Το Άγιο Όρος αποτελεί έναν μοναδικό χώρο όπου η πνευματικότητα συναντά την άγρια φύση. Ως το παγκόσμιο κέντρο του Ορθόδοξου μοναχισμού, φιλοξενεί εδώ και αιώνες μοναχούς από όλο τον κόσμο, προσφέροντας παράλληλα ένα εκτεταμένο δίκτυο μονοπατιών που διασχίζουν το παρθένο τοπίο της περιοχής. Τα μονοπάτια του Αγίου Όρους αποτελούν ένα πολύπλευρο δίκτυο διαδρομών που εξυπηρετούν τόσο τους προσκυνητές όσο και τους λάτρεις της πεζοπορίας. Κάποια από αυτά είναι καλά σηματοδοτημένα με πινακίδες που δείχνουν τις κατευθύνσεις προς τις διάφορες μονές, σκήτες, κελιά και αρσανάδες (λιμάνια).
Οι Φίλοι του Αγίου Όρους είναι ένας οργανισμός με διεθνή χαρακτήρα που έχει ως στόχο τη στήριξη και τη διατήρηση της πολιτιστικής, πνευματικής και φυσικής κληρονομιάς του Αγίου Όρους. Πρόκειται για τον βασικό φορέα που δραστηριοποιείται στη χαρτογράφηση, συντήρηση και σηματοδότηση των παραδοσιακών μονοπατιών του Αγίου Όρους. Η ομάδα αυτή αποτελείται από εθελοντές, προσκυνητές και επαγγελματίες φίλους του Όρους, με κύριο στόχο τη διατήρηση της πεζοπορικής κληρονομιάς της περιοχής που χρονολογείται από την υστεροβυζαντινή εποχή.
Ο Δημήτρης Μπακάλης, με καταγωγή από τη Λάρισα, είναι απόστρατος αξιωματικός της Πολεμικής Αεροπορίας (Μηχανικός) και συνεχίζει να εργάζεται ως μηχανικός αεροσκαφών. Του αρέσουν πολύ τα ταξίδια, τα οποία προτιμά να οργανώνει μόνος του με χαμηλό budget, και έχει ταξιδέψει σε περίπου 70 χώρες. Μια από τις πιο αξέχαστες εμπειρίες για εκείνον είναι ο γύρος του κόσμου μέσα σε 70 ημέρες.
Το Άγιο Όρος, παρά τη μικρή σχετικά έκτασή του, έχει μια δυσανάλογη ποικιλομορφία στο φυσικό του τοπίο. Έτσι, οι διαδρομές στις οποίες μπορεί να πεζοπορήσει κανείς μπορεί να είναι πολύ διαφορετικές: μέσα σε ένα πυκνό δάσος καστανιάς, σε ένα «αλπικό» τοπίο κοντά στην κορυφή του Άθωνα ή σε απόκρημνες πλαγιές που καταλήγουν στα νερά του Αιγαίου.
«Ήταν φυσικό, λοιπόν, η γνωριμία μου με το Άγιο Όρος και τα μονοπάτια του (για πρώτη φορά το 1987) να με σημαδέψει. Πήγα και ξαναπήγα, πάντα πεζοπορώντας στα πανέμορφα μονοπάτια του. Περπάτησα σχεδόν παντού. Περπάτησα με φίλους, περπάτησα μόνος με παρέα πουλιών, όλες τις εποχές, με καύσωνα, βροχή ή χιόνι. Πολλές φορές έχανα τον δρόμο μου, αναζητώντας πληροφορίες από σκουριασμένες πινακίδες, ξεπερασμένους χάρτες και ηλικιωμένους μοναχούς. Έχω διαπιστώσει ότι αυτός είναι ο ιδανικός τρόπος για να προσεγγίσεις τον τόπο αυτό και τους ανθρώπους του. Λαχανιάζοντας στην ανηφόρα, χτυπώντας τα πόδια σου στα καλντερίμια, μούσκεμα από τη βροχή, χωρίς τις περιττές πολυτέλειες που θα επιβαρύνουν το σακίδιό σου», θα μου πει στην αρχή της συνομιλίας μας.
«Ως γνωστόν, τα μονοπάτια του Άθωνα είναι απαράμιλλου κάλλους, πολλά δε από αυτά χρονολογούνται από τους υστεροβυζαντινούς χρόνους και σε μεγάλο μέρος τους είναι λιθόστρωτα (καλντερίμια). Δυστυχώς τις τελευταίες δεκαετίες απειλούνται από την επέκταση του οδικού δικτύου, που τα έχει οδηγήσει σε αχρηστία αλλά σε πολλές περιπτώσεις έχει καταστρέψει και μεγάλα τμήματά τους, ενώ οι σύγχρονοι προσκυνητές προτιμούν την άνετη μετακίνηση με τα διαθέσιμα οχήματα από την −κοπιώδη− γαλήνη που προσφέρει η πεζοπορία σε αυτά. Πάντα ήθελα να προσφέρω κι εγώ κάτι για να αναβιώσουν τα μονοπάτια αυτά. Έτσι γνώρισα τους “warriors” του FoMA (Friends of Mount Athos)» προσθέτει.
― Ποια είναι η αποστολή σας;
Ο σύλλογός μας, με έτος ίδρυσης το 1990, είναι ένας διεθνής οργανισμός ανοιχτός σε όλους όσοι −άνδρες και γυναίκες όλων των θρησκειών− ενδιαφέρονται για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των αθωνικών μονών, και είναι υπό την αιγίδα του βασιλιά της Αγγλίας Καρόλου ΙΙΙ. Μία από τις δράσεις του συλλόγου μας είναι και η προσπάθεια για τη συντήρηση των μονοπατιών του Αγίου Όρους που ξεκίνησε το 2001 (με την ενεργό συμμετοχή του τότε Πρίγκιπα της Ουαλίας, ο οποίος έκτοτε παραμένει υποστηρικτής της) και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα (ακόμα και μέσα στην περίοδο του Covid). Φέτος προγραμματίζουν τη συμμετοχή τους 33 εθελοντές από 9 χώρες. Στη δράση μας αυτή καθαρίζουμε από τη βλάστηση και σηματοδοτούμε τα μονοπάτια, ενώ ανανεώνουμε συνεχώς στην ηλεκτρονική μας σελίδα τις αναλυτικές οδηγίες για όσους επιθυμούν να βαδίσουν στα μονοπάτια αυτά.
Είναι αυτονόητο ότι η δράση μας αυτή γίνεται σε συνεργασία με τις Ιερές Μονές του Αγίου Όρους (πέρυσι εργαστήκαμε στις περιοχές 12 μονών και 2 σκητών), που μας παρέχουν την απαραίτητη φιλοξενία και συνδρομή, καθώς και με τα συλλογικά όργανα της Αθωνικής Πολιτείας (Ιερά Κοινότητα). Οι σχέσεις που αναπτύσσουμε στον Άθωνα, η δυνατότητα να συμμετάσχουμε στην καθημερινή ζωή των μονών (υλική και πνευματική) και η εργασία σε ένα πανέμορφο φυσικό περιβάλλον είναι που οδηγεί εθελοντές από όλο τον κόσμο, με διαφορετικές θρησκευτικές και άλλες πεποιθήσεις, να συμμετάσχουν στη δράση αυτή. Όπως ήταν φυσικό, σε κάποιες από τις επισκέψεις μου στον Άθωνα είχα την τύχη να γνωριστώ προσωπικά τόσο με τους warriors της FoMA όσο και με το έργο που επιτελούσαν. Από το 2012, λοιπόν, είμαι μέλος των αποστολών αυτών για δύο εβδομάδες κάθε χρόνο, ενώ συμμετέχω και ενεργά στην οργάνωσή τους.
― Πώς συνδέονται τα μονοπάτια με την ιστορία του μοναχισμού;
Ως γνωστόν, το ανάγλυφο της αθωνικής χερσονήσου είναι ιδιαίτερα έντονο. Αναγκαστικά, λοιπόν, για την υποβοήθηση των μετακινήσεων είχε κατασκευαστεί ένα ευρύτατο δίκτυο μονοπατιών, που σε μεγάλο μέρος του είναι καλντερίμι. Επίσης, λόγω της φυσικής απομόνωσης του τόπου και της ιδιαίτερης διοικητικής του υπόστασης, η κατασκευή δρόμων έγινε με μεγάλη καθυστέρηση και εξελίχθηκε πολύ αργά. Ο πρώτος σημαντικός δρόμος κατασκευάστηκε μόλις το 1963, για να διευκολυνθεί η μετακίνηση των επισήμων για τον εορτασμό της χιλιετηρίδας του Αγίου Όρους. Ακόμη και σήμερα στο νότιο τμήμα της χερσονήσου δεν υπάρχουν δρόμοι και η επικοινωνία και η μεταφορά αγαθών γίνεται μόνο μέσω της θάλασσας και του δικτύου των μονοπατιών. Άρα η χρήση των μονοπατιών ήταν, και σε πολλά τμήματα του Άθωνα ακόμα είναι, κομμάτι της μοναστικής ζωής και παράδοσης.
― Πώς διαχειρίζονται οι προσκυνητές την έλλειψη υποδομών (π.χ. ηλεκτρικό ρεύμα) σε απομακρυσμένες σκήτες;
Με την άφιξή μας στο Όρος η ομάδα μας χωρίζεται σε μικρότερες ομάδες 4 έως 8 προσκυνητών και μεταφερόμαστε στα μοναστήρια ή τις σκήτες στις οποίες έχουμε εξασφαλίσει τη διαμονή μας. Εκεί κάθε μέρα, από το πρωί έως το απόγευμα, εργαζόμαστε στα μονοπάτια γύρω από το μοναστήρι, ώστε να καλύψουμε όσο το δυνατό μεγαλύτερο εύρος. Κάθε ομάδα έχει έναν αρχηγό και τουλάχιστον έναν first aider, ενώ επιθυμητή είναι η παρουσία ενός ελληνόφωνου. Η εργασία μας γίνεται μόνο με χειροκίνητα εργαλεία, τόσο για λόγους ασφαλείας όσο και για να μη διαταράξουμε την ησυχία του τόπου. Συνήθως το μεσημέρι γίνεται ένα διάλειμμα για φαγητό (ό,τι μας έχει διαθέσει η μονή), ενώ το απόγευμα μετά την επιστροφή μας είναι αφιερωμένο στην ανασύνταξη (λίγη ξεκούραση, πλύσιμο ρούχων, συντήρηση εργαλείων, σχεδιασμός επόμενης ημέρας κ.λπ.). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σχέση που αναπτύσσουν τα μέλη των ομάδων μας με τη λατρευτική ζωή των μονών, καθώς έχει να κάνει με την ιδιαιτερότητα, τις πολιτισμικές καταβολές και τις θρησκευτικές αντιλήψεις του καθενός. Ακόμα όμως και οι μη Ορθόδοξοι (που είναι η πλειοψηφία) συμμετέχουν (ο καθένας με τον τρόπο του και στο μέτρο του εφικτού) στις ακολουθίες, που έτσι κι αλλιώς αποτελούν το επίκεντρο της ζωής στον Άθωνα.
Καθώς είμαστε όλοι εθελοντές, και συνεπώς δεν έχουμε –συνήθως− επαγγελματική σχέση με εργασίες στο ύπαιθρο, δεν είναι πάντα εύκολη η προσαρμογή μας στο απαιτητικό πρόγραμμα της αποστολής. Είναι όμως τόσο έντονη η επίδραση του χώρου και των ανθρώπων του, που όλοι μας ξεπερνάμε τις όποιες αρχικές δυσκολίες. Φυσικά υπάρχει πάντα ενημέρωση των εθελοντών μας για τους κανόνες αλλά και τις δυσκολίες που θα αντιμετωπίσουν, ιδιαίτερα σε αυτούς που επιλέγονται να καταλύσουν σε μοναστήρια με λιγότερες ανέσεις (π.χ. μη ύπαρξη ηλεκτρικού). Σε καμία περίπτωση δεν παραγνωρίζουμε ότι το Άγιο Όρος μας φιλοξενεί και ότι είναι ένας τόπος προσευχής και απομόνωσης για αυτούς που αποφάσισαν να το κάνουν σπίτι τους. Όπως ίσως γνωρίζετε, οι Ιερές Μονές παρέχουν φιλοξενία στους προσκυνητές, αλλά συνήθως μόνο για ένα βράδυ. Η δυνατότητά μας να μένουμε στο ίδιο μοναστήρι μια εβδομάδα (και πολλές φορές να ερχόμαστε και να ξαναρχόμαστε) μας επιτρέπει να γνωρίσουμε καλύτερα τους ανθρώπους του και να αναπτύξουμε ξεχωριστές σχέσεις με τους μοναχούς. Όπως εύστοχα ανέφερε ένας συνάδελφος, με τον οποίον επισκεφτήκαμε μαζί το Άγιο Όρος, «εγώ ξέρω όλους τους πορτιέρηδες στα κλαμπ της Αθήνας κι εσύ όλους τους πορτιέρηδες στα μοναστήρια στον Άθωνα».
― Ποια είναι τα πιο γνωστά μονοπάτια για πεζοπορία στο Άγιο Όρος και πόσο χρόνο απαιτούν;
Στο πλαίσιο της δράσης μας έχουμε συντάξει πίνακα με τις σημαντικότερες πεζοπορικές διαδρομές του Αγίου Όρους (πάνω από 70). Η εγγραφή για κάθε διαδρομή περιλαμβάνει μια αναλυτική περιγραφή της και ένα αρχείο ίχνους GPS της διαδρομής αυτής. Επίσης καταγράφεται και η ημερομηνία που η ομάδα μας περπάτησε τη συγκεκριμένη διαδρομή, που λόγω της συχνής επαφής μας με το Άγιο Όρος ποτέ δεν είναι πολύ πίσω στον χρόνο. Οι πληροφορίες αυτές υπάρχουν στο site μας (φυσικά δωρεάν) και προτρέπω κάθε προσκυνητή που επιθυμεί να πεζοπορήσει στο Άγιο Όρος να μπει στο site μας και να επιλέξει να πραγματοποιήσει τις δικές του διαδρομές, ανάλογα με τα μέρη που θέλει να επισκεφτεί και τη φυσική του κατάσταση. Υπάρχουν διαδρομές για όλους. Από λίγα λεπτά έως όλη την ημέρα. Το σίγουρο είναι ότι θα γνωρίσει μια άλλη πλευρά του Αγίου Όρους και θα αλλάξει πλήρως την εικόνα του γι’ αυτό.
― Ποια είναι η αγαπημένη σας διαδρομή και γιατί;
Το Άγιο Όρος, παρά τη μικρή σχετικά έκτασή του, έχει μια δυσανάλογη ποικιλομορφία στο φυσικό του τοπίο. Έτσι, οι διαδρομές στις οποίες μπορεί να πεζοπορήσει κανείς μπορεί να είναι πολύ διαφορετικές: μέσα σε ένα πυκνό δάσος καστανιάς, σε ένα «αλπικό» τοπίο κοντά στην κορυφή του Άθωνα ή σε απόκρημνες πλαγιές που καταλήγουν στα νερά του Αιγαίου. Πολλές φορές όταν είμαι στον «κόσμο» με τις δυσκολίες του, το μυαλό μου γυρίζει στις εικόνες και στα μονοπάτια του Άθωνα και με το νου μου τα ξαναπερπατάω. Το μονοπάτι από το κελί του Αγ. Ονουφρίου στην Ι.Μ. Διονυσίου με θέα που κόβει την ανάσα στην κορυφή του Άθωνα και στα καταγάλανα νερά του Αιγαίου, το κοπιαστικό «μονοπάτι του Μπέη» που κάποτε διέτρεχε όλη τη ραχοκοκαλιά της χερσονήσου ή την κατεβασιά από τις Καρυές στην Ι.Μ. Ιβήρων.
― Γιατί οι εθελοντές του συλλόγου σας ήρθαν στο Άγιο Όρος και γιατί ξανάρχονται συμμετέχοντας σε μια τόσο κοπιαστική αποστολή σε βάρος του ελεύθερου χρόνου τους;
Υπάρχουν πολλές ιστορίες για το πώς ο καθένας μας εντάχθηκε στην αποστολή της FoMA. Κάποιοι μέσω γνωστών, άλλοι γνώρισαν τη δράση μας σε μια επίσκεψή τους στο Όρος και θέλησαν να βοηθήσουν στη διατήρηση των μονοπατιών. Ο καθένας μας και μια άλλη ιστορία, πολλές φορές ιδιαίτερα παράξενη. Όπως αυτή του φίλου μου του Πίτερ από τη Νέα Ζηλανδία, που φυσικά δεν είχε ακούσει ποτέ για το Άγιο Όρος, έως τη στιγμή που ένας θείος του, ο οποίος συμμετείχε στο νεοζηλανδικό εκστρατευτικό σώμα στη μάχη της Κρήτης, τραυματίστηκε, αιχμαλωτίστηκε και διέφυγε στη Μέση Ανατολή, αφού πρώτα όμως κρύφτηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα στο Άγιο Όρος, του ζήτησε να φτιάξει έναν χάρτη της περιοχής για να τον χρησιμοποιήσει στο βιβλίο που εξέδωσε για τις περιπέτειές του.
Τώρα ο Πίτερ επισκέπτεται τακτικά το Άγιο Όρος και έχει εκδώσει έναν υπέροχο χάρτη της περιοχής που τον διανέμει από τη μακρινή Νέα Ζηλανδία. Ίσως περισσότερο ενδιαφέρον έχει γιατί έρχονται και ξανάρχονται συμμετέχοντας στις κοπιαστικές αποστολές μας. Γιατί ένας δικαστής από την Αυστραλία, ένας Βέλγος τραπεζιτικός, ένας ψυχίατρος από το Ομάν, ένας εκδότης από την Αγγλία και άλλοι πολλοί (φέτος θα έχουμε και έναν λόρδο) έχουν συνδεθεί τόσο με τον τόπο και τους ανθρώπους του; Η απάντηση δεν είναι εύκολη και περιέχει πολλούς παράγοντες που καθορίζουν τον τόπο αυτό. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν πολλά μέρη στον κόσμο που συνδυάζουν τη ζώσα ιστορία, τη βαθιά θρησκευτικότητα, τα απαράμιλλου κάλλους μνημεία και αντικείμενα τέχνης και τις παραδόσεις χιλιετηρίδων με ένα τόσο ενδιαφέρον φυσικό τοπίο σαν τη χερσόνησο του Άθωνα.
Είναι μεγάλη μας τιμή να προσφέρουμε στον τόπο αυτό κάτι ως «αντίδωρο». Κάποιοι Κύπριοι προσκυνητές στο καραβάκι της επιστροφής πέρυσι τον Μάιο, αφού μας πέρασαν από κόσκινο με τις ερωτήσεις τους −«τι κάνετε στα μονοπάτια;», «ποιος τα χρησιμοποιεί;», «ενδιαφέρονται οι μονές για τα μονοπάτια;» και, το καλύτερο, «γιατί ο βασιλιάς της Αγγλίας δεν είναι μαζί σας τώρα, αφού είναι μέλος του συλλόγου σας;»−, κατέληξαν στο αφοπλιστικό συμπέρασμα: «Είστε ευλογία από τον Θεό αλλά είστε και λίγο παλαβοί».
