Κατά τη διάρκεια ελέγχου για υπόθεση φοροδιαφυγής, ανακαλύφθηκαν προσφάτως σε ένα διαμέρισμα στο Μόναχο, περίπου 1.500 έργα διάσημων καλλιτεχνών, όπως ο Πικάσο, ο Ματίζ και ο Εμίλ Νόλντε, αξίας 1-1,5 δις ευρώ. Και όμως πρόκειται για ένα μικρό μόνο μέρος του τεράστιου καλλιτεχνικού πλιάτσικου των ναζί: στη διάρκεια του Τρίτου Ράιχ είχε κηρυχθεί υπό κατάσχεση οποιοδήποτε έργο τέχνης οι ίδιοι χαρακτήριζαν «εκφυλισμένο», δηλαδή όλα τα πρωτοποριακά αριστουργήματα των σουρεαλιστών, των εξπρεσιονιστών, των κυβιστών και των ντανταϊστών της Ευρώπης. Το «παράδοξο» είναι ότι δεν δίωκαν τη ριζοσπαστική τέχνη απλώς για να επωφεληθούν της χρηματιστηριακής αξίας της.
Το 1937, με προτροπή του ίδιου του Χίτλερ, οργανώθηκε από τους ναζί μια μεγάλης κλίμακας έκθεση έργων αφαιρετικής αισθητικής «προσβλητικής του υγιούς πνεύματος του Ράιχ», ενδεικτική των προθέσεων και των μεθόδων των ναζί ενάντια σε κάθε τι που στεκόταν εμπόδιο στη μαζική εμπέδωση και τελική επικράτηση της «κοσμοθεωρίας» τους.
Στόχος ήταν η σπίλωση και η γελοιοποίηση πρωτοποριακών καλλιτεχνών των οποίων το έργο ερχόταν σε πλήρη σύγκρουση με το λαϊκιστικό κιτς της προπαγανδιστικής ναζιστικής αισθητικής και σε πλήρη αντίθεση με τα φυλετικά τους δόγματα.
Η έκθεση με τίτλο «Εκφυλισμένη Τέχνη» εγκαινιάστηκε στο Μόναχο, στις 19 Ιουλίου. Και λειτούργησε ως μπούμερανγκ, αφού στους τέσσερις μήνες που διήρκεσε την επισκέφτηκαν πάνω από δύο εκατομμύρια θεατές, αριθμός-ρεκόρ για έκθεση μοντέρνας τέχνης! Εξ ου και το εσπευσμένο κλείσιμο της έκθεσης, μέσω της οποίας οι ναζί επιδίωξαν να απαξιώσουν θριαμβευτικά μια από τις πιο αυθεντικές εκδηλώσεις του ψυχισμού της εποχής ως «παρακμιακή έκφραση ανώμαλων υπανθρώπων, μολυσματική έκφανση του πολιτιστικού μπολσεβικισμού και της μαρξιστικής προπαγάνδας, εβραϊκή μη-τέχνη».
Ο κατάλογος των καλλιτεχνών ήταν μεγάλος και περιλάμβανε μεταξύ άλλων μερικούς από τους πιο επιφανείς και διαχρονικούς ριζοσπάστες εικαστικούς: Paul Klee, Wassily Kandinsky, Max Ernst, Piet Mondrian, Kurt Schwitters, Oscar Kokoschka, George Grosz, Otto Dix, Max Beckmann, Erich Heckel, Ludwing Kirchner, Karl Schmidt-Rotluff, Emil Nolde, Franz Marc, Alexei von Jawlensky, Oskar Schlemmer κ.λπ. Η ειρωνεία είναι ότι μόνο έξι από τους εκατόν δώδεκα καλλιτέχνες που παρουσιάζονταν στην εν λόγω έκθεση ήταν εβραϊκής καταγωγής. Οι πίνακες είχαν στριμωχτεί επίτηδες στους τοίχους, συνοδευμένοι από προσβλητικές επιγραφές και ειρωνικά σχόλια γραμμένα πάνω τους ή ολόγυρά τους σε στυλ γκράφιτι.
Επιπλέον, τα εκθέματα ήταν χωρισμένα σε δυσφημιστικές κατηγορίες, ανάλογα με τη βέβηλη τάση που εκπροσωπούσαν, σύμφωνα πάντα με τους ναζί-κατακριτές τους, όπως: «εξαχρείωση της απεικόνισης», «θρησκευτική βλασφημία», «προσβολή των Γερμανίδων», «καλλιτεχνική αναρχία», «καθαρή παράνοια» κ.λπ. Στον κατάλογο της έκθεσης οι ναζί ιστορικοί τέχνης θρηνούσαν για την «προοδευτική κατάλυση της ευαισθησίας απέναντι στη φόρμα και στο χρώμα», διαμαρτυρόμενοι για την ανάδειξη έκφυλων και παθολογικών προσωπικοτήτων σε καλλιτέχνες.
Συγκρίνοντας μάλιστα αυτά τα έργα με έργα αυθεντικών ψυχοπαθών, έκριναν τα δεύτερα ως σαφώς ανώτερα, πιο ενδιαφέροντα και ολοκληρωμένα σε σχέση με την «τρομακτική αλλοίωση της πραγματικότητας» την οποία διέδιδε εν είδει αισθητικής μόλυνσης, είτε από πνευματική αναπηρία είτε από αντεθνικό ζήλο, η εν λόγω «εκφυλισμένη τέχνη». Ουσιαστικά, αυτό που οι ναζί έσπευσαν να χαρακτηρίσουν «εκφυλισμένη τέχνη» ήταν και είναι η τέχνη που, σε κάθε εποχή, εκφράζει τις μεγάλες αντιφάσεις, τα κενά και τους κινδύνους μιας κοινωνίας υπό μεταμόρφωση. Ήταν και είναι η τέχνη που αντιπαρατίθεται αυθόρμητα στα (παραδόξως;) πανομοιότυπα μηνύματα των δικτατοριών, η τέχνη που ανθίσταται στο θεμελιώδες στρατοκρατικό τρίπτυχο: υπεραπλούστευση της ιδεολογίας, ισοπεδωτική τάξη, απόρριψη της διαφορετικότητας.
Ειδικά την περίοδο του γερμανικού Μεσοπολέμου, η αληθινά υγιής ψυχογραφική τέχνη –χαρακτηριστικά δείγματα της οποίας συναντούμε εξίσου στον Πικάσο ή στον Ντε Κούνιγκ- κατέγραψε την έξοδο από την κρίση μέσα από τη βαθύτερη συνειδητοποίησή της, έδωσε το μέτρο της ζωτικότητας και της ελπίδας σε μια κοινωνία δηλητηριασμένη -αλλά όχι πλήρως ηττημένη- από το πνεύμα το «κακού», τον εφιάλτη της ανέχειας, της βίας και του πολέμου. Από αυτή την άποψη, που δεν διέφυγε της προσοχής του Υπουργείου Προπαγάνδας, ήταν μάλλον αναμενόμενη η επίθεση των ναζί εναντίον της ριζοσπαστικής τέχνης του Μεσοπολέμου, η οποία εκ φύσεως δεν θα ακολουθούσε ποτέ άνωθεν επιβεβλημένα πρότυπα και αγκυλωμένες προδιαγραφές, πόσο μάλλον το γκεμπελικό ιδανικό ενός πατριωτικού αναπαλαιωμένου ακαδημαϊσμού του 19ου αιώνα, του οποίου το κεντρικό μοτίβο (βαγκνερικό inde fix) ήταν η ηθογραφική αναπαράσταση λαϊκών ηρώων και ηρωίδων της Άριας φυλής, συνήθως γυμνών «ατσάλινων» αθλητών ή ροδομάγουλων «ευτυχισμένων» εργατών που πασχίζουν για τη δόξα του καθεστώτος.
Εικόνες που, εν ολίγοις, φαντάζουν σήμερα ως ιλαροτραγικά σύμβολα μιας παρωχημένης, πλην αειθαλούς, πολιτισμικής βαρβαρότητας. Στην ομιλία του με αφορμή τα εγκαίνια της έκθεσης που διοργανώθηκε στον Οίκο της γερμανικής τέχνης στο Μόναχο το 1937, ο Χίτλερ διακήρυξε ξεκάθαρα τον αναγκαίο αφανισμό τής, σύμφωνα με τον ίδιο, παρακμιακής τέχνης: «Μέχρι την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού, στη Γερμανία υπήρχε μια τέχνη που έφερε την επονομασία μοντέρνα τέχνη, όπως δηλαδή μας δείχνει η φύση αυτού του όρου, μια τέχνη που άλλαζε από χρόνο σε χρόνο. Ωστόσο, η εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία ζητά μια τέχνη που θα είναι και πάλι γερμανική και η οποία όπως όλες οι αξίες ενός λαού πρέπει να είναι και θα είναι αιώνια. Ο κυβισμός, ο ντανταϊσμός, ο φουτουρισμός, ο ιμπρεσιονισμός κ.λπ. δεν έχουν καμία σχέση με τον γερμανικό λαό. Γιατί όλες αυτές οι έννοιες δεν είναι ούτε παλαιές ούτε μοντέρνες, είναι απλώς επιτηδευμένες φλυαρίες ανθρώπων στους οποίους ο Θεός αρνήθηκε το αληθινό καλλιτεχνικό ταλέντο και αντί γι’ αυτό έχουν το χάρισμα να φλυαρούν και να εξαπατούν. Γι’ αυτό και διακηρύσσω για άλλη μια φορά πως έχω πάρει την αμετάκλητη απόφαση, ακριβώς όπως έκανα και με την πολιτική φαυλότητα, να ξεκαθαρίσω τη γερμανική καλλιτεχνική ζωή από όλα αυτά…».
Οι διοργανωτές της έκθεσης Εκφυλισμένης Τέχνης σημείωναν χαρακτηριστικά κάτω από εξπρεσιονιστικά έργα, τα οποία είχαν ως πεδίο έμπνευσής τους την αφρικανική τέχνη: «Οι νέγροι στη Γερμανία έχουν αναχθεί σε φυλετικό ιδεώδες της εκφυλισμένης δημιουργίας».
Ο ίδιος ο Χίτλερ, στα εγκαίνια της έκθεσης, είπε χλευάζοντας: «Τι δημιουργείτε; Γυναίκες που προκαλούν αηδία, σακάτηδες και ηλίθιους, άντρες που μοιάζουν με κτήνη, παιδιά που έχουν πάνω τους την κατάρα…». Και συνέχισε απευθυνόμενος στο κοινό: «Αυτά σας σερβίρουν ως τέχνη οι τσαρλατάνοι που αποτελούν την εικαστική έκφραση της εποχής μας». Ο Τσίγκλερ, διοργανωτής της έκθεσης, τόνιζε χαρακτηριστικά, στα εγκαίνια: «Βλέπετε γύρω σας τα προϊόντα της τρέλας, της αναισχυντίας, της αδεξιότητας και της παρακμής. Αυτή η έκθεση γεννά μέσα μας αισθήματα ταραχής και απέχθειας». Μέχρι τον Απρίλιο του 1941, η έκθεση «Εκφυλισμένη τέχνη» ταξίδεψε, με διαφορετική κάθε φορά σύνθεση, σε 13 γερμανικές και αυστριακές πόλεις. Ο πόλεμος κατά του μοντερνισμού (σε ένα όντως ευρύτατο φάσμα δημιουργίας, από τον εξπρεσιονισμό και τη νέα αντικειμενικότητα, έως τον ντανταϊσμό και τον σουρεαλισμό) ξεκίνησε με ένα προεδρικό διάταγμα περί κατάσχεσης όλων των έργων τής εν λόγω αισθητικής από τα μουσεία αλλά και από ιδιωτικές συλλογές. Κατασχέθηκαν περίπου 18.000 πίνακες και γλυπτά, μεταξύ αυτών έργα του Βαν Γκογκ, του Τζορτζ Γκρος, του Λόβις Κόριντ, του Μαν Ρέι ή του Μουνκ.
Τα περισσότερα από αυτά εκποιήθηκαν στη διαβόητη δημοπρασία που οργανώθηκε από τη γκαλερί Fischer στη Λουκέρνη, τον Ιούλιο του 1939. Τουλάχιστον 4.829 κάηκαν, ενώ κάποια άλλα πουλήθηκαν έναντι εξευτελιστικών ποσών (συχνά, μόλις για ένα ελβετικό φράγκο!) σε Ελβετούς εμπόρους έργων τέχνης, ή περιήλθαν στις προσωπικές συλλογές αξιωματούχων του καθεστώτος, όπως εκείνη του Χέρμαν Γκέριγκ (δεξί χέρι του Χίτλερ και αρχηγός της Λουφτβάφε). Η θέση των γερμανών εθνικοσοσιαλιστών απέναντι στην πρωτοποριακή τέχνη είχε εκφραστεί άμεσα μετά την άνοδό τους στην εξουσία με το οριστικό κλείσιμο της περίφημης πρωτοποριακής καλλιτεχνικής σχολής του Μπάουχαουζ (ο ιδρυτής της Βάλτερ Γκρόπιους αυτοεξορίστηκε στην Αμερική).
Από το σύνολο των υπό δίωξη καλλιτεχνών άλλοι οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, κάποιοι, ασφυκτιώντας, κατέφυγαν σε ευρωπαϊκές πόλεις και από εκεί μετανάστευσαν τελικά στην Αμερική, ενώ κάποιοι άλλοι αυτοκτόνησαν. Το 1935 ο Γκέμπελς, υπουργός προπαγάνδας ήδη από το 1933, δήλωνε απερίφραστα την ανάγκη δημιουργίας μιας τέχνης που θα εξυπηρετούσε και θα πρόβαλε αποκλειστικά και μόνο τα εθνικοσοσιαλιστικά ιδεώδη εναντίον κάθε αισθητικής και ψυχολογικής παραφωνίας: «Η ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας θα πρέπει να σταματά στα όρια που της θέτει η πολιτική και όχι η καλλιτεχνική ιδέα». Διόλου τυχαία, πριν από την έκθεση "Εκφυλισμένη Τέχνη", που είχε στόχο να διακωμωδήσει μείζονα έργα της πρωτοπορίας, είχε προηγηθεί η οργάνωση ανάλογων μικρότερης εμβέλειας εκθέσεων, που είχαν επίσης ως πρακτικό στόχο τους να στρέψουν το κοινό εναντίον της πρωτοποριακής τέχνης: «Πολιτιστικός Μπολσεβικισμός», «Αίθουσα Τέχνης του Τρόμου», «Τέχνη που δε βγήκε από την καρδιά», «Αντανακλάσεις της παρακμής στην τέχνη», «Τέχνη στην υπηρεσία της αποσύνθεσης» κ.λπ.
Ασφαλώς, η τέχνη έχει γνωρίσει ουκ ολίγες φορές διώξεις. Για παράδειγμα, αρκετά συχνά το γυμνό γινόταν αντικείμενο δικαστικών διώξεων ανά τους αιώνες. Πληθώρα έργων της ζωγραφικής, της γλυπτικής, αλλά και της λογοτεχνίας, της μουσικής και του κινηματογράφου έχουν απασχολήσει τα δικαστήρια. Στην περίπτωση όμως των Εθνικοσοσιαλιστών της Γερμανίας, για πρώτη φορά διώχθηκε η τέχνη με τόση αδυσώπητη επιμονή, τόσο συντεταγμένο τρόπο και σε τόσο μεγάλο εύρος, στέλνοντας μάλιστα τους πρωτοπόρους καλλιτέχνες στην εξορία ή στον τάφο. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η λεγόμενη μοντέρνα τέχνη δε συνιστούσε πρόβλημα για τους εθνικοσοσιαλιστές λόγω του ύφους της, της εικαστικής τεχνοτροπίας της, των σχημάτων και των χρωμάτων της – ασχέτως αν αυτά ακριβώς καταδεικνύονταν ως συμπτώματα παρακμής.
Ήταν πολύ περισσότερο η πολιτική διάσταση του μοντερνισμού που τους ενοχλούσε, γιατί οι μοντέρνοι καλλιτέχνες δεν είχαν υποστηρίξει απλά μια τέχνη μη υποταγμένη στη μίμηση της εξωτερικής πραγματικότητας, απλώς εναντιωμένοι στο ρεαλισμό ή από ακαδημαϊκή διάθεση για άστοχο πειραματισμό. Στην ουσία, ο μοντερνισμός προέβαλε τη σημασία του υποκειμένου και τον απόλυτο σεβασμό στην ελεύθερη αυτοδιάθεση κάθε ατόμου, κάτι που ασφαλώς ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την ιδεολογία του φασισμού, που στηριζόταν σε κοινωνίες μαζικές και κατευθυνόμενες, αποτελούμενες από ανθρώπους με υποβαθμισμένη, αν όχι και ευνουχισμένη, τη συνείδηση της ατομικότητάς τους, άρα ευάλωτους στη χειραγώγηση, την προπαγάνδα, τον εθνικιστικό μυστικισμό, τα ηρωικά στερεότυπα, τις φυλετικές κορώνες και τα πολεμοκάπηλα κελεύσματα.
Αισίως, η επαναστατική τέχνη ξυπνούσε και ενθάρρυνε τον ανήσυχο και απρόβλεπτο ατομικισμό, τόνιζε την καθολικότητα της ελεύθερης ψυχικής έκφρασης μέσα από τις εκλάμψεις και τα πάθη εκάστου ατόμου, ενοποιούσε ενστικτωδώς την ανθρωπότητα μέσα από τις οδύνες και τα όνειρά της, και παράλληλα έσπαζε τα στεγανά των παραδόσεων και του εθνικισμών του 19ου αιώνα, καταγγέλλοντας τη συντηρητική στασιμότητα και την φτιασιδωμένη προγονολατρεία.
σχόλια