Το τέλος των οδοφραγμάτων
Μία συνομιλία με τον Γάλλο συγγραφέα και εκδότη Eric Hazan
Ο Éric Hazan - γιατρός, συγγραφέας, ο μεγαλύτερος εκδότης στην ιστορία της γαλλικής αριστεράς μετά τον François Maspero και ένας από τους σημαντικότερους σε παγκόσμια κλίμακα - πέθανε στις 6 Ιουνίου στο Παρίσι. Πέθανε στην πόλη όπου γεννήθηκε πριν από 87 χρόνια και της οποίας είχε γίνει ο βιογράφος. Ο θάνατός του είναι μια απώλεια για την Αριστερά, αλλά η ζωή του παραμένει υπόδειγμα μιας παράδοσης πνευματικής επιδίωξης και διεθνισμού που η Αριστερά θα έπρεπε πάντα να υπερασπίζεται. Οι εκδόσεις γι' αυτόν δεν ήταν σε καμιά περίπτωση ένα κλειστό σύμπαν, αλλά ένας σεισμογράφος του κοινωνικού κόσμου, με τις συγκρούσεις και τους αγώνες του, καθώς και ένα εργαστήριο ιδεών στην υπηρεσία της εξέγερσης κατά της εξουσίας. [...]
Τα βιβλία συνόδευαν πάντα τη ζωή του Eric. Ο παππούς του, ένας γαλλόφωνος Αιγύπτιος Εβραίος, διατηρούσε βιβλιοπωλείο στο Κάιρο. Ο πατέρας του μετακόμισε στο Παρίσι για να γίνει εκδότης και παντρεύτηκε τη μητέρα του Éric, μια Ρουμάνα Εβραία γεννημένη στην Παλαιστίνη. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, επιβίωσαν κρυμμένοι σε ένα χωριό της νότιας Γαλλίας, ζώντας από τις οικονομίες τους: ο Éric σημείωνε συχνά ότι η επιβίωση από το Ολοκαύτωμα ήταν στις περισσότερες περιπτώσεις θέμα χρημάτων. Όσοι είχαν τα μέσα κατάφεραν να κρυφτούν- οι περισσότεροι εκτοπισμένοι ήταν Εβραίοι μετανάστες από την Κεντρική Ευρώπη. Είχε επίσης επίγνωση του ιδιαίτερου καθεστώτος της οικογένειάς του στη μεταπολεμική Γαλλία, η οποία ενσάρκωνε το παράδοξο του να είσαι ταυτόχρονα μετανάστης και αστός. [...]
Enzo Traverso
Αύριο, στο Αλμανάκ, η συνέχεια του άρθρου που αφιέρωσε ο Ιταλός ιστορικός Enzo Traverso στον Éric Hazan.
Με αφορμή την έκδοση του τελευταίου του βιβλίου, Paris sous tension (Το Παρίσι υπό ένταση, La Fabrique, 2011), το οποίο συνεχίζει έναν προβληματισμό που ξεκίνησε με το L'Invention de Paris (Η εφεύρεση του Παρισιού, Seuil, 2002), μιλήσαμε με τον Eric Hazan, ιστορικό, εκδότη και σύντροφο.
Razmig Keucheyan
Περιοδικό Contretemps - 13.05.2011
Πώς έφτασες να ασχολείσαι με το Παρίσι; Σκέφτηκες μήπως ότι έπρεπε να διασωθεί, ιδίως για τις νέες γενιές, η παράδοση του επαναστατικού Παρισιού, η οποία ίσως χάνεται;
Δεν υπήρξε πραγματικά κάποια τέτοια απόφαση. Όταν άρχισα να καταπιάνομαι με το L'Invention de Paris [Η εφεύρεση του Παρισιού], το ερώτημα που με ενδιέφερε περισσότερο ήταν: τι είναι μια παρισινή συνοικία; Τι είναι ένα σύνορο ή ένα συνοικιακό όριο; Πρόκειται για ένα συναρπαστικό θέμα και συνειδητοποίησα ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μια μάλλον αόριστη ιδέα περί αυτού... Δεν είναι τόσο εύκολο, για παράδειγμα, να προσδιορίσουμε τα ακριβή όρια της συνοικίας του Καρτιέ Λατέν. Αποφάσισα να περιγράψω μία προς μία τις συνοικίες του Παρισιού, και κατά τη διάρκεια αυτής της εργασίας αντιλήφθηκα σταδιακά ότι η μνήμη των επαναστάσεων που έλαβαν χώρα εκεί είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτές τις συνοικίες...
Ενδιαφέρθηκες ειδικά για τις εργατικές γειτονιές, για τη γειτονιά ως τόπος της πάλης των τάξεων;
Όχι τόσο πολύ στην αρχή, αυτό ήρθε αργότερα. Ξεκίνησα με τις συνοικίες του κέντρου, όπου πρέπει πραγματικά να σκάψεις αρκετά για να βρεις ίχνη των λαϊκών τάξεων...
Είσαι ιστορικός, αλλά όχι με την επαγγελματική ιδιότητα. Ο τρόπος εργασίας σου είναι αυστηρός χωρίς να είναι ακαδημαϊκός. Πώς γράφεται ένα βιβλίο όπως το Η εφεύρεση του Παρισιού;
Δεν ξεσκονίζω τα αρχεία, χρησιμοποιώ μόνο τις λεγόμενες "δευτερογενείς" πηγές. Όταν πας στα αρχεία, αναγκάζεσαι να δεις περιορισμένα προβλήματα. Είναι η φύση του υλικού που το υπαγορεύει αυτό. Εμένα, αυτό που με ενδιαφέρει είναι το Παρίσι στο σύνολό του. Αυτή τη στιγμή, γράφω για τη Γαλλική Επανάσταση και για το πώς εξελίχθηκε γενικά. Δεν θα είχε νόημα να πάω στα αρχεία για να την κατανοήσω.
Ο τρόπος που δουλεύω είναι να διαιρώ το θέμα μου σε μικρότερα αντικείμενα, τα οποία στη συνέχεια ερευνώ διεξοδικά. Για παράδειγμα, αυτή τη στιγμή με απασχολεί η ριζική αποχριστιανοποίηση που εφαρμόστηκε στη χώρα τον Νοέμβριο του 1793. Για μια ολόκληρη περίοδο, δεν υπήρχαν πλέον εκκλησίες σε λειτουργία στη Γαλλία, μόνο που η επαναστατική κυβέρνηση ήταν αυτή που διέκοψε σκόπιμα αυτή τη διαδικασία...
Υπάρχουν δύο συγγραφείς που επανέρχονται συχνά στις αναλύσεις σου, συγκεκριμένα ο Ωγκύστ Μπλανκί και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν. Θα μπορούσες να μας πείς περισσότερα για τη σχέση σου μαζί τους;
Ο Μπλανκί και ο Μπένγιαμιν συνδέονται, καθώς ο Μπένγιαμιν είναι ένας από εκείνους που συνέβαλαν περισσότερο στο να βγει ο Μπλανκί από τη λήθη στην οποία είχε βυθιστεί και που τον κατανόησε καλύτερα. Τα αποσπάσματα του Μπένγιαμιν για τον Μπλανκί είναι εξαιρετικά οξυδερκή.
Για μένα, ο Μπλανκί και ο Μπένγιαμιν είναι φίλοι, ή καλύτερα, σύντροφοι, συνοδοιπόροι, έστω και αν είναι επίσης απρόσιτα πρότυπα. Ο Μπλανκί δεν είναι και πολύ ιστορικός, αν το καλοσκεφτείς. Στη φυλακή, είχε ελάχιστα ντοκουμέντα στη διάθεσή του και έπρεπε να κάνει χωρίς αυτά. Για να επιστρέψουμε στη Γαλλική Επανάσταση, το μίσος του για τον Ροβεσπιέρο πιθανόν να προήλθε από το γεγονός ότι το μόνο κείμενο που είχε στη φυλακή για το θέμα αυτό ήταν το Ιστορία των Γιρονδίνων του Λαμαρτίν. Ο Μπλανκί στοιχειωνόταν από το βάρος του κληρικαλισμού, αλλά ήταν ο Ροβεσπιέρος που έβαλε τέλος στην αποχριστιανοποίηση για την οποία μιλούσα, λέγοντας: η χώρα είναι κατά βάθος καθολική, αν συνεχίσουμε έτσι, θα στραφεί εναντίον μας. Αυτό, ο Μπλανκί δεν θα μπορούσε να του το συγχωρήσει, όπως δεν θα μπορούσε να του το συγχωρήσει ο Μισελέ ή ο Κινέ [Γάλλοι ιστορικοί -σ.σ.]...
Ο Μπένγιαμιν δεν έχει την ίδια στάση απέναντι στη θρησκεία, πιστεύει ότι η θεολογία, και ειδικότερα ο εβραϊκός μεσσιανισμός, μπορεί να συνδυαστεί με τον μαρξισμό...
Ναι, αλλά δεν μιλάμε για την ίδια περίοδο. Όταν έγραψε ο Μπένγιαμιν, η Εκκλησία είχε πάψει να αποτελεί απειλή. Πρέπει να φανταστούμε τι βάρος είχε η Εκκλησία στην εποχή του Μπλανκί...
Ένα ερώτημα που διατρέχει το τελευταίο σου βιβλίο είναι αν το Παρίσι παραμένει μια επαναστατική πόλη μέχρι σήμερα. Αν ανατρέξουμε στις τελευταίες κινητοποιήσεις, όπως το κίνημα κατά της μεταρρύθμισης των συντάξεων το φθινόπωρο του 2010, διαπιστώνουμε ότι ο δυναμισμός και η δημιουργικότητα βρίσκονται ίσως περισσότερο στην επαρχία παρά στο Παρίσι. Εξαφανίστηκε το επαναστατικό Παρίσι;
Θα σου δώσω μια απάντηση σε δύο επίπεδα. Πρώτον, σε ιστορικό επίπεδο. Πρέπει να θυμόμαστε ότι η Γαλλική Επανάσταση δεν ξεκίνησε από το Παρίσι. Πριν από τις Γενικές Τάξεις, τα έτη 1788-1789 σημαδεύτηκαν από μεγάλες εξεγέρσεις στις επαρχίες, ιδίως στη Ρεν και τη Γκρενόμπλ. Στη Γκρενόμπλ είχαμε την περίφημη "Ημέρα των Κεραμιδιών", όταν άνδρες και γυναίκες πέταξαν κεραμίδια από τις στέγες των σπιτιών στα βασιλικά στρατεύματα, επειδή το κοινοβούλιο είχε διαλυθεί. Ας μην ξεχνάμε λοιπόν ότι όλα ξεκίνησαν από τις επαρχίες, ο αναβρασμός στο Παρίσι ήρθε αργότερα.
Το δεύτερο σκέλος της απάντησης είναι ότι, αν κοιτάξουμε το Παρίσι εντός των τειχών, είναι σαφές ότι το εξεγερτικό του δυναμικό έχει σήμερα περιοριστεί στη βορειοανατολική συνοικία της πόλης, η οποία χάνει έναν ή δύο δρόμους κάθε χρόνο... Έτσι, πρέπει να παραδεχτούμε ότι αυτή η επαναστατική παράδοση σβήνει. Ταυτόχρονα, είναι λάθος να θεωρούμε το Παρίσι σήμερα ως την πόλη των 20 διαμερισμάτων. Ήρθε η ώρα να καταργήσουμε το τελευταίο από τα παρισινά όρια: το σύνολο Maréchaux-periphérique [τα μπουλβάρ που κυκλώνουν το Παρίσι - σ.σ.]. Είναι ίσως το πιο δύσκολο να ξεπεραστεί από όλα τα όρια του παρελθόντος, για λόγους που έχουν να κάνουν τόσο με τη γεωγραφία όσο και με την κοινωνιολογία...
Πώς θα μοιάζουν οι εξεγέρσεις στο πλαίσιο αυτής της νέας γεωγραφικής διαμόρφωσης; Ποιες στρατηγικές επιπτώσεις συνεπάγονται; Δεδομένου ότι τα κέντρα της πολιτικής και οικονομικής δύναμης εξακολουθούσαν να είναι συγκεντρωμένα σε μεγάλο βαθμό στο Παρίσι intra-muros...
Η επανεκτίμηση του επαναστατικού Παρισιού σημαίνει επίσης επανεκτίμηση του ζητήματος της εξουσίας, και ειδικότερα της χωροταξικής της διάστασης. Στις κλασικές εξεγέρσεις, έπρεπε να καταλάβεις το Hôtel de Ville, που βρισκόταν στην καρδιά του Παρισιού. Ξεκινάς καταλαμβάνοντας το Δημαρχείο, και μετά βλέπεις τι κάνεις. Η εξέγερση που έρχεται, η εξέγερση του 21ου αιώνα, δεν θα καταλάβει κανένα μέρος στρατιωτικά, εκτός ίσως από τηλεοπτικούς σταθμούς και αποθήκες βενζίνης. Η εξουσία δεν θα καταληφθεί, η εξέγερση θα την κάνει μάλλον να εξατμιστεί. Ας πάμε πίσω στη Γαλλική Επανάσταση. Όταν τα νέα για την έφοδο στη Βαστίλη διαδόθηκαν σε όλη τη Γαλλία, η συγκεντρωτική διοικητική δομή της μοναρχίας, οι βασιλικοί επίτροποι, απόθεσαν απλά τα πράγματά τους στο γραφείο τους και έφυγαν. Ο Τοκβίλ περιγράφει διεξοδικά αυτό το φαινόμενο στο L'Ancien Régime et la Révolution [Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση -σ.σ.]. Είναι αυτό το είδος του μπλοκαρίσματος ή της αποσύνθεσης της εξουσίας που θα φέρει η επερχόμενη εξέγερση. Πρέπει να βγάλουμε από το μυαλό μας το μπολσεβίκικο μοντέλο της εισβολής στο Χειμερινό Παλάτι...
Αν καταλαβαίνω καλά, το σημερινό σου έργο για τη Γαλλική Επανάσταση θέλει να δείξει ότι υπάρχουν μοντέλα στην ιστορία για την εξέγερση που έρχεται, αλλά ότι είναι ακριβώς προ-μπολσεβίκικα, ότι συνεπάγονται το κλείσιμο του κύκλου του Οκτώβρη για να μπορέσουμε να προσέξουμε το επαναστατικό δυναμικό ενός παλαιότερου αλλά ακόμα ενεργού ιστορικού κύκλου...
Προσπαθώ να μην είμαι τόσο σαφής. Δεν μου αρέσουν οι ιστορίες που θέλουν να τα εξηγούν όλα ή που προτίθενται να δείξουν πόσο επίκαιρη θα μπορούσε να είναι σήμερα η τάδε ιστορία. Προτιμώ να αφήσω τους αναγνώστες να βγάλουν τα δικά τους συμπεράσματα...
'Ενα άλλο κρίσιμο στρατηγικό πρόβλημα είναι ότι οι φοιτητές δεν είναι πλέον γεωγραφικά συγκεντρωμένοι. Τον Μάιο του '68, οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονταν στο Καρτιέ Λατέν, μέσα σε έναν κύκλο που δεν ξεπερνούσε το ενάμισι χιλιόμετρο σε διάμετρο.
Το τέλος του παραδοσιακά επαναστατικού Παρισιού όπως το αντιλαμβανόμαστε σημαίνει επίσης ότι η ιστορία των οδοφραγμάτων έχει τελειώσει. Το οδόφραγμα ως εξεγερσιακή τακτική αλλά και ως σύμβολο...
Θα μπορούσαν να υπάρχουν ακόμα οδοφράγματα, αλλά όχι πια με τη μορφή αστικών οδοφραγμάτων...
Το οδόφραγμα υπονοεί ότι κρατάς μια γειτονιά, και ενδεχομένως ότι προωθείσαι πέρα από τις θέσεις του αντιπάλου σας...
Αν σκεφτούμε με όρους ροής, για να διακόψουμε τις ροές, μπορεί να υπάρχουν οδοφράγματα εδώ και εκεί, αλλά όχι πλέον το κλασικό αστικό οδόφραγμα. Ωραίο ήταν, αλλά δεν είναι πια της εποχής μας, είναι μια συμβολική μορφή που πιθανότατα θα έχει πολύ μικρή χρησιμότητα στο μέλλον...
Πώς θα ήταν ένας ριζοσπαστικός πολεοδομικός σχεδιασμός εφαρμοσμένος στο Παρίσι; Με άλλα λόγια, αν υποθέσουμε ότι έρχεται μια εξέγερση, τι θα έκαναν οι άνθρωποι με την πόλη; Η έννοια της "πολεοδομίας" υπονοεί έναν ορισμένο βαθμό συγκεντρωτισμού, σχεδιασμού, τεχνογνωσίας...
Ο τρόπος χρήσης της πόλης θα είναι εντελώς διαφορετικός. Αν παρατηρήσουμε για παράδειγμα την περιοχή γύρω από τη βιβλιοθήκη François Mitterrand, διαπιστώνουμε ότι τα κτίρια είναι αρκετά καλά σχεδιασμένα. Η αρχιτεκτονική δεν είναι πολύ κακή, και σε κάθε περίπτωση είναι καλύτερη από ό,τι ήταν πριν από τριάντα χρόνια. Αλλά το μέρος αυτό στο συνολό του είναι μια καταστροφή! Και μόνο που περνάς από εκεί παθαίνεις κρυολόγημα... Δεν υπάρχει καμία ζωή, και δεν θα υπάρξει ποτέ. Ο μόνος τρόπος για να επαναφέρουμε τη ζωή σε όλο αυτό το πράγμα είναι να το κατεδαφίσουμε. Η πολεοδομία των πολεοδόμων μόνο αυτό μπορεί να δώσει, ακόμα κι αν βάλεις επικεφαλής τέτοιου είδους έργων ανθρώπους που δεν είναι τόσο σάπιοι όσο αυτοί που βρίσκονται εκεί σήμερα.
Πρέπει να επιστρέψουμε σε μια βιοτεχνική, αργή, οργανική προσέγγιση της πολεοδομίας. Φυσικά θα υπάρξει διαβούλευση μεταξύ αυτών που ζουν στην περιοχή, αυτών που έχουν ζήσει εκεί και αυτών που διαθέτουν κάποιες γνώσεις. Θα οικοδομήσουμε οικόπεδο προς οικόπεδο. Δεν θα είναι μια κακή αντιγραφή του παρελθόντος, θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τις σημερινές τεχνικές, αλλά με ευαισθησία και εξυπνάδα. Όλα αυτά προϋποθέτουν, φυσικά, ότι η εξέγερση έχει πραγματοποιηθεί - σήμερα είναι απλά εκτός φαντασίας...
