Ο Βασίλης Κιοσσές είναι από την Καστοριά, σπούδασε Ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και στη συνέχεια ειδικεύτηκε στην Προσωποκεντρική Ψυχοθεραπεία. Πριν περίπου δύο χρόνια, παρατηρώντας την απόσταση και πολλές φορές την ψυχρή κι απότομη συμπεριφορά των γιατρών στους ασθενείς, αποφάσισε και σχεδίασε από το μηδέν μια βιωματική εκπαίδευση που σκοπεύει στην βελτίωση οχι μονο των επικοινωνιακών δεξιοτήτων των φοιτητών ιατρικής, αλλα κυρίως του τρόπου με τον οποίο αυτοί σχετίζονται με τους ασθενείς τους. Το πρότζεκτ ονομάζεται "Empathize with me, Doctor- Έλα στη θέση μου, Γιατρέ" και πραγματοποιήθηκε αρχικά ως «εργαστήριο» εκτός του προγράμματος σπουδών στην Ιατρική Σχολή Ιωαννίνων. Επειτα αξιολογήθηκε θετικά από την ακαδημαϊκή κοινότητα του Πανεπιστημίου και εντάχθηκε στο πρόγραμμα σπουδών της σχολής ως μάθημα επιλογής. Το πρότζεκτ αυτό αποτελεί τη διδακτορική διατριβή του Βασίλη και επίσης έχει γίνει αντικείμενο παρουσίασης και συζήτησης σε πολλά συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. «Ερευνητικά πια αποδεικνύεται πως ένας γιατρός με ενσυναίσθηση κάνει λιγότερα ιατρικά λάθη, έχει λιγότερες πιθανότητες επαγγελματικής εξουθένωσης, εντοπίζει πιο αξιόπιστα τις περιπτώσεις ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, ενώ οι ασθενείς συμμορφώνονται περισσότερο με τις θεραπευτικές οδηγίες», αναφέρει ο 29χρονος ψυχολόγος.
Πρόκειται λοιπόν για μια εξ ολοκλήρου βιωματική εκπαίδευση, στην οποία οι φοιτητές ιατρικής μαθαίνουν αρχικά να σχετίζονται μεταξύ τους, χωρίς κριτική, χωρίς προϋποθέσεις, χωρίς όρους. Έπειτα το πρόγραμμα συμπεριλαμβάνει θεματικές ενότητες που αφορούν από το πώς διατυπώνω μία ερώτηση στον ασθενή μου, μέχρι το πώς μεταφέρω άσχημα νέα.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Τι είναι η ενσυναίσθηση;
Ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα του να μπαίνω στη θέση του άλλου, να βλέπω τον κόσμο μέσα από τα μάτια του, να προσπαθώ έστω και για λίγο να κατανοήσω τον κόσμο, όπως εκείνος τον κατανοεί, δίχως όμως να γίνομαι εκείνος. Έχει μεγάλη σημασία να μην ταυτίζομαι.
Πώς σου ήρθε η ιδέα να δημιουργήσεις το πρότζεκτ, εκπαίδευση στην ενσυναίσθηση για τους φοιτητές ιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων; Σε τι ακριβώς εκπαιδεύονται;
Πρόκειται για ένα πρότζεκτ με τίτλο "Empathize with me, Doctor- Έλα στη θέση μου, Γιατρέ». Απευθύνεται σε φοιτητές ιατρικής, τετάρτου, πέμπτου και έκτου έτους, με το σκεπτικό να έχουν ήδη ξεκινήσει να επισκέπτονται τον χώρο του νοσοκομείου, να κάνουν κλινικές. Η αλήθεια είναι πως πριν πέντε χρόνια περίπου βρέθηκα σε μία συνθήκη γεμάτη ενσυναίσθηση, αποδοχή και αυθεντικότητα. Ήταν όταν ξεκίνησα να εκπαιδεύομαι στην Προσωποκεντρική Συμβουλευτική. Ήταν ουσιαστικά μια συνθήκη που μου επέτρεψε να ξανασυστηθώ στον εαυτό μου, να με γνωρίσω καλύτερα, να μου επιτρέψω να υπάρχω ολόκληρος. Η εκπαίδευση αυτή διήρκεσε τρία χρόνια, τα οποία μου άλλαξαν τη ζωή κυριολεκτικά. Η εμπειρία αυτή ήταν τόσο έντονη η οποία έχει εγγραφεί για τα καλά στο DNA μου! Σκέφτηκα λοιπόν, πως σε έναν χώρο, όπως το νοσοκομείο, όπου ο ανθρώπινος πόνος υπερβαίνει τις σχέσεις, μήπως είναι απαραίτητο να μάθουμε όλοι να σχετιζόμαστε πιο ουσιαστικά; Πρόκειται λοιπόν για μια εξ' ολοκλήρου βιωματική εκπαίδευση, στην οποία οι φοιτητές ιατρικής μαθαίνουν αρχικά να σχετίζονται μεταξύ τους, χωρίς κριτική, χωρίς προϋποθέσεις, χωρίς όρους. Έπειτα το πρόγραμμα συμπεριλαμβάνει θεματικές ενότητες που αφορούν από το πώς διατυπώνω μία ερώτηση στον ασθενή μου, μέχρι το πώς μεταφέρω άσχημα νέα. Η σημασία της μη λεκτικής επικοινωνίας, ο τρόπος λήψης ενός ιστορικού ή εν γένει ο τρόπος που θα κουβεντιάσω με έναν ασθενή, δίχως να απαξιώσω αυτό που μου λέει ή αυτό που αισθάνεται, είναι επίσης ένα μεγάλο μέρος της εκπαίδευσης.
Γιατί αρκετοί γιατροί είναι ψυχροί και απόμακροι. Υπάρχουν συγγενείς ασθενών που δυσκολεύονται να συνεννοηθούν με τους γιατρούς, υπάρχει απόσταση... Τι έχεις ακούσει και τι ίσως έχεις βιώσει;
Πράγματι αυτό συμβαίνει αρκετά συχνά. Το έχω διαβάσει, το έχω ακούσει, το έχω βιώσει και είναι λυπηρό. Υπάρχουν πολλές παράμετροι που ευνοούν την απόσταση μεταξύ γιατρού και ασθενούς. Η απόσταση εξυπηρετεί. Δεν είναι εύκολο για έναν γιατρό να έρχεται αντιμέτωπος με τόσους ανθρώπους που υποφέρουν. Πρέπει με κάποιον τρόπο να προστατεύσει τον εαυτό του και η απόσταση ορισμένες φορές εξυπηρετεί αυτή την ανάγκη. Από την άλλη, σκέφτομαι πως το σχετίζεσθαι δεν έχει για όλους την ίδια σημασία και αυτό το συναντάμε παντού, όχι μόνο στο πλαίσιο της ιατρικής πρακτικής. Επιπλέον, όταν ένας γιατρός δεν είναι εκπαιδευμένος να διαχειρίζεται τις έντονα συναισθηματικές στιγμές του ασθενή, συνήθως βρίσκει αδέξιους τρόπους να ανταπεξέλθει σε αυτές. Ακόμα κι αν θέλει να σχετιστεί ουσιαστικά, ίσως να μην ξέρει πως θα το κάνει. Αρκεί να αναλογιστούμε πως στο πρότυπο λήψης ενός ιατρικού ιστορικού, συνήθως δεν υπάρχει κάποια ερώτηση που να εντοπίζει τις ανησυχίες του ασθενή. Εάν δεν αναρωτηθούμε γι' αυτές, τότε πως μπορούμε να μιλάμε για ουσιαστική σχέση γιατρού- ασθενούς;
H ενσυναίσθηση δεν είναι μια τεχνική αλλά μια αρετή, χρειάζεται να ενδοσκοπήσουμε για να την ανακαλύψουμε. Χρειάζεται μια βουτιά στα εσωτερικά μας «δαιμόνια» ώστε να ξανασυστηθούμε στους εαυτούς μας.
Χρησιμοποιείς το κολάζ και τον πηλό για να διδάξεις την ενσυναίσθηση. Πώς σε βοηθούν αυτά τα δύο μέσα;
Στον όρκο του Ιπποκράτη λέει πως η Ιατρική είναι τέχνη. Συνεπώς σαν τέτοια την αντιμετωπίζουμε κι εμείς. Οι τέχνες αποτελούσαν και αποτελούν ένα εξαιρετικό εργαλείο προσωπικής έκφρασης, ανάπτυξης και ενδοσκόπησης. Δεδομένου λοιπόν του γεγονότος πως η ενσυναίσθηση δεν είναι μια τεχνική αλλά μια αρετή, χρειάζεται να ενδοσκοπήσουμε για να την ανακαλύψουμε. Χρειάζεται μια βουτιά στα εσωτερικά μας «δαιμόνια» ώστε να ξανασυστηθούμε, όπως είπα και πριν, στους εαυτούς μας. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε τα δύο αυτά εργαλεία είναι προσαρμοσμένα με τέτοιον τρόπο ώστε να μας δίνουν εξαιρετικό υλικό για επεξεργασία, είτε αυτό αφορά τη θέση του γιατρού, είτε ακόμα περισσότερο, τη θέση του ανθρώπου μεταξύ ανθρώπων.
Το κολάζ για παράδειγμα το χρησιμοποιούμε, έχοντας στο νου πως θα μας βοηθήσει να δούμε την αξία και τη σημασία της μη λεκτικής επικοινωνίας. Οι εκπαιδευόμενοι κατασκευάζουν σε ομάδες, ένα κολάζ.
Η ιδιομορφία αυτού του εργαστηρίου είναι πως οι εκπαιδευόμενοι αποφασίζουν για τις ομάδες που θα χωριστούν, το θέμα του κολάζ, τις εικόνες που θα χρησιμοποιήσουν δίχως να μιλούν. Χωρίς λόγια. Έτσι ανακαλύπτουν νέους τρόπους επικοινωνίας, δοκιμάζουν, αξιολογούν το κατά πόσο γίνονται κατανοητοί στους συναδέλφους τους, επεξεργάζονται τη σημασία της συνεργασίας σε μία συνθήκη εξαιρετικά δύσκολη. Εκτός φυσικά από το γεγονός πως ο καθένας καταθέτει κάτι από την ψυχή του την ώρα της κατασκευής. Μιλάει για τον εαυτό του. Την επεξεργασία μετά από την κάθε βιωματική άσκηση την αφήνουμε στους εκπαιδευόμενους. Οι εκπαιδευτές είμαστε εκεί για να διευκολύνουμε αυτή τη διαδικασία, να βοηθήσουμε στη νοηματοδότηση, όποια κι αν είναι αυτή.
Από την άλλη χρησιμοποιούμε τον πηλό για να απεικονίσουμε πλευρές του εαυτού μας. Με βάση τις οδηγίες που δίνονται στους εκπαιδευόμενους, αυτοί κατασκευάζουν συμβολικά κομμάτια του εαυτού τους. Χρειάζεται πολλές φορές μια τέτοια δραστηριότητα για να κατανοήσουμε το πόσα και διαφορετικά κομμάτια έχουμε μέσα μας, και είναι όλα δικά μας. Με βάση την πεποίθηση πως η ενσυναίσθηση είναι μια αρετή που ξεκινάει από εμάς, πως μπορούμε να είμαστε ενσυναισθητικοί με τους άλλους, όταν δεν είμαστε με τους ίδιους μας τους εαυτούς; Έτσι αποκαλύπτοντας πλευρές του εαυτού τους, δίνουμε την ευκαιρία στους εκπαιδευόμενους να συνειδητοποιήσουν πως το να επιτρέψουν να είναι ολόκληροί στη σχέση τους με τους ασθενείς, δημιουργεί ασφάλεια, γνησιότητα και ειλικρίνεια στους ασθενείς. Και κυρίως πως «επιτρέπεται» να έχουν πλευρές που δεν είναι κοινωνικά αναμενόμενες αναφορικά με την εικόνα του γιατρού.
Πόσοι φοιτητές έχουν εκπαιδευτεί στην ενσυναίσθηση μέχρι ώρας και ποια είναι η διάρκεια της εκπαίδευσης;
Έχουν ήδη εκπαιδευτεί δύο ομάδες. Η πρώτη ξεκίνησε τον Μάρτιο και ολοκληρώθηκε τον Μάιο, ενώ η δεύτερη ξεκίνησε τον Οκτώβρη και ολοκληρώθηκε αρχές Δεκέμβρη. Η εκπαίδευση διαρκεί 60 ώρες, οι οποίες κατανέμονται σε 3 εικοσάωρο. Συναντιόμαστε δηλαδή μία φορά κάθε μήνα για ένα τριήμερο. Πρόκειται όπως καταλαβαίνεις για εντατική εκπαίδευση, η εντατικότητα της οποίας βοηθά στο να σχετιστούμε μεταξύ μας, ακόμα και κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων. Επιπλέον ορισμένα από τα βιωματικά εργαστήρια που υπάρχουν στο πρόγραμμα απαιτούν αρκετό χρόνο, γιατί στόχος μας είναι κάθε εκπαιδευόμενος –σύμφωνα με το ρυθμό του- να ενδοσκοπήσει χωρίς να παρέμβουμε στη διαδικασία του. Προσπαθούμε να χτίσουμε σχέσεις πρώτα μεταξύ μας, να πειραματιστούμε, να δοκιμάσουμε τι μας εξυπηρετεί και τι όχι, μέσα σε αυτή τη συνθήκη η οποία διέπεται από ασφάλεια. Γι' αυτό το λόγο οι ομάδες είναι κλειστές. Αυτό σημαίνει πως δεχόμαστε περιορισμένο αριθμό συμμετεχόντων, όχι πάνω από 18 κάθε φορά. Η διάρκεια είναι πολλές φορές αντικίνητρο για έναν φοιτητή ιατρικής ο οποίος ήδη έχει επιβαρυμένο πρόγραμμα, αλλά θεωρούμε πως αν τη μειώναμε θα στερούσαμε από τη δυναμική της εκπαίδευσης. Θα έπρεπε να «κόψουμε» από το περιεχόμενο και πίστεψέ με, αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να σκεφτώ κάτι που θα μπορούσαμε να παραλείψουμε.
Τελικά, η εκπαίδευση στην ενσυναίσθηση στους φοιτητές ιατρικής έγινε το θέμα έρευνας του διδακτορικού σου. Ένας ψυχολόγος ανάμεσα σε γιατρούς. Βρήκες αντιστάσεις και δυσκολίες επειδή δεν είσαι γιατρός;
Το να κάνει ένας ψυχολόγος διδακτορικό στην ιατρική, είναι απαγορευτικό μέχρι και από τον κανονισμό λειτουργίας του Ιατρικού τμήματος. Θα σας πω μόνο πως εντάσσομαι σε ένα άρθρο του κανονισμού για κατ' εξαίρεση εκπόνηση διδακτορικής διατριβής. Αυτό σημαίνει πως οι απαιτήσεις είναι περισσότερες απ' ότι των υπολοίπων υποψηφίων διδακτόρων. Από την άλλη μεριά, παρόλο που τόσο η ψυχολογία όσο και η ιατρική είναι ανθρωπιστικές επιστήμες, λειτουργούν με εντελώς διαφορετικούς τρόπους. Οι δυσκολίες που συνάντησα αφορούσαν κυρίως στο να «πείσω» την ιατρική κοινότητα, πως μία τέτοια εκπαίδευση υπάρχει λόγος να γίνει και πως αυτό που προτείνω θα έχει αποτέλεσμα. Αντιλαμβάνεσαι βέβαια πως μου ήταν δύσκολο να υποστηρίξω κάτι αδοκίμαστο. Το μόνο που διατηρούσε τον ενθουσιασμό μου ήταν η πίστη μου στους ανθρώπους και τις διαδικασίες τους. Ευτυχώς βρέθηκαν άνθρωποι στο δρόμο μου που πίστεψαν σε αυτό και υποστήριξαν με θέρμη αυτή την πρωτοβουλία. Πρώτος και καλύτερος ο επιβλέποντάς μου Αναπληρωτής Καθηγητής Ιατρικής Εκπαίδευσης κ. Ιωάνης Δημολιάτης. Έπειτα αγαπημένοι άνθρωποι και συνεργάτες στάθηκαν αρωγοί σε όλη την προσπάθεια με την ηθική και πρακτική τους βοήθεια. Βασίλη, Νάντια, Καρολίνα σας ευχαριστώ!
Πώς ένιωσες όταν σου ανακοινώθηκε ότι θα γίνει μάθημα επιλογής το εν λόγω πρότζεκτ; Το περίμενες; Πόσο σημαντικό είναι να ενταχθεί το μάθημα αυτό σε όλες τις ιατρικές σχολές της χώρας;
Καλή ερώτηση! Οι διαδικασίες ήταν τόσο αναπάντεχες που ακόμα και τώρα δεν έχει μεταβολιστεί πλήρως από εμένα το γεγονός πως «Η ενσυναίσθηση στη σχέση γιατρού- ασθενή» είναι πια επιλεγόμενο μάθημα στην Ιατρική των Ιωαννίνων. Είναι υπέροχο το συναίσθημα πως επικυρώνεται με κάποιον τρόπο η προσπάθεια αυτή. Μοιάζει να συμφωνούμε πια όλοι, πως στο πλαίσιο της ιατρικής εκπαίδευσης η σχέση γιατρού- ασθενή όχι μόνο δεν παραβλέπεται αλλά είναι και ουσιαστικής σημασίας κατά την κλινική πράξη. Το θέμα όμως δεν είναι να γίνει μάθημα σε όλες τις ιατρικές σχολές. Θεωρώ πως η αρχή είναι να πιστέψουμε πως έχει νόημα να δώσουμε έμφαση σε αυτή τη σχέση, όχι επειδή είμαστε ρομαντικοί και θέλουμε το καλό του συνανθρώπου μας, αλλά γιατί ερευνητικά πια αποδεικνύεται πως ένας γιατρός με ενσυναίσθηση κάνει λιγότερα ιατρικά λάθη, έχει λιγότερες πιθανότητες επαγγελματικής εξουθένωσης, εντοπίζει πιο αξιόπιστα τις περιπτώσεις ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, ενώ οι ασθενείς συμμορφώνονται περισσότερο με τις θεραπευτικές οδηγίες και ο κατάλογος συνεχίζεται.
Τι λένε οι φοιτητές μόλις ολοκληρώνουν την εκπαίδευση; Πώς αξιολογείς το κατά πόσο κατέκτησαν την ενσυναίσθηση;
Η ανατροφοδότηση των εκπαιδευόμενων μέχρι τώρα είναι σπουδαία! Ο βιωματικός τρόπος εκπαίδευσης είναι αρκετά αναπάντεχος, σε μια ιατρική σχολή που συνηθίζει να βομβαρδίζει με διαφάνειες και διαλέξεις τους φοιτητές της. Συνεπώς ενώ στην αρχή ξενίζει η εκπαίδευση, στην πορεία μοιάζει τους ταιριάζει. Χρησιμοποιούμε διάφορα ερωτηματολόγια για να μετρήσουμε αλλαγές στην ενσυναίσθηση, αλλά να σου πω την αλήθεια διατηρώ μια επιφύλαξη για το κατά πόσο μπορούν πλήρως να αποδώσουν αυτά που βιώνουμε εκεί. Το να βλέπεις ανθρώπους να μετακινούνται, να αλλάζουν, να επαναπροσδιορίζουν τον τρόπο που σχετίζονται, να αναρωτιούνται, να αμφισβητούν και τέλος να καταλήγουν να επιτρέπουν στους εαυτούς τους να υπάρχουν ολόκληροι είναι το μεγαλύτερο κέρδος για εμένα. Όσοι έχουν εκπαιδευτεί μέχρι τώρα μου θυμίζουν να μην σταματώ να εμπιστεύομαι τους ανθρώπους.
Έχεις παρουσιάσει το συγκεκριμένο πρότζεκτ σε διάφορα Πανεπιστήμια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό αλλά και στο κορυφαίο παγκόσμιο συνέδριο Ιατρικής Εκπαίδευσης που έγινε πρόσφατα στο Μιλάνο. Τι σχόλια εισπράττεις από την ακαδημαϊκή κοινότητα;
Οι περισσότεροι που θα έρθουν να μου σχολιάσουν για την εκπαίδευση, φαίνεται να έχουν ήδη ευαισθησίες για το συγκεκριμένο ζήτημα και ίσως γι' αυτό το λόγο τα σχόλια που εισπράττω είναι κάτι παραπάνω από ενθαρρυντικά. Στο εξωτερικό ασχολούνται αρκετά χρόνια τώρα με τις επικοινωνιακές δεξιότητες του γιατρού. Εμείς όμως προσπαθούμε να εκπαιδεύσουμε τους γιατρούς, όχι σε μία τεχνική αλλά σε έναν νέο τρόπο ύπαρξης. Η ενσυναίσθηση δεν είναι ένα όπλο που μπορώ να ανασύρω από τη φαρέτρα μου όποτε και όταν την χρειαστώ. Είναι αρετή που έχουμε μέσα μας αλλά πολλές φορές την «κακοποιούμε». Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί ακαδημαϊκοί, αντιλαμβανόμενοι τη διαφορετικότητα αυτής της εκπαίδευσης, ενθουσιάζονται. Υποθέτω πως θα υπάρχουν και κάποιοι που θα έχουν αντίθετη γνώμη αλλά αυτούς δεν τους έχω συναντήσει.
Μπορεί το πρόγραμμα αυτό ν' απευθυνθεί και σε άλλους επαγγελματίες υγείας;
Με τη μορφή που έχει τώρα, απευθύνεται σε γιατρούς. Έχουμε κάνει κάποιες παραλλαγές για να μπορέσουν να το παρακολουθήσουν και εν γένει επαγγελματίες υγείας ή ανθρωπιστικοί επιστήμονες.
Μπορείς να μας πεις «μερικά κόλπα» για να δούμε αν έχουμε ενσυναίσθηση και πώς μπορούμε να τη βελτιώσουμε;
Το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο νου είναι Σταμάτα και Άκουσε! Για να γίνει κάποιος ενσυναισθητικός, να κατανοήσει δηλαδή τον κόσμο του άλλου και να τον δει μέσα από τα μάτια του, το πρώτο πράγμα που χρειάζεται να κάνει είναι να τον ακούσει. Να τον ακούσει ενεργητικά, ουσιαστικά, χωρίς κριτική, πριν προλάβει να δώσει λύσεις, ερμηνείες, εξηγήσεις, χωρίς να σκεφτεί τι προηγήθηκε ή τι θα γίνει μετά. Ακούω σημαίνει είμαι παρών σε αυτό που μου λες τώρα. Αν το καταφέρουμε αυτό, νομίζω κάνουμε μια καλή αρχή.
Έπειτα το δεύτερο που σκέφτομαι είναι η βλεμματική επαφή. Συνήθως όταν μας μιλάνε κοιτάμε το κινητό μας, στέλνουμε μηνύματα, τσεκάρουμε το facebook, τουιτάρουμε. Εάν κοιτάξουμε βαθιά στα μάτια τον συνομιλητή μας, ο εγκέφαλός μας είναι φτιαγμένος έτσι, ώστε δημιουργεί νέες νευρικές συνάψεις. Αυτό σημαίνει πως ο βαθύτερος δεσμός που αναπτύσσουμε με τον άλλον δεν είναι μόνο μια αίσθηση που μας δημιουργείται εκείνη την ώρα, αλλά συμβαίνει και βιολογικά. Σταμάτα, Άκου, Κοίταξε!
Empathize with me, Doctor- Έλα στη θέση μου, Γιατρέ
https://www.facebook.com/empathizemedoctor
Tο blog του Βασίλη: http://vkiosses.blogspot.gr/
Φωτογραφίες Studio Tsolis Photography και από το αρχείο του Βασίλη κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης.
σχόλια