρος του. Αρκεί να σκεφτείς ότι πολλοί από τους συγκεντρωμένους στην πλατεία των Μαρτύρων, που ουσιαστικά συνιστά το ανεπτυγμένο κέντρο της Βηρυτού, γεμάτο καφέ και ακριβά μαγαζιά, μπορεί να μην είχαν ξαναβρεθεί σε αυτό το σημείο της πόλης και να τους δόθηκε η αφορμή από μια διαδήλωση».
Σε μια χώρα όπου κυριαρχούν οι ανισότητες, οι οποίες οξύνθηκαν ακόμα περισσότερο μετά το ενεργειακό μπουμ στη Μέση Ανατολή, αλλά και οι συγκρούσεις ανάμεσα στις διαφορετικές σέκτες που ενεπλάκησαν σε έναν εμφύλιο πόλεμο που ξέσπασε το 1975 και κράτησε πάνω από 15 χρόνια, η ειρήνη φαντάζει, πολλές φορές, σχεδόν αδύνατη. Οι αρχικές μάχες ανάμεσα στους φαλαγγίτες Καταέμπ και στους αριστεριστές οι οποίοι βρέθηκαν να στηρίζουν τους Παλαιστίνιους που κατέφυγαν στον Λίβανο δεν άργησαν να επεκταθούν, εμπλέκοντας αναγκαστικά το Ισραήλ και τη Συρία. Το παράδοξο είναι ότι οι Σύριοι, που κάποτε ήταν κυρίαρχοι στον Λίβανο λόγω της επέμβασης του Άσαντ στην περιοχή, μετά τη δολοφονία του Kamal Jumblatt το 1977, τώρα φαίνεται να επιστρέφουν στην περιοχή ως πρόσφυγες. Επιπλέον, η PLO, που κάποτε είχε παίξει καθοριστικό ρόλο, υποχώρησε, ειδικά μετά τις αιματηρές σφαγές στη Σάμπρα και στη Σατίλα –την πιο ματωμένη και αμαρτωλή ιστορία του Λιβάνου–, αφήνοντας στην εξτρεμιστική οργάνωση Χεζμπολάχ, που υποστηρίζεται από τους Σιίτες του Ιράν, τον έλεγχο της περιοχής. Με το σενάριο της προστασίας των φτωχών η Χεζμπολάχ έφτασε να ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος του νότιου Λιβάνου, παίζοντας καθοριστικό ρόλο και στη διαμόρφωση του πολιτεύματος. Σήμερα, μετά την ειδική συμφωνία που ακολούθησε την αποχώρηση των Γάλλων και διαμόρφωσε το σημερινό Σύνταγμα, ώστε να κρατηθούν οι ισορροπίες ανάμεσα στις διαφορετικές σέκτες, το μόνο που συμβαίνει είναι να διαιωνίζεται ένα απαρχαιωμένο καθεστώς που μάλλον βλάπτει παρά ωφελεί τη δημοκρατία. Σε μια χώρα όπου το αποτύπωμα όλων των πολιτισμών και κατακτητών είναι παραπάνω από εμφανές, εξού και οι αντιθέσεις, με το παλιό φοινικικό κλέος να υποτάσσεται στη ρωμαϊκή πυγμή και τους Σταυροφόρους να αφήνουν το στίγμα τους και τη θέση τους στους Μουσουλμάνους, είναι σαφής η αιώνια και ατελεύτητη μάχη των διαφορετικών ομάδων για τον έλεγχο. Τώρα, όμως, για πρώτη φορά το αίτημα είναι κοινό και η σύμπνοια παραπάνω από εμφανής, γεγονός άκρως συγκινητικό.
Γι' αυτό και ο Χρήστος Σαρρής επιμένει πως πίσω από την αφορμή του ξεσηκωμού, που ήταν η επιβολή φόρου στην εφαρμογή του WhatsApp, κρύβεται το κεντρικό αίτημα της αλλαγής του Συντάγματος, το οποίο οι Λιβανέζοι υποστηρίζουν ότι είναι απαρχαιωμένο, δυσλειτουργικό και προφανώς αντιδημοκρατικό. «Όλοι αυτό μου έλεγαν: πως δεν μπορεί μια κυβέρνηση που εκπροσωπείται αναγκαστικά από μέλη διαφορετικών θρησκευτικών τάσεων να ικανοποιεί τα σημερινά αιτήματα. Δεν μπορεί ο Λίβανος του 2019, που θέλει να αντικρίζει διαφορετικά το μέλλον, να διαθέτει τόσο αναχρονιστικούς νόμους που ουσιαστικά επικροτούν τη διαφθορά».
Η αλήθεια είναι πως ο απαρχαιωμένος νόμος που εφαρμόστηκε για να περιοριστούν οι σεχταριστικές τάσεις και διαμάχες μοιάζει πλέον ξεπερασμένος. Σύμφωνα με αυτόν, οι έδρες στο Κοινοβούλιο πρέπει να διανέμονται βάσει της θρησκευτικής εκπροσώπησης: μαρωνίτες, δρούζοι, σουνίτες, σιίτες, ακόμα και χριστιανοί ορθόδοξοι έχουν τα ηνία σε διαφορετικά κυβερνητικά πόστα. Ωστόσο, ο υπερήλικας Πρόεδρος Ναμπίχ Μπέρι, ο οποίος υποστηρίζεται από τους σιίτες και τη Χεζμπολάχ, δεν μοιάζει ικανός να εκφωνήσει ένα διάγγελμα, πόσο μάλλον να ασκήσει τα καθήκοντά του. «Έπρεπε να δεις το διάγγελμα για να καταλάβεις, ήταν κωμικοτραγικό» λέει ο Χρήστος Σαρρής, εξηγώντας μου πως όχι μόνο ήταν μαγνητοσκοπημένο αλλά και ότι το μοντάζ έβγαζε μάτι: «Φαινόταν από τα διαφορετικά βιβλία που διακρίνονταν πίσω του στη βιβλιοθήκη, αφού άλλαζαν θέση καθώς μιλούσε. Ήταν προφανές ότι είχαν ενώσει διαφορετικά κομμάτια». Όσο για τον πραγματικό λόγο που το διάγγελμα μαγνητοσκοπήθηκε και μονταρίστηκε, ήταν γιατί ο υπερήλικας Πρόεδρος μετά βίας κρατούσε τα μάτια του ανοιχτά! Αυτό, ωστόσο, δεν εμπόδισε τα μέλη της Χεζμπολάχ να εκφράσουν τη στήριξή τους στον Μπέρι, αποτρέποντας, μάλιστα, τον κόσμο να παίρνει μέρος στις διαδηλώσεις: «Ίσως γι' αυτό ο κόσμος το Σάββατο να μην ήταν όσος τις περασμένες μέρες, μετά τις αποτρεπτικές κινήσεις της Χεζμπολάχ, καθώς υποστηρίζουν πως θα δημιουργηθεί ένα κενό εξουσίας που μπορεί να αποβεί μοιραίο για τη χώρα» εξηγεί ο Χρήστος Σαρρής. «Βέβαια, ένα μαύρο φορτηγάκι με τους άνδρες της Χεζμπολάχ που είδα εγώ να βρίσκεται στο κέντρο της διαδηλώσεων δεν φάνηκε να έχει ενεργή ανάμειξη, πέρα από το ότι οι εκπρόσωποί της παρακολουθούσαν και προφανώς έλεγχαν την κατάσταση». Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν συνέβη δύο μέρες αργότερα, οπότε μαυροντυμένοι άνδρες της εξτρεμιστικής οργάνωσης, κραδαίνοντας ραβδιά και σωλήνες, κατέστρεψαν έναν καταυλισμό όπου γίνονταν αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στο σημείο όπου συναντιόταν ο κόσμος από τις διαφορετικές πόλεις, την Τρίπολη. Από κει λένε πως ξεκίνησαν όλα, την καβαφική Σιδώνα, εν τέλει τη Βηρυτό. Όμως, αντί να απολογηθεί, ο ηγέτης της Χεζμπολάχ, Χασάν Νασράλα, δήλωσε πως οι διαδηλώσεις προκαλούν παράλυση στη χώρα και ότι οι δρόμοι πρέπει να ξανανοίξουν πάραυτα. Αυτό δείχνει πως η κατάσταση μόνο εύκολη δεν θα είναι από δω και πέρα.
«Προφανώς ενοχλούνται που ο κόσμος όχι μόνο συμμετέχει μαζικά αλλά είναι και όλων των ηλικιών» λέει ο Χρήστος Σαρρής. «Αυτό που μου έκανε τρομερή εντύπωση είναι ότι είδα γυναίκες, άνδρες και παιδιά, με μαντίλες και χωρίς, να μαζεύονται το Σάββατο νωρίς το πρωί για να καθαρίσουν την πλατεία. Εθελοντές ανεξαρτήτως ηλικίας συγκέντρωναν τα σκουπίδια σε τέντες και τα διαχώριζαν, φορώντας γάντια και χρησιμοποιώντας ακόμα και τσιμπιδάκια, για να είναι πιο αποτελεσματικοί! Μέχρι τις εννιά το πρωί του Σαββάτου η πλατεία ήταν καθαρή και όλα αυτά γίνονταν σε μια ατμόσφαιρα πολύ όμορφη, σαν μια γιορτή. Ήταν πολύ ωραία μέρα το Σάββατο. Την Κυριακή μίλησα με πολύ κόσμο και κανείς δεν αρνήθηκε να μου μιλήσει, ίσα ίσα ήταν πολύ δύσκολο να τους σταματήσω. Όλοι ήθελαν να καταθέσουν κάτι, κυρίως γιατί ο λόγος τους ακούγεται σπανίως έως καθόλου και επιτέλους τώρα είχαν αυτήν τη δυνατότητα. Είναι τρομερό, την εποχή του Facebook και των social media, να βλέπεις αυτή την ανάγκη δημόσιου λόγου, ακριβώς γιατί δεν τους δίνεται πουθενά βήμα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ανήκουν σε συγκεκριμένες οικογένειες και είναι σπάνια η συμμετοχή του απλού κόσμου, που φαίνεται να αποκομμένος από τα πάντα».
Είναι καιρός, λοιπόν, ο κόσμος να πάρει την εξουσία, που θα έλεγε και η Πάτι Σμιθ: «Είναι φοβερό να βλέπεις μια παρέα να κρέμεται έξω από μια πολυτελή BMW, εμφανώς προερχόμενη από την ανώτερη τάξη του Λιβάνου, να χειροκροτείται από κόσμο σε χαλασμένα μηχανάκια. Αυτό είναι που κατάφεραν οι δηλώσεις, να ενώσουν όλες αυτές τις αντιθέσεις. Τα πάντα θύμιζαν ένα όμορφο πανηγύρι, καθώς πλανόδιοι πουλούσαν σάντουιτς, σημαίες και ό,τι μπορείς να φανταστείς, ενώ εντύπωση μου έκαναν και οι τεράστιες μηχανές εσπρέσο πάνω σε αυτοκίνητα, κάτι που δεν συναντάς στο κέντρο της πόλης, παρά μόνο στην επαρχία του Λιβάνου. Τώρα όμως τα πάντα φαινόταν να επιτρέπονται και είχες την αίσθηση ότι όλες οι συνοικίες είχαν γίνει ένα». Βέβαια, ο ίδιος, που είχε την ευκαιρία να πάει με τη μηχανή ενός φίλου στην περιοχή που ελέγχεται από τη Χεζμπολάχ, επιμένει πως οι διαφορές είναι παραπάνω από εμφανείς. «Αντικρίζοντας τα επιβλητικά κτίρια στην Κορνίς, δηλαδή αυτούς τους τεράστιους ουρανοξύστες, στην αρχή έχεις την αίσθηση ότι βρίσκεσαι στο Μαϊάμι, αφού οι φοίνικες και το έντονο φως δημιουργούν μια εξωτική ατμόσφαιρα. Καθώς, όμως, απομακρύνεσαι το σκηνικό αλλάζει, διακρίνεις όλο και πιο έντονα τις παλιές πολυκατοικίες, τις ρημαγμένες από τις σφαίρες, και τα στενά κτίρια που δημιουργούν μια ασφυκτική αίσθηση, κάτι σαν το "Ιnception". Είναι παράδοξο, πάνω από τα φωταγωγημένα ισόγεια, όπου στεγάζονται μοντέρνα μαγαζιά, να υψώνονται πολυώροφες πολυκατοικίες με ανατολίτικης αισθητικής αρχιτεκτονική, με τα κλασικά μεγάλα παράθυρα με τα κουρτινάκια. Αλλά ο Λίβανος είναι η χώρα των αντιθέσεων. Συνειδητοποίησα ότι κατευθυνόμουν προς το "άβατο" της Χεζμπολάχ, δηλαδή την περιοχή που βρίσκεται σήμερα το αεροδρόμιο, επειδή έβλεπα τις παράγκες να πληθαίνουν και να αυξάνονται οι αφίσες με τους ηγέτες της οργάνωσης. Οι πληγές της χώρας φαίνονται, πάντως, σε κάθε γωνιά: στη μολυσμένη θάλασσα, όπου κανείς δεν μπορεί πια να κολυμπήσει, παρά μόνο κάποιοι απελπισμένοι, στα καμένα δάση, στον μολυσμένο αέρα. Όπως μου έλεγαν, η αρχή του τέλους ήταν το περασμένο καλοκαίρι, όταν κατακάηκαν τεράστιες δασικές εκτάσεις, επειδή ήταν παροπλισμένα τα πυροσβεστικά – η πιο τραγική, αν θες, συνέπεια της διαφθοράς. Έχουν στερήσει από τον κόσμο το δικαίωμα στον αέρα, στο νερό, μέχρι και στο ηλεκτρικό. Ακόμα και στη Βηρυτό –σε πολύ μικρότερο βαθμό, βέβαια, απ' ό,τι στην επαρχία– έχουν συγκεκριμένα ωράρια ηλεκτροδότησης. Για κάποιες ώρες δεν υπάρχει φως στην πόλη».
Αυτό είναι τραγικό αν σκεφτείς ότι συμβαίνει σε εποχές κατά τις οποίες τα κείμενα που γράφονται παντού είναι για τη μοντέρνα, χίπστερ και αναπτυσσόμενη Βηρυτό. Προφανώς, αυτό οφείλεται στη νέα γενιά ανθρώπων με έντονη καλλιτεχνική φλέβα και αναζητήσεις, τους «εκπατρισμένους», όπως τους περιγράφει ο Χρήστος Σαρρής, πολλούς από τους οποίους γνωρίσαμε χάρη στις πρωτοβουλίες που παίρνει τα τελευταία χρόνια η Στέγη Ιδρύματος Ωνάση για να φέρει κοντά τη Βηρυτό και την Αθήνα, διακρίνοντας τους βαθείς συγγενικούς δεσμούς που ενώνουν τις δύο πρωτεύουσες και –γιατί όχι;– τις δημιουργικές αντιθέσεις. Μια σειρά από επιδραστικοί καλλιτέχνες έχουν πάρει μέρος στο Fast Forward Festival, ενώ διακεκριμένοι χορογράφοι, όπως η Danya Hammoud, μας έχουν δείξει, με τον δικό τους τρόπο, τι σημαίνει να εγγράφεται η συλλογική μνήμη στο σώμα. Αντίστοιχα ο Rabih Mroué και το Dance On Ensemble αναρωτιούνται, καθώς ετοιμάζονται να ανεβούν στη σκηνή της Στέγης με το Elephant, τι αφήνει πίσω του ένας πόλεμος, φέρνοντας τους χορευτές αντιμέτωπους με τις ειδήσεις καθημερινής βίας, φυσικών καταστροφών και πολιτικής και εξετάζοντας με ποιον τρόπο τα θέματα της επικαιρότητας επηρεάζουν –και μολύνουν– τα σώματα των χορευτών στο You should have seen me dancing waltz (8-10/11/19). Λιβανέζα και η Tania El Khoury που έρχεται στη Στέγη για να μιλήσει για την πανανθρώπινη και αέναη ιστορία της μετανάστευσης με το Cultural exchange rate (6-8/3/20). Γνωρίζοντας από κοντά τους καλλιτέχνες, ο Χρήστος Σαρρής δεν μπορεί να μη μου αναφέρει τον ενθουσιασμό τους, π.χ. του Rabih, ο οποίος δήλωσε συνεπαρμένος απ' όσα συμβαίνουν στην πόλη και στη χώρα του, λέγοντας ακόμα ότι είναι κρίμα που πρέπει να αφήσει τη Βηρυτό τώρα, έστω κι αν είναι για την παράστασή του στη Στέγη, ενόσω συντελούνται τέτοιες κοσμοϊστορικές αλλαγές. Αντίστοιχο ενθουσιασμό εξέφρασε και ο φωτογράφος Ziad Antar, o οποίος έχει επισκεφτεί την Αθήνα στο παρελθόν για να δημιουργήσει εικόνες έμπνευσης και σύνδεσης με τη Βηρυτό, εξηγώντας στον Χρήστο Σαρρή την πολιτική κατάσταση. Απαντώντας, μάλιστα, στο ερώτημα γιατί δεν έχει γίνει κάτι τέτοιο μέχρι στιγμής του μίλησε για τον φόβο που έχουν οι μειονότητες να εκδηλωθούν και να ξεσηκωθούν, αφού έχουν την αίσθηση ότι αν ξεσηκωθεί η μία μειονότητα θα εξαφανιστεί από μια άλλη. «Τώρα, όμως, ο ίδιος ο Ziad, αν και μη εθνικιστής και προερχόμενος από τη Σιδώνα, παίρνει μέρος σε όλες τις διαδηλώσεις, αγοράζοντας διαρκώς σημαίες. Τον είδα να κρατάει πέντε!» μου λέει ο Χρήστος Σαρρής.
Προς το παρόν, τα πράγματα δείχνουν ήρεμα, αλλά ο Λίβανος βράζει. Όλα είναι στον αέρα, μεγάλες αλλαγές προμηνύονται, αλλά ως φωτογράφος ο Χρήστος Σαρρής κρατάει την εικόνα από το «όμορφο αυτό πανηγύρι, όπου όλες οι τάξεις, όλες οι ηλικίες γίνονται ένα. Και όλα αυτά δίπλα ακριβώς στην ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, ενώ λίγο πιο πέρα υπάρχει ένα τζαμί, αντικατοπτρίζοντας τελικά μια κοινωνία που μπορεί να συμπυκνώνει με τον δικό της τρόπο όλες αυτές τις αντιθέσεις». Όσο για το αν αισιοδοξεί, ο Χρήστος εκφράζει τις επιφυλάξεις του «καθώς έχουμε δει την τραγική κατάληξη που είχαν όλες αυτές οι εξεγέρσεις και δεν εξαιρώ τη δική μας περίπτωση. Ειδικά όμως για τη Μέση Ανατολή η Βηρυτός είναι μεγάλο ζήτημα, αφού, αν πετύχει εκεί μια επανάσταση, τότε μπορεί να πετύχει παντού. Αυτό το ξέρουν οι ιθύνοντες και το φοβούνται. Δεν είναι το ίδιο με την Αίγυπτο ή τη Συρία».
Το θέμα είναι ότι όλα είναι πιθανά σε μια χώρα που έχει γνωρίσει δόξες και εμφυλίους και ενώνει μέχρι σήμερα σε έναν τόπο, ανάμεσα σε λόφους και πεδιάδες γεμάτες από τους καμένους πλέον κέδρους, κάτω από το εκτυφλωτικό φως, όλες τις κατετρεγμένες φυλές, από τους μύστες δρούζους μέχρι τους εκδυτικισμένους μαρωνίτες. Σε έναν τόπο σίγουρα μαγικό, όπου φυλές διωγμένες από παντού έδιναν πάντα τις δικές τους μάχες στα βάθη του χρόνου, τότε που δίπλα στην κοιλάδα Μπεκάα, στην Αρχαία Ηλιούπολη, δέσποζαν ο Δίας και ο Διόνυσος με έναν τρόπο οργιαστικό και ανεπανάληπτο. Κανείς δεν ξέρει τι επιφυλάσσουν ο Θεός ή ο Αλλάχ για το «Μπεϊρούτι», όπως το έλεγε ο Σεφέρης με παραπάνω δόση τρυφερότητας και οικειότητας, αφού από την Αθήνα μέχρι τη σημερινή φλεγόμενη Βηρυτό υπάρχει μια γραμμή που λέει πως αυτές οι πόλεις ξέρουν να μάχονται και να επιβιώνουν, όπως και να 'χει.
σχόλια