Η Μαρία Δημάκη, η υπεύθυνη του τμήματος χερσαίας ζωολογίας του μουσείου φυσικής ιστορίας Γουλανδρή, έχει μια ανεξάντλητη περιέργεια και έναν εκ βαθέων σεβασμό για τα ερπετά. Ξεκίνησε να δουλεύει με φίδια αμέσως μόλις πήρε το πτυχίο της. Μάλιστα, η πρώτη δουλειά που ανέλαβε είχε να κάνει με ένα από τα πιο δηλητηριώδη φίδια της Ελλάδας, την οχιά της Μήλου. Μέχρι σήμερα έχει δουλέψει με όλα τα φίδια που μπορεί να συναντήσει κανείς στην Ελλάδα. Πολλά από αυτά την δάγκωσαν στην προσπάθειά της να τους βάλει μικροτσίπ, κάποια πόζαραν στο φακό της και άλλα της κράτησαν ευγνωμοσύνη όταν αυτή τα τράβηξε από τη μέση του δρόμου, μπροστά στα έκπληκτα μάτια των άλλων οδηγών. Η Μαρία ποτέ δεν αποκρυπτογράφησε την γλώσσα των ερπετών, ούτε γνωρίζει την ψυχοσύνθεσή τους, μπορεί όμως να μας διαβεβαιώσει ότι όλα δημιουργήθηκαν από την φύση με κάποιο σκοπό.
Μια σκάλα και ένας σκοτεινός διάδρομος μεσολαβούν από την είσοδο του μουσείου μέχρι το γραφείο της Μαρίας Δημάκη, στο πρώτο υπόγειο του κτιρίου. Το γραφείο της Μαρίας είναι ένας χώρος ζωντανός: ορμητήριο για τις δράσεις της με την Ελληνική Ερπετολογική Εταιρία (ΕΛΕΡΠΕ), εργαστήριο για τις μελέτες της και σπίτι για δυο αμερικάνικα καλαμποκόφιδα που έγιναν δωρεά στο μουσείο –το ένα εξ’ αυτών albino- και έναν μικρό μαύρο σκορπιό. Όταν κοιτάξαμε το τερράριο του σκορπιού, αυτός έμοιαζε απών, η Μαρία όμως με καθησύχασε: «ο σκορπιός ποτέ δεν φεύγει. Θα είναι κάπου κρυμμένος. Μόνο τα φίδια το σκάνε επειδή έχουν δύναμη. Την άλλη φορά, χάσαμε το ένα από τα δύο και το βρήκαμε στο διάδρομο».
Ο κόσμος φοβάται και κατά συνέπεια σκοτώνει όλα τα φίδια ανεξαιρέτως. Δεν μπαίνει στην διαδικασία να ξεχωρίσει τις οχιές από τα μη δηλητηριώδη φίδια, κι ας είναι πολύ εύκολο.
Δεν είναι όμως μόνο τα έμβια πλάσματα που δίνουν χαρακτήρα στο γραφείο-εργαστήριο της Μαρίας, αν αναλογιστεί κανείς το πόσα ταριχευμένα πουλιά και τεμαχισμένα ερπετά μπορεί να βρει κανείς σε κάθε του γωνία. «Τα συντηρούμε σε οινόπνευμα», μου εξηγεί η Μαρία, ανοίγοντάς μου πρόθυμη τα ντουλάπια του γραφείου της, να μου δείξει την συλλογή της. Μέσα σε αυτά μια σειρά, ελαφρώς γκροτέσκα, από βαζάκια μαρμελάδας γεμισμένα με μικρά ερπετά. «Δεν μου αρέσει να σκοτώνω ζώα για να τα μελετήσω, οπότε παίρνω μόνο όσα βρίσκω χτυπημένα στο δρόμο. Άλλες φορές πάλι, μπορεί να αρκεστώ σε μια φωτογραφία τους. Δεν είμαι επαγγελματίας φωτογράφος. Χρησιμοποιώ την φωτογραφία περισσότερο ως τεκμήριο ότι το ζώο ήταν στο συγκεκριμένο σημείο. Αν πάρεις το ζώο στο εργαστήριο, αργά ή γρήγορα θα πεθάνει». Ανάμεσα στα βαζάκια, ξεχωρίζει εκείνο με τον χαμαιλέοντα της Πύλου, που ήταν και το αντικείμενο της διπλωματικής εργασίας της Μαρίας στο μεταπτυχιακό της στην ζωολογία. Εκείνη την περίοδο χρειάστηκε να τεμαχίσει πολλούς τέτοιους χαμαιλέοντες για να μάθει τις διατροφικές τους συνήθειες. «Είναι παρεξηγημένα ζώα οι χαμαιλέοντες», θα μου έλεγε αργότερα για το μικρό ζώο που μελετά τόσα χρόνια, «θυμάμαι μια φορά έναν κύριο που το είδε και άρχισε να φωνάζει πως είναι οχιά. Εγώ το έπιασα, το σήκωσα και του είπα: ‘σαυρίτσα είναι άνθρωπέ μου, δες την καλύτερα πριν φωνάξεις’».
Η αγάπη της Μαρίας για τα ζώα ξεκίνησε από πολύ μικρή ηλικία. «Από μικρή είχα μεγάλη περιέργεια και αγαπούσα τα ζώα όπως όλα τα παιδιά. Δεν έκανα όμως διακρίσεις, αγαπούσα τα πάντα, ακόμα και τις κατσαρίδες. Γι’ αυτό και σπούδασα βιολογία, ήθελα να γίνω ζωολόγος. Σήμερα στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρεις μόνιμη δουλειά σε αυτό τον τομέα. Αν είσαι πολύ καλός βρίσκεις πάντα κάποιο πρόγραμμα να απασχοληθείς αλλά όχι κάτι σταθερό και μόνιμο. Αυτό το διάστημα, βέβαια, επειδή έχει ξεκινήσει η καταγραφή των Ελληνικών περιοχών Natura, όλοι οι Έλληνες ερπετολόγοι έχουν δουλειά».
Η Ελλάδα είναι χώρα με εξαιρετική βιοποικιλότητα. Η ποικιλία των οικοσυστημάτων που περικλύει καθώς και η στρατηγική γεωγραφική της θέση, της εξασφαλίζουν διάφορα είδη ερπετών, κάποια από τα οποία συναντώνται στην Ασία και την Αφρική και σπανίζουν σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Στην Ελλάδα υπάρχουν 23 είδη φιδιών, εκ των οποίων μόνο τα 5 είδη είναι επικίνδυνα. Συνοπτικά, όλες οι οχιές έχουν δηλητήριο. «Υπάρχει η κοινή οχιά, η οχιά της Μήλου, η Οθωμανική οχιά που συναντάμε στο ανατολικό Αιγαίο και είναι μεγάλη σε μέγεθος, ο αστρίτης που ζει στα βουνά και οχιά των λιβαδιών που είναι εξαιρετικά σπάνια. Όλες τους έχουν ισχυρό δηλητήριο, ωστόσο είναι επικίνδυνες κυρίως για τις ευαίσθητες ομάδες όπως παιδιά ή υπερήλικες. Αν μια οχιά δαγκώσει έναν ενήλικα, θα πρέπει να του χορηγηθεί κορτιζόνη και αντιισταμινικά φάρμακα, ίσως και αντιοφικός ορός. Ξέρω πολύ κόσμο που έχει δαγκωθεί από οχιά και έγινε καλά. Στην Ελλάδα έχουμε λιγότερα από πέντε καταγεγραμμένα περιστατικά θανάτου από δάγκωμα φιδιού».
Με αυτά τα δεδομένα, είναι δικαιολογημένος ο φόβος που νιώθουμε για τα φίδια; «Ο κόσμος φοβάται και κατά συνέπεια σκοτώνει όλα τα φίδια ανεξαιρέτως. Δεν μπαίνει στην διαδικασία να ξεχωρίσει τις οχιές από τα μη δηλητηριώδη φίδια, κι ας είναι πολύ εύκολο. Οι οχιές είναι κοντόχοντρα φίδια με έντονα ζιγκ ζαγκ σχέδια στην πλάτη τους. Επίσης οι οχιές είναι πολύ ήρεμα ζώα και δεν πρόκειται να σου επιτεθούν αν δεν τα πατήσεις ή δεν τα πειράξεις. Όταν αντιλαμβάνονται την παρουσία σου στέκουν ακίνητες. Βέβαια αυτό είναι κακό γιατί μπορεί να μην τις δεις και να τις πατήσεις. Γι’ αυτό το μόνο πράγμα που λέω συνέχεια είναι: να κοιτάτε που πατάτε».
Έχοντας ακούσει πολλές ιστορίες με φίδια, που στην πλειονότητά τους τα παρουσιάζουν ως αιμοσταγείς μικρούς δράκους, την ρώτησα αν ισχύει ότι ένα φίδι μπορεί να σε κυνηγήσει ή να σου επιτεθεί αν μπεις στο δρόμο του; «Μπορεί αν τρομάξεις ένα μεγάλο φίδι, χωρίς δηλητήριο, όπως για παράδειγμα έναν σαπίτη, να σηκωθεί σαν να θέλει να σου επιτεθεί. Άλλα φίδια, πάλι, ίσως να σε κυνηγήσουν λιγάκι αν τα ζορίσεις. Τα περισσότερα όμως, μόλις αντιληφθούν την παρουσία σου θα φύγουν».
Όπως μου εξηγεί η Μαρία, ο φόβος για τα φίδια πηγάζει από την άγνοια και πολλές φορές μπορεί να είναι επικίνδυνος. Πιο πρόσφατο παράδειγμα η δημοσιότητα που έλαβε ο snake killer από τις Σέρρες, ο οποίος πέρα από το τραγελαφικό της υπόθεσης, έχει ξεσηκώσει και άλλους ανθρώπους να ανεβάσουν αντίστοιχα βίντεο, ενώ ο ίδιος έχει σκοτώσει αρκετά φίδια από το πρώτο του βίντεο, μπροστά σε κάμερα. «Ξέρω καλά ότι όταν ένας άνθρωπος δει ένα φίδι κοντά στο σπίτι του θα το σκοτώσει. Δεν μπορείς να κάνεις κάτι γι’ αυτό. Δεν πρέπει όμως να το προβάλλεις. Καλώς ή κακώς, υπάρχουν νόμοι που στο απαγορεύουν. Και όπως εγώ σέβομαι τον νόμο που επιτρέπει να υπάρχει κυνηγητική περίοδος, έτσι πρέπει να σεβόμαστε και την ζωή των ζώων που προστατεύονται». Τελικά, την ρωτώ, τι φίδι σκότωσε ο τύπος από τις Σέρρες; «Στο πρώτο βίντεο έχει σκοτώσει έναν σαπίτη. Είναι φίδι αρκετά κοινό αλλά ακόμα και αυτό προστατεύεται από το νόμο».
Όταν βλέπεις μια οχιά υπάρχει πάντα ένας σεβασμός από μέρους σου. Είναι επειδή αυτό το ζώο έχει ισχυρό δηλητήριο και μπορεί να σου κάνει κακό. Όταν το βλέπεις να κάθεται δίπλα σου ήρεμο, ε αυτό είναι πολύ ωραίο θέαμα.
Για να αντιμετωπίσει τέτοιες συμπεριφορές, η Μαρία επενδύει στη γνώση. Στα εκπαιδευτικά προγράμματα που κάνει με παιδιά όλων των ηλικιών προσπαθεί να τα εξοικειώσει με τα ερπετά και να τους δείξει πώς θα τα αναγνωρίζουν και πώς πρέπει να τους φέρονται. «Τα παιδιά τρελαίνονται όταν τους προτείνω να τους δείξω το φίδι αλμπίνο στο γραφείο μου. Αν όμως τύχει να υπάρχει καμία μαμά στο γκρουπ, θα φέρει σίγουρα αντίρρηση. Οι γονείς είναι αυτοί που φοβίζουν τα παιδιά. Η πρώτη αντίδραση των παιδιών είναι συνήθως να ρωτήσουν αν μπορούν να το πιάσουν».
Παρατηρώντας τα ζωντανά φίδια που διατηρεί η Μαρία στο γραφείο της δεν μπόρεσα να αποφύγω την ερώτηση αν τα φίδια είναι ευτυχισμένα σε συνθήκες αιχμαλωσίας. «Δυστυχώς δεν μπορούμε να μπούμε πολύ μέσα στην ψυχολογία του φιδιού. Σημασία έχει η ευζωία και με αυτό το κριτήριο ένα φίδι πρέπει να έχει αρκετό χώρο, καθαρό νερό και τροφή για να είναι ικανοποιημένο. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα φίδι σε αιχμαλωσία μπορεί να ζήσει διπλάσιο χρόνο απ’ ότι στην φύση. Σημαντικό, βέβαια είναι να καταλαβαίνουμε ότι τα φίδια δεν είναι σαν τον άνθρωπο ή τα άλλα θηλαστικά. Ένα φίδι αναγνωρίζει ότι είσαι αυτός που το ταΐζεις αλλά δεν θα σε αγαπήσει ποτέ. Προσωπικά, μου αρέσουν τα ερπετά κατοικίδια γιατί μου δίνουν την δυνατότητα να τα παρατηρώ. Είναι σαν το ενυδρείο με τα ψάρια».
«Όταν αγοράζεις ένα ερπετό για κατοικίδιο πρέπει να έχεις την ευθύνη του. Δεν είναι λίγες οι φορές που δεχόμαστε κλήσεις από ανθρώπους που βρήκαν κάποιο εξωτικό φίδι στην πιλοτή τους. Τις προάλλες είχαν βρει έναν βόα στο πάρκο Στρέφη και πιο πριν έναν άλλο στην Καισαριανή. Όταν αφήνεις το φίδι σου ελεύθερο σε ένα πάρκο, το καταδικάζεις σε θάνατο. Αυτά τα ζώα έχουν μάθει να επιβιώνουν μόνο σε θερμά κλίματα. Τα ιγκουάνα και τα φίδια δεν αντέχουν τον ελληνικό χειμώνα. Μόνο οι νεροχελώνες έχουν καταφέρει να αναπτύξουν μεγάλους πληθυσμούς».
Συζητώντας για την ελληνική πανίδα και το πώς αυτή έχει αλλάξει μέσα στους αιώνες αλλά και μέσα στα τελευταία χρόνια, η Μαρία μου εξήγησε ότι τα ελληνικά φίδια είναι τα ίδια που συναντάμε στην αρχαιότητα. Μάλιστα ένα είδος δεντρογαλιάς ήταν το σύμβολο του Απόλλωνα και είχε μυστηριακό χαρακτήρα. Σήμερα υπάρχουν ελληνικά είδη ερπετών που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, όπως η οχιά των λιβαδιών ή η οχιά της Μήλου. «Τα προηγούμενα χρόνια υπήρχε μια μερίδα τουριστών στη Μήλο που μάζευε οχιές και τις πουλούσε στο εξωτερικό σε πολύ υψηλές τιμές. Ευτυχώς τόσο η τοπική κοινωνία, όσο και η αστυνομία του νησιού είναι πολύ ευαισθητοποιημένοι σε αυτό το ζήτημα. Θυμάμαι που σε μια εξόρμησή μας στην Μήλο για δακτυλιώσεις ερπετών, μας συνέλαβε η αστυνομία γιατί ο συνάδελφός μου δεν είχε φέρει μαζί του την ειδική άδεια που έχουμε εμείς οι ερπετολόγοι. Τελικά γίναμε φίλοι με τον αστυνομικό και τον συγχαρήκαμε που έκανε σωστά την δουλειά του».
Παρά το γεγονός, ωστόσο, ότι μερικά είδη ερπετών μπορεί να συναντώνται πολύ σπάνια, υπάρχουν άλλα που ανά περιόδους εμφανίζονται σε πολύ μεγάλους αριθμούς. Στο παρελθόν, οι εκρήξεις πληθυσμών σε ερπετά, που είναι φαινόμενο αρκετά συχνό σε διάφορα είδη πανίδας, υπήρξαν η αιτία για να κατηγορηθούν οι οικολόγοι ότι αφήνουν φίδια στην επαρχεία για να αυξήσουν τον αριθμό τους. Η είδηση εκείνο τον καιρό είχε ταξιδέψει μέχρι και τα δελτία ειδήσεων. «Αυτό είναι ένας αστικός μύθος», μου εξηγεί η Μαρία, «Οι οικολόγοι δεν θα είχαν λόγο να κάνουν κάτι τέτοιο, ακριβώς επειδή ο σκοπός της οικολογίας ως επιστήμης δεν είναι να αλλάξει την ισορροπία ενός οικοσυστήματος. Σίγουρα ο κόσμος παρερμηνεύει την δουλειά των οικολόγων που κάνουν δακτυλιώσεις σε φίδια και πιστεύουν ότι φέρνουν νέα φίδια από το εργαστήριο. Μάλιστα σε νησιά όπως τα Αντικύθηρα ή τη Μήλο, υπήρχαν άνθρωποι που πίστευαν ότι εγώ η ίδια αφήνω φίδια στο νησί τους. Άλλοι επηρεάζονται από τα κέντρα περίθαλψης άγριων ζώων που απελευθερώνουν ζώα στο φυσικό τους περιβάλλον, αφού αυτά αναρρώσουν. Υπάρχουν και άλλοι που ακούνε ότι οι κυνηγοί αφήνουν ελεύθερα ζώα όπως πέρδικες και λαγούς για να ενισχύσουν τα θηράματα. Κανείς δεν ξέρει πώς διαδόθηκαν αυτοί οι μύθοι, πάντως οι οικολόγοι ποτέ μέχρι σήμερα δεν απελευθέρωσαν ερπετά για να αυξήσουν τον πληθυσμό τους. Αυτό βέβαια είναι κάτι που σκεφτόμαστε να κάνουμε πλέον και για πρώτη φορά με τον χαμαιλέοντα της Πύλου, ο οποίος τείνει να εξαφανιστεί».
Την Μαρία την έχουν δαγκώσει πολλές φορές φίδια, στην προσπάθειά της να τα μελετήσει. Σαπίτες, αγιόφιδα, δεντρογαλιές μέχρι και οχιές. «Όταν είναι μικρό το φίδι και δεν έχει δηλητήριο, δεν νιώθεις τίποτα. Το δάγκωμά του είναι σαν αυτό της γάτας. Με τις οχιές πάντως είμαι προσεκτική. Όταν είναι να πάω να τις μελετήσω φροντίζω να τηρώ το πρωτόκολλο. Πρέπει πάντα να φοράς μπότες, να έχεις λαβίδα και γάντια. Όσα χρόνια και αν δουλεύεις με φίδια δεν πρέπει να εφησυχάζεσαι. Εμείς έχουμε φτάσει σε σημείο να δουλεύουμε με σαγιονάρες και αυτό είναι λάθος».
Ζητώντας της να θυμηθεί τις πιο έντονες στιγμές που έχει ζήσει μελετώντας φίδια, η Μαρία ανατρέχει στις εμπειρίες της με τις οχιές. «Όταν βλέπεις μια οχιά υπάρχει πάντα ένας σεβασμός από μέρους σου. Είναι επειδή αυτό το ζώο έχει ισχυρό δηλητήριο και μπορεί να σου κάνει κακό. Όταν το βλέπεις να κάθεται δίπλα σου ήρεμο, ε αυτό είναι πολύ ωραίο θέαμα. Είναι σαν να βλέπεις τα μεγάλα θηλαστικά της φύσης, είναι αυτό που θα σου εμπνεύσει ένας λύκος. Σε κάνει να καταλαβαίνεις ότι κάθε πλάσμα υπάρχει με ένα σκοπό στη φύση. Γι’ αυτό κάθε άνθρωπος που ασχολείται με την φύση αλλάζει νοοτροπία, γίνεται πιο υπεύθυνος και λιγότερο εγωκεντρικός. Ο άνθρωπος καταλαβαίνει ότι είναι και αυτός ένα μέρος της φύσης και όχι κάτι περισσότερο».
Κλείνοντας της ζητάω να μου διηγηθεί το πιο αστείο περιστατικό που της έχει συμβεί σχετικά με τα ερπετά. «Είναι κάτι που συμβαίνει πολύ συχνά. Όταν οδηγώ και βλέπω ένα φίδι στο δρόμο, ξαφνικά στρίβω απότομα το αμάξι στην άκρη και βγαίνω για να το πάρω από εκεί. Αν το φίδι είναι ακίνδυνο θα το πιάσω από την μέση με το χέρι. Αν πάλι είναι κάποια οχιά, θα την σηκώσω με κάποιο κλαράκι ή με την ειδική λαβίδα που έχω. Πάντως δεν θα τα αφήσω να τα πατήσουν τα αμάξια. Τις προάλλες συνέβη το ίδιο όταν πήγαινα για μπάνιο στον Μαραθώνα με μία φίλη. Παρεπιπτόντως, οι φίλοι μου δείχνουν κατανόηση. Σταμάτησα, λοιπόν, να πάρω ένα φίδι από το δρόμο και έτσι όπως το κρατούσα, συνειδητοποίησα ότι είχε σταματήσει κόσμος με τα αμάξια του και με παρακολουθούσαν. Θυμάμαι υπήρχαν άνθρωποι που με ρωτούσαν πώς και δεν φοβόμουν ή μου έλεγαν μπράβο. Με την συμπεριφορά σου μπορείς να παραδειγματίσεις του υπόλοιπους. Αν σε δουν ότι είσαι ψύχραιμος και δεν πανικοβληθείς, τότε οι άλλοι επηρεάζονται.»
σχόλια