Λίβανος, Χιλή, Χονγκ Κονγκ, Σουδάν... Γιατί ο κόσμος εξεγείρεται;
Συνέντευξη με την Mathilde Larrère, ιστορικό των επαναστάσεων.
Elise LAMBERT
France Info, 27 Οκτωβρίου2019
Είναι ο κόσμος μας σε αναβρασμό; Εδώ και μερικούς μήνες, ο πλανήτης φλέγεται από μία σειρά εξεγέρσεων. Πολλές κοινωνικές συγκρούσεις διασχίζουν τις ηπείρους, από το Χιράκ στην Αλγερία μέχρι τα "κίτρινα γιλέκα" στη Γαλλία και το κίνημα ανυπακοής στο Χονγκ Κονγκ. Ο πλανήτης γνωρίζει λαϊκές εξεγέρσεις που έχουν ως κοινά σημεία την καταγγελία των ανισοτήτων, την απαίτηση για δημοκρατία και την απόρριψη των ελίτ.
Η σπίθα που προκαλεί την οργή μπορεί να φαίνεται επουσιώδης, όπως η αύξηση της τιμής των εισιτηρίων του μετρό στη Χιλή ή ο φόρος στις κλήσεις μέσω WhatsApp στο Λίβανο, αλλά είναι ενδεικτική μιας βαθύτερης δυσαρέσκειας. Για να κατανοήσουμε αυτές τις εξεγέρσεις υπό το πρίσμα της Ιστορίας, το franceinfo συνομίλησε με την Mathilde Larrère, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Paris-Est Marne-la-Vallée, η οποία ειδικεύεται στα επαναστατικά κινήματα του 19ου αιώνα. Είναι η συγγραφέας του βιβλίου Il était une fois les révolutions ('Ηταν μια φορά οι επαναστάσεις - εκδ. du Détour).
*
Franceinfo: Μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ένα "εξεγερσιακό κλίμα" στον κόσμο αυτή τη στιγμή;
Mathilde Larrère: Υπάρχουν εξεγερσιακές εκρήξεις σε διάφορα μέρη του κόσμου και αυτός ο συγχρονισμός δημιουργεί ένα εξεγερσιακό κλίμα, από τη στιγμή ιδίως που κάθε εξέγερση αναφέρεται στις άλλες με τους διαδηλωτές να καλλιεργούν τις ομοιότητες και τα κοινά σύμβολα. Για παράδειγμα, όταν βλέπει κανείς τα γκράφιτι στους τοίχους, φαίνεται καθαρά ότι οι εξεγέρσεις αναφέρονται η μία στην άλλη. 'Ετυχε να δω μια φωτογραφία ενός γκράφιτι στο Μάλμε της Σουηδίας - που δεν είναι ιδιαίτερα ένας τόπος της αμφισβήτησης - το οποίο αναφερόταν με λατινικούς και αραβικούς χαρακτήρες σε όσα συμβαίνουν στη Χιλή, το Λίβανο, το Ιράκ ή το Χονγκ Κονγκ.
'Εχουμε σήμερα το φαινόμενο της λεγόμενης "επαναστατικής αναφοράς", που έχει να κάνει με τη διεθνή αλληλεγγύη, λόγω των αναφορών που γίνονται σε σχέση με άλλες χώρες που αγωνίζονται. Το να μαθαίνεις στη Βηρυτό ότι ο λαός ξεσηκώνεται στη Χιλή, κι έπειτα στη Χιλή ότι συμβαίνει το ίδιο στον Ισημερινό προσφέρει μία νομιμότητα στη διαμαρτυρία. Είναι εφικτή, σκεφτόμαστε τότε, εφόσον και άλλοι πράττουν το ίδιο.
Κάθε νέα εξέγερση δημιουργεί εκδηλώσεις αλληλεγγύης προς άλλες εξεγέρσεις.
'Αλλη μία ομοιότητα: όταν κοιτάμε τις εικόνες αυτών των εξεγέρσεων, οι εξεγερμένοι φορούν τα ίδια ρούχα και τις ίδιες μάσκες για να προστατευτούν από τις δυνάμεις της τάξης και την αναγνώριση προσώπου, ρίχνουν αντικείμενα, συχνά υπάρχουν και φωτιές... Αν δεν γνωρίζουμε καλά την κάθε εξέγερση, αν η εικόνα δεν είναι πολύ αναγνωρίσιμη, ίσως φανεί δύσκολο να δεις τη διαφορά, από τη στιγμή μάλιστα που τα μέσα ενημέρωσης επιλέγουν τον ίδιο τύπο "εικονικών" φωτογραφιών για να συμβολίσουν τις εξεγέρσεις.
'Οσον αφορά τα κοινά σύμβολα, μάσκες του Joker εμφανίστηκαν σε διάφορες διαδηλώσεις.
Δεν είναι παράξενο. Αυτός ο χαρακτήρας συνδέεται με την εξέγερση, όπως και η μάσκα του Guy Fawkes. Και καθώς σ' αυτές τις εξεγέρσεις πρωτοστατεί η λαϊκή και η μεσαία τάξη, οι διαδηλωτές θα χρησιμοποιήσουν τους κώδικες της δικής τους κουλτούρας: της λαϊκής κουλτούρας, με χαρακτήρες γνώριμους, από τη νοτιοαμερικανική ήπειρο μέχρι τη Μέση Ανατολή.
'Εχουμε λιγότερο να κάνουμε με κινήματα οργανωμένα με τον κλασικό τρόπο, όπως το εργατικό κίνημα για παράδειγμα, επομένως τα παραδοσιακά σύμβολα της επανάστασης - όπως η γροθιά, η κόκκινη σημαία, το σφυρί και το δρεπάνι ή η μαύρη σημαία σε μια πιο αναρχική πολιτική κουλτούρα. - είναι λιγότερο σε χρήση. Οι εικόνες κυκλοφορούν στα κοινωνικά δίκτυα, βλέπουμε ένα σύμβολο που λειτουργεί σε ένα μέρος και το αναπαράγουμε από μιμητισμό. Στη συνέχεια, μεταδίδεται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το ξαναβρίσκουμε σε διάφορα σημεία του πλανήτη. Εξάλλου, το Διαδίκτυο επιταχύνει την εξάπλωση αυτών των συμβόλων. Υπάρχει ένας "ψηφιακός διεθνισμός".
Είναι πρωτόγνωρος αυτός ο ταυτόχρονος πολλαπλασιασμός εξεγέρσεων;
Όχι, δεν είναι ασυνήθιστο να ξεσπούν κινήματα σε διάφορα μήκη και πλάτη, είναι μάλιστα κάτι το πολύ κλασικό. Μόνο που αυτή τη φορά γίνονται όλα μέσα σε πολύ συμπτυγμένο χρόνο, χάρη ιδίως στα κοινωνικά δίκτυα.
Από το 1770 ως το 1790, για παράδειγμα, είχαμε την αμερικανική επανάσταση, την μπαταβική επανάσταση [στις σημερινές Κάτω Χώρες], την επανάσταση στην Ιρλανδία, την αϊτινή εξέγερση στην Καραϊβική ... Μετά το 1810, οι αποικίες της Λατινικής Αμερικής κατακτούν την ανεξαρτησία τους μέσα σε δεκαπέντε χρόνια. Κι έπειτα, γύρω στο 1820 και το 1848, έχουμε μια σειρά επαναστάσεων στη Νότια Ευρώπη, την Πορτογαλία, την Ισπανία, τη Νάπολη ... Όλες αποσκοπούν στην ανατροπή των απολυταρχικών μοναρχών και την αντικατάστασή τους με συνταγματικές μοναρχίες. Η Ελλάδα ξεσηκώνεται για να κερδίσει την ανεξαρτησία της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1821, έχουμε και την επανάσταση του Ιουλίου 1830 στη Γαλλία ενάντια στη μοναρχία... Το 1848, η Άνοιξη των Λαών είναι μια εξέγερση σχεδόν γενικευμένη στην Ευρώπη.
Το 1917, η επανάσταση του Οκτώβρη οδηγεί στη δημιουργία της Κομμουνιστικής Διεθνούς, που έχει σαν αποστολή την προώθηση της επανάστασης στις άλλες χώρες. Όταν η Γερμανία και η Ουγγαρία δοκιμάζουν να επαναστατήσουν το 1918-1919, αναφέρονται στους Μπολσεβίκους ...
Μην ξεχνάμε και το 1968, που είναι ένα παγκόσμιο κίνημα: οι εξεγέρσεις ξεσπούν στην Ιαπωνία, στο Μεξικό και σε όλη την Ευρώπη. Το 1989, οι χώρες του σοβιετικού μπλοκ στην Ανατολική Ευρώπη καταρρέουν, κατά το παράδειγμα της "βελούδινης επανάστασης" στην Τσεχοσλοβακία. Το 2011, είναι η σειρά της Τυνησίας, της Αιγύπτου και της Λιβύης να γνωρίσουν την αραβική 'Ανοιξή τους.
Πώς εξηγείται η ροπή προς την εξέγερση;
Δεν πρέπει να σταματάμε στη λεπτομέρεια της αφορμής ή της σπίθας. Εκ πρώτης όψεως, οι αιτίες της οργής σε ορισμένες χώρες μπορεί να μοιάζουν ασήμαντες, αλλά πρέπει να δούμε ότι είναι η σταγόνα που ξεχειλίζει το ποτήρι. Ο βρετανός ιστορικός Edward P. Thompson μελέτησε αυτή τη σπίθα και την εξηγεί μέσω της έννοιας της "ηθικής οικονομίας του πλήθους".
Ο κόσμος είναι έτοιμος να δεχθεί έναν ορισμένο αριθμό θυσιών, οικονομικών, κοινωνικών... Αλλά έρχεται μια ώρα που η πρόσθετη θυσία γίνεται αντιληπτή ως απαράδεκτη, άνομη και άδικη. Εκείνη ακριβώς την ώρα γίνεται η ρήξη και η μεταστροφή.
Η νέα αυτή θυσία απορρίπτεται, αλλά και όλα όσα είχαν γίνει αποδεκτά μέχρι τότε: οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές και οι επιπτώσεις της λιτότητας, η άνιση διανομή του πλούτου. Η σταγόνα νερού προκαλεί την απόρριψη ολόκληρου του ποτηριού.
Φαίνεται πως ένα από τα κοινά σημεία αυτών των κινημάτων είναι η καταγγελία των οικονομικών ανισοτήτων ...
Ορισμένοι οικονομολόγοι έχουν δείξει ότι οι πολιτικές λιτότητας που επέλεξαν ορισμένα κράτη μετά την οικονομική κρίση του 2007 εξακολουθούν να επιβαρύνουν υπερβολικά τις λαϊκές και τις μεσαίες τάξεις. Οι υπερπλούσιοι δεν έχουν πάψει να πλουτίζουν εδώ και μια δεκαετία, ενώ πολλοί άλλοι βιώνουν μία διαδικασία εξαθλίωσης. Και όταν η ελίτ της μεσαίας τάξης συμμαχεί με τις λαϊκές τάξεις, προκύπτουν εκρηκτικές καταστάσεις. Όταν πρόκειται μόνο για τις λαϊκές τάξεις είναι πιο εύκολο να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, αλλά εδώ υπάρχει μια συμμαχία. Το είδαμε με τα "κίτρινα γιλέκα", όπου η διαταξική διάσταση έχει αποδειχθεί με μελέτες.
Αποκαλύπτουν αυτά τα κινήματα μία κρίση της δημοκρατίας και της εκπροσώπησης;
Υπάρχει σε αυτές τις εξεγέρσεις μία πραγματική απαίτηση για δημοκρατία. Στο Χονγκ Κονγκ, τη Γαλλία ή το Λίβανο, βλέπουμε την έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας, που είναι και η βάση της δημοκρατίας. Οι διαδηλωτές χρησιμοποιούν μέσα δράσης που δεν θεωρούνται για την ώρα δημοκρατικά, επειδή προσφεύγουν στη βία, αλλά η ουσία των αιτημάτων τους είναι βαθιά δημοκρατική: θέλουν να θέσουν τέρμα στις πολιτικές που τους επιβάλλονται.
Απορρίπτουν το γεγονός ότι τους κυβερνούν οι ίδιες πάντα οικογένειες ή άτομα που προέρχονται από τις ίδιες κοινωνικές τάξεις, ότι η εξουσία μονοπωλείται από τους ίδιους.
Στο Σαντιάγο της Χιλής, είδα ένα γκράφιτι που συνέκρινε τον πρόεδρο Sebastian Piñera με τον Augusto Pinochet [δικτάτορας μεταξύ 1973 και 1990]. Αυτές οι εξέγερσεις δείχνουν ότι η δημοκρατία δεν είναι απρόσβλητη από την επανάσταση. Θέτουν ερωτήματα γύρω από την ίδια τη φύση της δημοκρατίας και της εφαρμογής της.
Έχει αυξηθεί η βία με το πέρασμα του χρόνου;
Στη Γαλλία, δεν είμαστε στο επίπεδο της πολιτικής βίας του 19ου αιώνα, ευτυχώς θα έλεγα! Οι επαναστάσεις του 19ου αιώνα που μελετάω αφήνουν πίσω τους εκατοντάδες νεκρούς και καταλήγουν σε μαζικές δίκες με μεγάλο αριθμό θανατικών ποινών και εκτοπίσεων. Το επίπεδο καταστολής στον 19ο αιώνα είναι προφανώς πολύ υψηλότερο.
Αλλά αυτό εξαρτάται από τις χώρες και τα καθεστώτα. Αυτή τη στιγμή, στη Χιλή ή στο Ιράκ, ρίχνουν με αληθινές σφαίρες Η κλιμάκωση της βίας σε κάποια μέρη εξηγείται κι από την καταστολή των αστυνομικών δυνάμεων. Είναι η βία τους που εξηγεί το πέρασμα στην δράση. Τα δύο είναι αλληλένδετα.
Η αταξία είναι πάντα μία "σύμπραξη", υπάρχει η καταστολή από τη μια πλευρά, και ως απάντηση, οι ταραχές από την άλλη.
Όσο για τις τακτικές του αντάρτικου πόλεων, κυκλοφορούν από πάντα. Σήμερα, χάρη στα κοινωνικά δίκτυα, διαθέτουμε και φωτογραφίες αυτών των τεχνικών. Στο Χονγκ Κονγκ, επανήλθε η τακτική "Be Water", η τακτική του να ξεγλυστράς από την αστυνομία. Πρόκειται για μία αρκετά κλασική τακτική του μπλοκ [των black blocs] που εφαρμόστηκε στις διαδηλώσεις κατά της παγκοσμοιοποίησης στο περιθώριο των διεθνών συνόδων κορυφής. Στο Χονγκ Κονγκ, εφαρμόζεται απλά με μεγαλύτερες μάζες ανθρώπων.
Είναι πιο αισθητή η παρουσία των γυναικών σε αυτά τα κινήματα;
Είναι γεγονός ότι οι γυναίκες έχουν γίνει περισσότερο ορατές. 'Οχι απαράιτητα επειδή είναι περισσότερο παρούσες· οι γυναίκες ήταν παρούσες σε όλους τους αγώνες. Αλλά φαίνονταν λιγότερο επειδή πολεμούσαν λιγότερο με τα όπλα στο χέρι. Ήταν στα μετόπισθεν, για να γεμίζουν τα τουφέκια, να φροντίζουν τους τραυματίες, να τροφοδοτούν τα οδοφράγματα... Αυτοί που προβάλλονται κυρίως είναι οι πολεμιστές.
Σε κάθε επανάσταση, ο ρόλος και η παρουσία των γυναικών τείνουν να επισκιάζονται. Τις είδαμε περισσότερο στα "κίτρινα γιλέκα", επειδή μάλλον είμαστε πιο ευαισθητοποιημένοι απ' ό, τι στο παρελθόν στην παρουσία τους κι επειδή επίσης ήταν περισσότερο στην πρώτη γραμμή απ' ό, τι στα προηγούμενα κινήματα, στα οποία ναι μεν συμμετείχαν, αλλά κάπως πιο περιθωριακά. Και είδαμε άλλωστε και διαδηλώσεις γυναικών που ανήκουν στα "κίτρινα γιλέκα".
Ακόμα κι αν όλες αυτές οι εξεγέρσεις δεν οδηγήσουν σε νίκη των διαδηλωτών, τι αλλαγές μπορουν να φέρουν;
'Οταν, μετά από μια εξέγερση, ακολουθούν αντεπαναστατικά κύματα, δεν υπάρχει επιστροφή. Μπορούμε να έχουμε αυτήν την εντύπωση, αλλά όταν εξετάζουμε την δεκαετία που ακολουθεί, προκύπτουν ωστόσο κάποιες εξελίξεις. Μετά τις εξεγέρσεις του 1848 στην Ευρώπη, το φεουδαρχικό σύστημα και η δουλοπαροικία εγκαταλείφθηκαν οριστικά. Υπάρχουν σημεία χωρίς επιστροφή. Η Ιστορία όμως μας δείχνει ότι συμβιβασμοί και βελτιώσεις μπορούν να υπάρξουν στη συνέχεια. Είμαι αισιόδοξη.
Μτφ. Σ.Σ.
