Από την Λίντα – Κωνσταντίνα Τζέζα
Πολιτικός Επιστήμονας – ΜΑ Πολιτική Επικοινωνία
Βλέποντας τις φωτογραφίες των νεκρών σωμάτων στις ιταλικές ακτές τίθεται ως θεμελιώδες ερώτημα η ηθική ευθύνη απέναντι στους «άλλους». Ως «άλλοι» εκλαμβάνονται εκείνοι που δεν ανήκουν στη στενή κατηγορία του «εμείς». «Εμείς» που μοιραζόμαστε την ίδια γλώσσα, χρώμα, καταγωγή, πολιτισμό. Τα κύρια ερωτήματα που απασχολούν είναι εάν ο θάνατος και ο πόνος που απεικονίζεται στη φωτογραφία μπορούν να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας ηθικής απαίτησης στους θεατές από αυτούς που πονάνε και κινδυνεύουν. Οι φωτογραφίες που είδαμε είναι ικανές να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας πολιτικής απάντησης από την Ε.Ε και τους πολίτες της Ευρώπης; Ή μήπως η συνεχής κυκλοφορία των εικόνων που αιχμαλωτίζουν τις ευάλωτες ζωές των άλλων τελικά αδρανοποιεί τις αισθήσεις οδηγώντας τους θεατές σε αδιαφορία;
Σύμφωνα με το Γαλλικό Πρακτορείο Ειδήσεων το 2014 έχασαν τη ζωή τους 3.500 χιλιάδες άνθρωποι και από την 1η έως την 15η Απριλίου 900 μετανάστες. Η περιρρέουσα απόγνωση των ανθρώπων που τους οδηγεί να διασχίσουν τη Μεσόγειο, η τελευταία τραγωδία, καθώς και οι φωτογραφίες που κυκλοφορούν στα ΜΜΕ μας θέτουν αντιμέτωπους με μια πραγματικότητα που πλέον απαιτεί μια απάντηση. Απαιτεί απάντηση ακριβώς διότι οι φωτογραφίες έρχονται να μας ξεβολέψουν.
Ξεκινώ με την παραδοχή πως η πραγματικότητα είναι πάντα κατασκευασμένη και μέσα σε πλαίσια ήδη δομημένα από την εξουσία. Ο θάνατος είναι ένα αντικειμενικό γεγονός όμως ταυτόχρονα είναι και ένα κοινωνικό γεγονός. Κάποιοι θάνατοι θα μας συγκλονίζουν πάντα λίγο περισσότερο γιατί η ερμηνεία της απώλειας βασίζεται στο νόημα που θα αποδώσουμε στο γεγονός. Όπως γράφει ο Stuart Hall το νόημα δεν βρίσκεται στο γεγονός καθεαυτό, αντίθετα είμαστε εμείς που θα φτιάξουμε το νόημα.
Τα σώματα που δεν βλέπουμε τα πρόσωπά τους είτε γιατί είναι καλυμμένα με πλαστικές σακούλες είτε επειδή είναι μπρούμυτα στην ακτή σε κάνουν να σκεφτείς πως αυτοί οι άνθρωποι υπάρχουν και δεν υπάρχουν.
Η φιλόσοφος Judith Butler αναφέρει ότι παρόλο που τα σώματα μας είναι ευάλωτα το να αναγνωριστούν ως τέτοια είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την αναγνώριση μιας κανονικότητας που ορίζει ποιος είναι ο άνθρωπος. Όμως η αναγνώριση αυτή δεν είναι μια διαδικασία εκτός του πεδίου της εξουσίας που συμβαίνει ελεύθερα από εμάς στη θέα ενός ανθρώπου. Αντιθέτως, γράφει , τα σώματα μας είναι κοινωνικά φαινόμενα και συγκροτούνται ως τέτοια στη δημόσια σφαίρα για αυτό ακριβώς επισημαίνει «οι πιο ευάλωτοι ανάμεσα στους ευάλωτους» δεν θα αναγνωριστούν ως ευάλωτοι. Τα πλαίσια που υπάρχουν στην κουλτούρα ορίζουν και περιορίζουν τι μπορούμε να ακούσουμε, να δούμε και να νιώσουμε. Για αυτό το λόγο συγκεκριμένους θανάτους θα τους θρηνήσουμε και άλλους δεν θα τους θρηνήσουμε ποτέ γιατί κάποιοι θα είμαστε λίγο περισσότερο άνθρωποι ή απλά μπαίνουμε στις κατηγορίες που ορίζουν ποιος είναι ο άνθρωπος.
Οι φωτογραφίες που κυκλοφορούν μας φέρνουν αντιμέτωπους με ένα ηθικό ζήτημα γιατί αποτυπώνουν μια αδικία που συμβαίνει ακριβώς δίπλα μας. Μια αδικία που η Ευρώπη πλέον δεν μπορεί να αγνοεί. Η ηθική ευθύνη όμως που εγείρεται είναι για τους επόμενες ζωές που θα διασχίσουν τη Μεσόγειο γιατί όσες φωτογραφίες νεκρών σωμάτων και αν έχουμε διαθέσιμες, αυτές τις συγκεκριμένες ζωές δεν θα τις θρηνήσουμε ποτέ. Ο φιλόσοφος Emmanuel Levinas γράφει πώς η ευθύνη δημιουργείται τη στιγμή που ο άλλος μας απευθύνεται και ζητάει κάτι. Το πρόσωπο του άλλου υπογραμμίζει και δημιουργεί ευθύνη.
Η σύνδεση με τα νεκρά πρόσωπα στη θάλασσα δεν είναι αυτονόητη. Για να μας δημιουργηθεί ευθύνη χρειαζόμαστε ένα πρόσωπο, ένα θύμα του οποίου χρειάζεται να μάθουμε την προσωπική ιστορία. Τα σώματα που δεν βλέπουμε τα πρόσωπά τους είτε γιατί είναι καλυμμένα με πλαστικές σακούλες είτε επειδή είναι μπρούμυτα στην ακτή σε κάνουν να σκεφτείς πως αυτοί οι άνθρωποι υπάρχουν και δεν υπάρχουν. Ίσως επειδή ξεφεύγουν της δικής μας πραγματικότητας ίσως ποτέ να μην υπήρξαν. Για να τους θρηνήσουμε ειλικρινά θα πρέπει να προκαλέσουμε την κουλτούρα που ήδη έχει διαμορφώσει για εμάς ποιες ζωές και ποιες απώλειες είναι σημαντικές.
Πολλοί φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι (Sontag, Bourdieu) αμφισβητούν τη φωτογραφία ως μέσο που μπορεί να μας κάνει να αντιληφθούμε τι πραγματικά συμβαίνει. Η Sontag συγκεκριμένα ισχυρίζεται πως η φωτογραφία μπορεί μόνο να μας στοιχειώσει αλλά όχι να μας κάνει να σκεφτούμε για αυτό που αναπαρίσταται. Αντιθέτως, η Butler ισχυρίζεται πως αυτό που μπορούν να πετύχουν οι φωτογραφίες είναι να φέρουν ένα ζήτημα στη δημόσια συζήτηση. Και ενώ θεωρώ πως οι πολλές φωτογραφίες μπορεί τελικά να μας κάνουν αδιάφορους για τον πόνο των «άλλων» αυτό που σίγουρα μπορούν να πετύχουν είναι να κάνουν ορατή μια πραγματικότητα που περιέχει βία και πόνο που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε.
Η δική μας υποχρέωση είναι να προκαλέσουμε τι θεωρείται ηθικά αποδεκτό. Πόσοι άλλοι θάνατοι θα συμβούν στη Μεσόγειο για να δημιουργήσουμε ένα λόγο ηθικής και πολιτικής υποχρέωσης των ευρωπαϊκών χωρών; Όσο γεμίζουμε τις σελίδες μας στα σόσιαλ μίντια με φωτογραφίες νεκρών θυμάτων χωρίς συγκεκριμένο λόγο και αίτημα να συνοδεύει αυτές τις εικόνες κινδυνεύουμε να συνηθίσουμε αυτή τη βία. Οι φωτογραφίες στα ΜΜΕ και σόσιαλ μίντια αν συνεχίσουν να κυκλοφορούν χωρίς αφήγηση για τις σημαντικές ζωές των άλλων αυτό που θα πετύχουν είναι μόνο να σοκάρουν. Αυτό που ζητάμε όμως είναι ένας λόγος που θα καλεί για πολιτική απάντηση εξάλλου αν δεν μας ξεβολέψει ο λόγος αυτός δεν μπορούμε να μιλάμε ούτε για ηθική ούτε για ευθύνη.
σχόλια