Από τον Χρήστο Παρίδη
Έχει ξεκινήσει προ ημερών στο Μουσείο Μπενάκη μια διαφορετική έκθεση με βίντεο-εγκαταστάσεις με θέμα τον ισλαμικό σουφισμό χάρη στο υλικό ενός σπουδαίου ταξιδιώτη και κινηματογραφιστή, του Χρόνη Πεχλιβανίδη. Επτά προβολές από την Τουρκία, το Ιράν και το Σουδάν, μυστικές τελετές που κατέγραψε στο περιθώριο των ταξιδιών του για λογαριασμό των εκπομπών του για την ΕΡΤ, «Ταξιδεύοντας με τη Μάγια Τσόκλη» και «Μουσικές του Κόσμου». Η έκθεση συμπληρώνεται από φωτογραφίες εγκαταλειμμένων τεκέδων ανά την ελληνική επικράτεια, από αντικείμενα από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη που έχουν χρησιμοποιηθεί από σουφιστές ή έργα εμπνευσμένα από τον ισλαμικό μυστικισμό.
Ο σύγχρονος αυτός οριενταλιστής και σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ εξηγεί στη συνέντευξη που ακολουθεί πώς προέκυψαν τα τεκμήρια του σουφισμού που προβάλλει στο κτίριο της Πειραιώς:
Στην έκθεση προβάλλονται πέντε «τελετές ανάμνησης», όπως αποκαλούνται, από την Τουρκία, το Ιράν, το Αφγανιστάν και μία δημόσια σύναξη στο Σουδάν…
Η πρώτη μου επαφή στο Ιράν ήταν όταν είχα ταξιδέψει εκεί για τα γυρίσματα της σειράς «Μουσικές του Κόσμου». Βρέθηκα σε ένα μοναστήρι κοντά στην Ταυρίδα, στο κουρδικό Ιράν. Χρειάστηκαν δύο ημέρες να με δεχτούν, να με εμπιστευτούν και να μπω με κάμερα. Σε όλες αυτές τις επισκέψεις μου κάποιοι με δέχτηκαν πιο εύκολα και στην περίπτωση κάποιων άλλων έπρεπε να γίνω κομμάτι τους.
Η πρώτη σου επαφή με τον σουφισμό πού έγινε;
Για μένα προέκυψε όταν, τυχαία, βρέθηκα σε έναν σκοτεινό τεκέ σούφι στην περιοχή Φιντικλί της Κωνσταντινούπολης. Με καλοδέχτηκαν. Δεν με γνώριζαν, δεν τους γνώριζα. Κάθισα μαζί τους, έφαγα το λιτό δείπνο τους και μετά με κάλεσαν στον πάνω όροφο. Τουρκικά δεν μιλούσα. Δειλά-δειλά έβγαλα την κάμερά μου και με ένα απλό νεύμα έδωσαν την έγκρισή τους. Η τελετή ξεκίνησε κι εγώ άρχισα να καταγράφω. Ένιωσα να χάνομαι μέσα σε μια ρυθμική επανάληψη κινήσεων και ψιθύρων προσευχής. Ήταν σαν να αιωρούμαι μαζί με την κάμερά μου. Έφυγα λίγο αργότερα, γεμάτος πρωτόγνωρα συναισθήματα. Λες και βρήκα έναν δρόμο, ένα μονοπάτι μοναχικό. Αυτό το μονοπάτι ακολούθησα και το ακολουθώ εδώ και χρόνια σε όλα μου τα ταξίδια.
Μόνος σου, βέβαια, όχι με συνεργείο, για να γυρίσεις ντοκιμαντέρ…
Είχα μπει σε έναν κόσμο ιερό, οπότε δεν μπορούσε να γίνει με συνεργείο. Αυτό που ήθελα ήταν να κάνω καταγραφή. Άρχισα, λοιπόν, να ψάχνομαι και χρειάστηκαν έξι-επτά χρόνια για να συγκεντρωθεί ένα επαρκές υλικό. Δεν είμαι ακαδημαϊκός, κινηματογραφιστής είμαι, και με ενδιέφερε να καταλάβω αρχικά τι ήταν αυτό που έβλεπα κι έπειτα να το μεταφέρω ως εικόνα.
Οι εικόνες από τα σύνορα Ιράν - Αφγανιστάν πότε γυρίστηκαν;
Πέντε χρόνια πριν, και μάλιστα ήταν πολύ επικίνδυνη περιοχή για να την επισκεφτεί κανείς. Χρειάστηκαν πάνω από τέσσερις φορές μέχρι να δεχτούν να πάω με κάμερα.
Γιατί αυτή η μυστικοπάθεια; Τι κρύβουν;
Ο σουφισμός δεν είναι αποδεκτός από το σκληροπυρηνικό Ισλάμ. Θεωρείται μάλλον αιρετική λατρεία, ουσιαστικά απαγορευμένη από το ορθόδοξο τελετουργικό. Με ρωτάνε συχνά αν παίρνουν κάτι για να έρχονται σε έκσταση, αλλά δεν έχω δει τίποτα το παράξενο. Έτσι απλά μπαίνουν σε τρανς, χωρίς καμιά βοήθεια.
Η μεγάλη σύναξη στο Σουδάν, που θυμίζει και λίγο χριστιανικά spirituals του αμερικανικού Νότου, είναι σουφισμός;
Στο Σουδάν υπάρχει μεγάλη παράδοση, άλλωστε γι’ αυτό προσθέσαμε και τα στιγμιότυπα από το σχολείο, κατά τα οποία τα παιδιά μαθαίνουν το Κοράνι. Οι συναντήσεις αυτές γίνονται κάθε Πέμπτη και Παρασκευή, έχουν δημόσιο και μαζικό χαρακτήρα και κατεβαίνουν σ’ αυτές πολλές αδελφότητες, τα Ριχάτ, που η καθεμία έχει τον σεΐχη της – πνευματικό πατέρα. Κατεβαίνουν ολόκληροι στρατοί, ένας χαμός! Είμαι τυχερός που πρόλαβα και τα κατέγραψα γιατί είναι δύσκολο πια να ταξιδέψεις στο Σουδάν.
Παίζεις και αυτό το ξεμάτιασμα από το Σουδάν.
Χαρακτηριστικός σαμάνος, σαν να λέμε πρακτικός εξορκιστής, ξεματιαστής. Η ασθενής γονατίζει μπροστά στον εκπρόσωπο του Θεού, συχνά με ένα ύφασμα, γεγονός που υποδηλώνει τον συμβολικό της θάνατο και τη μεταγωγή της σε μια οριακή κατάσταση στην οποία η εσωτερική αλήθεια θα λάμψει, το πνεύμα που τη διακατέχει θα μιλήσει ή θα εξορκιστεί, η μαγεία θα αποκαλυφθεί, η λύση θα δοθεί. Πολλές φορές, μάλιστα, η ασθενής εισέρχεται σε μια κατάσταση βαθιάς, λιγότερο ή περισσότερο, έκστασης. Η σκηνή φαίνεται βίαια, όχι όμως περισσότερο από αυτές των χριστιανικών εξορκισμών, αληθινών ή κινηματογραφικών.
Τι είδους άνθρωποι συμμετέχουν στον σουφισμό;
Οι πιο πράοι, αυτοί που αναζητούν την ένωση με τον Θεό. Ας μην παρεξηγηθούν οι πρακτικές τους, ο εκστασιασμός… Πρόκειται για μια εσωτερική εμπειρία που δεν εκφράζεται με λόγια, βιώνεται ωστόσο με ιδιάζουσες μυστικές πρακτικές που δεν περιορίζονται στην ορθοπραξία του ισλαμικού νόμου αλλά την υπερβαίνουν μέσα από την αγάπη για το θείο… Στον τεκέ Αλεβί στο Ικόνιο είναι όλοι πάμφτωχοι άνθρωποι της αγάπης και της ψυχής. Ειναι το εναλλακτικό Ισλάμ, τα «μαύρα πρόβατα» για τους υπόλοιπους.
Γιατί ο τεκές είναι συνώνυμος με το ντουμάνι καπνού;
Δεν υπάρχει σε άλλη γλώσσα αυτή η έκφραση, παρά μόνο στα ελληνικά. Ούτε καν στα τουρκικά. Φαίνεται ότι πάει πίσω στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που ίσως οι Έλληνες έβλεπαν τους τεκέδες να ντουμανιάζουν. «Τεκέ το καταντήσατε» λέμε ακόμα και σήμερα, και υπάρχει μια αλήθεια σ’ αυτό. Καπνίζουν πέντε-έξι πακέτα ο καθένας εκεί μέσα. Και πολύ τσάι, φυσικά!
Υπάρχει σουφισμός στη Δύση;
Ο σουφισμός και οι πρακτικές του σήμερα απαντούν και στην Αμερική σε μη μουσουλμάνους ως μια έκφραση γιόγκα. Μια new age πρακτική κατά την οποία οι συμμετέχοντες στροβιλίζονται με σκοπό την πνευματική χαλάρωση. Και στην Αθήνα το εφαρμόζει ο Βίκος Ναχμίας και η ομάδα του. Οι Έλληνες, πάντως, μπορούμε να εντοπίσουμε πολλά κοινά με τα εν γένει χαρακτηριστικά του σουφισμού. Και γιατί όχι; Τεκέδες υπήρχαν στην Αθήνα μέχρι τον 19ο αιώνα. Οι ζωγραφιές των περιηγητών, όπως αυτή του Χαμάμ των Αέρηδων, το αποδεικνύουν. Και για τους πιο ψαγμένους, υπάρχουν τεκέδες στη Θράκη, τη Μακεδονία αλλά και την Κρήτη, ερείπια μιας άλλης εποχής... Αλλά και δίπλα μας, στις γειτονιές μας, καλά κρυμμένοι...
Χρόνης Πεχλιβανίδης. «Ένα ταξίδι στον κόσμο του σουφισμού»
Έως 27/07/2014
Μουσείο Μπενάκη
www.benaki.gr
σχόλια