Η ιστορία της Σοά −όπως αποκαλούν οι Εβραίοι την ολική καταστροφή, συνώνυμη του Ολοκαυτώματος− δεν εξαντλείται στα ιστορικά γεγονότα ούτε σε μαρτυρίες. Διαπερνά κάθε ερώτημα που εξακολουθεί να τίθεται γύρω από τα όρια του ανθρώπου και τον παραλογισμό της μαζικής εξόντωσης πάνω από έξι εκατομμύρια ανθρώπων.
Άννα Φρανκ
«Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ»
Mτφρ. Ρένα Χατχούτ, Πατάκης
Το πιο διάσημο ντοκουμέντο για τον διωγμό των Εβραίων είναι γραμμένο, κατά παράδοξο τρόπο, από μια έφηβη: τα ημερολόγια που κρατούσε η Γερμανοεβραία Άννα Φρανκ, ενόσω παρέμενε κρυμμένη στο σπίτι όπου είχε καταφύγει η οικογένειά της στην Ολλανδία, έμελλε να καταστεί ο μεγαλύτερος ύμνος του πόνου των Εβραίων σε ολόκληρο τον κόσμο. Ακόμα και σήμερα μαζικά συρρέουν τα πλήθη στον συγκεκριμένο τόπο αφήνοντας λουλούδια, ενώ αρκετές είναι και οι ταινίες που έχουν γυριστεί με θέμα τη δραματική ιστορία της κυνηγημένης Εβραίας έφηβης. Τελικά, η Άννα Φρανκ εντοπίστηκε από τους ναζί και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, όπου και πέθανε χτυπημένη από τύφο. Μοναδικός επιζήσας από την οικογένεια ήταν ο πατέρας Ότο, ο οποίος αποφάσισε να δημοσιεύσει το ημερολόγιο που είχε κρύψει η Άννα στους γείτονες και να τη μετατρέψει σε απόλυτο σύμβολο. Άλλωστε, όλοι έχουμε κλάψει με τα ημερολόγια της αιχμάλωτης στο σπίτι Άννας προς τη φανταστική φίλη της Κίτυ, σε αυτό το γλυκόπικρο κείμενο που μετατράπηκε σε μανιφέστο.
Πρίμο Λέβι
«Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος»
Mτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, Άγρα
Τα μυθιστορήματα μοιάζουν με απλή λεπτομέρεια μπροστά σε αυτό που συνέβη στο Άουσβιτς. Αυτό επισημαίνει με τον δικό του τρόπο ο Μάγκρις στο επίμετρο του βιβλίου και αυτό συνειδητοποιεί ο αναγνώστης σε κάθε απογυμνωμένη από τη δραματοποίηση λέξη, στην παραστατική περιγραφή όσων τραγικών συνέβησαν στους αχανείς τόπους θανάτου από τον Λέβι. Με τρόπο ασθματικό και κοφτερό ο συγγραφέας καταγράφει όλα όσα έζησε στο στιγματισμένο κορμί του και όσα τραγικά αποτυπώθηκαν στην ψυχή του τις βασανιστικές εκείνες ώρες και μέρες στην προσπάθεια που έκαναν όλοι οι έγκλειστοι «ν’ αντέξουν να περπατήσουν λίγα βήματα ακόμα, ν’ αντέξουν μέχρι το μεσημέρι για τη σούπα, ν’ αντέξουν μέχρι το βράδυ για να κοιμηθούν» − γενικώς να αντέξουν. Το γραμμένο μόλις το 1947 συγκλονιστικό αυτό κείμενο είναι το πιο εμβληματικό για την αδιανόητη συνθήκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης και θανάτου, τόσο λόγω της παραστατικής απόδοσης των συνθηκών όσο και λόγω της προσπάθειάς του να απαντήσει στο ερώτημα που απασχολεί ακόμα του πάντες: πώς και γιατί. Καμία απάντηση, ωστόσο, δεν είναι επαρκής μετά το Άουσβιτς και καμιά λέξη δεν είναι αρκετή για να περιγράψει αυτά που συνέβησαν: «Τότε, για πρώτη φορά, συνειδητοποιήσαμε ότι η γλώσσα μας δεν έχει λέξεις για να εκφράσει αυτή την ύβρι, την εκμηδένιση του ανθρώπου. Σαν προικισμένοι με την ενορατική ικανότητα των προφητών είδαμε την πραγματικότητα: ήμασταν στον πάτο».
Χάννα Άρεντ
«Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ - Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού»
Mτφρ. Βασίλης Τομανάς, Νησίδες
Το βιβλίο που δίχασε πραγματικά τον πλανήτη όταν κυκλοφόρησε, ειδικά το αμερικανοεβραϊκό κατεστημένο, που δεν ήξερε πώς να ερμηνεύσει αυτήν τη σειρά από κείμενα που δημοσίευσε στο «New Yorker» η σπουδαία Γερμανοεβραία φιλόσοφος και τα οποία πήραν τελικά τη μορφή βιβλίου. Στην προσπάθειά της να κατανοήσει φιλοσοφικά την ουσία τόσο αποτρόπαιων πράξεων, η Άρεντ εστίασε στην μπαναλιτέ και όχι στη δαιμονοποίηση του κακού, δηλαδή στο γεγονός ότι κάποιος καταφέρνει να εξοντώσει μαζικά τους συνανθρώπους του, υπακούοντας απλώς σε εντολές. Στην περίπτωση αυτή η τυφλή πίστη στον καντιανό κανόνα φαίνεται να είναι υπέρτατη και καταργεί αυτόματα τόσο τον λόγο όσο και το θυμικό. Εν ολίγοις, «ανθρωπάκια» σαν τον Άιχμαν κινήθηκαν βάσει ενός απαράβατου καθήκοντος και όχι από μίσος − εξού και ότι καταλήγουν να έχουν σημαντικότερο βάρος ως δαιμονοποιημένες προσωπικότητες από αυτό που πραγματικά διαθέτουν. Παρ’ όλες τις αντιδράσεις, οι θεωρίες της Άρεντ, η οποία ήταν παρούσα στη δίκη του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, ήταν η αφορμή για να ανοίξει ένας κύκλος συζητήσεων γύρω από το Ολοκαύτωμα, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα, ενώ τότε θεωρούνταν ακόμα ταμπού.
Ζαν Αμερύ
«Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση»
Μτφρ. Γιάννης Καλλιφατίδης, Άγρα
Στον αντίποδα της επιχειρηματολογίας της Άρεντ τοποθετείται το δριμύ και αμείλικτο κατηγορώ του Αμερύ, που δεν αφήνει περιθώριο σε καμία κοινοτοπία του κακού, αναλύοντας τα σταδιακά όρια του ναζιστικού μίσους. Ξεκινώντας από την εξάλειψη της πνευματικής ταυτότητας του έγκλειστου, ο συγγραφέας, που είχε ζήσει σε διαφορετικά στρατόπεδα −Άουσβιτς, Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν− καταγράφει αναλυτικά τις εκτεταμένες διαστάσεις της ναζιστικής κτηνωδίας: από τη σαδομαζοχιστική έκφανση των βασανιστηρίων, τα οποία ο ίδιος θεωρεί τον σημαντικότερο άξονα του κακού, έως την εξάλειψη κάθε ίχνους εμπιστοσύνης προς την ανθρώπινη φύση. Επιπλέον, ως εκπατρισμένος, ο Αυστροεβραίος, που χρησιμοποιεί τον αναγραμματισμό του πραγματικού του ονόματος –Μάιερ− ως γαλλικό ψευδώνυμο, γνωρίζει καλά την οδύνη που γεννά η απομάκρυνση από την πατρίδα σε επίπεδο ψυχολογικό και συμβολικό. Ο βαθύς ξεριζωμός είναι συνώνυμος της απόλυτης αίσθησης εγκατάλειψης, κάτι που ωστόσο έχει συμβεί προ πολλού με την απόλυτη εξάλειψη της λογικής. «Ο λόγος ξεψύχησε μόλις εμφανίστηκε εκείνος ο κόσμος» γράφει ο Αμερύ με πόνο καρδιάς και με βαθιά οδύνη, που τον οδήγησε το 1978 στην αυτοκτονία.
Ίμρε Κέρτες
«Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο»
Μτφρ. Γιώτα Λαγουδάκου, Καστανιώτης
Αυτοβιογραφικό αλλά με μυθιστορηματική ένταση που διαπερνά κάθε οδυνηρή εικόνα, το βιβλίο του Κέρτες δεν σβήνει εύκολα από τις μνήμες. Καταφέρνοντας να ισορροπήσει ιδανικά μεταξύ της πιο άχραντης φαντασίας και της πιο σκληρής πραγματικότητας, καταφέρνει να απογειώσει τις εικόνες ακόμα και από τα έγκατα ενός στρατοπέδου. Κι αυτή είναι η δύναμη του έφηβου πρωταγωνιστή, όπως ήταν τότε ο ίδιος, ο οποίος μπορεί να αντικρίζει τον τόπο μαρτυρίου ως αδιάλειπτη παραγωγή φανταστικών εικόνων, γεμάτων ειρωνεία και παραδοξότητα. Αυτό είναι, άλλωστε, και το μοναδικό όπλο που διαθέτει ένας άνθρωπος χωρίς πεπρωμένο, αυτός που δεν του έχει μείνει τίποτα, παρά η δύναμη που ασκεί πάνω του το αυτεξούσιο και το παράλογο: «Δεν μπορεί κανείς να μου πάρει τα πάντα, δεν γίνεται να μη μου επιτραπεί να είμαι ούτε νικητής, ούτε νικημένος, ούτε η αιτία, ούτε το αποτέλεσμα, ούτε να γελιέμαι, ούτε να έχω δίκιο».
Richard J. Evans
«Το Γ’ Ράιχ στον πόλεμο»
Μτφρ. Κώστα Αντύπας, Αλεξάνδρεια
Το τρίτο και τελευταίο μέρος μιας σειράς από βιβλία αφιερωμένα στο Γ’ Ράιχ αποτελεί το ενδεικτικότερο ιστορικό ανάγνωσμα για την εποχή του απόλυτου σκότους. Ξεκινώντας την περιγραφή του από το περίφημο Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ που υπεγράφη το ’39, ο κορυφαίος ιστορικός εξηγεί τις μοιρασμένες ευθύνες των Συμμάχων στην υπόθεση της Πολωνίας, απ’ όπου ξετυλίγεται μια σειρά από θηριωδίες. Το ημερολόγιο του Πολωνού γιατρού Κλουκόβσκι που χρησιμοποιεί εν προκειμένω ο Έβανς είναι αποκαλυπτικό από μόνο του και μαρτυρεί την αγάπη του συγγραφέα για τη δύναμη της προφορικής παράδοσης και της καθημερινής ιστορίας. Άλλωστε, ως βασικός επίγονος της σχολής των Αnnales δεν μπορούσε να μη λάβει υπόψη του όχι μόνο τα δραματικά γεγονότα −από την εισβολή στην Πολωνία μέχρι τη μάχη στο Στάλινγκραντ− αλλά και την ενδεικτική καθημερινότητα που δείχνει τον τρόπο που εξοντώθηκαν οι Εβραίοι στην προσπάθεια των Γερμανών να «αναδομήσουν», σύμφωνα με τα δικά τους ιδεατά πρότυπα, ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Η ζοφερή ιστορία της εξόντωσης των Εβραίων, εξάλλου, είναι συνώνυμη της τραγικής ιστορίας της ίδιας της Ευρώπης − χωρίς καθόλου ελαφρυντικά.
Giorgio Agamben
«Αυτό που μένει από το Άουσβιτς»
Μτφρ. Παναγιώτης Καλαμαράς, εκδόσεις Εξάρχεια
Η βαθιά φιλοσοφική ματιά του Αγκάμπεν εξετάζει την εξάλειψη του ανθρώπινου χαρακτήρα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης που επιτυγχάνεται από τους ναζί, κυρίως λόγω της κατάργησης κάθε είδους ταυτότητας και της απώλειας της δυνατότητας αναπαράστασης του θανάτου στη σιωπή, όπως επιβάλλει ο νόμος του πένθους. Στα μέρη αυτά όχι μόνο απαγορεύεται το πένθος αλλά κάθε υπόνοια του μυστικού, αφού το «είναι του θανάτου έχει αποκλειστεί και οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν αλλά παράγονται σαν πτώματα». Εν προκειμένω, δεν ξεφτιλίζεται ως έννοια μόνο ο θάνατος αλλά και η ζωή, καθώς οι άνθρωποι μετατρέπονται σε ανώνυμες μονάδες καταμέτρησης και ποσοτικοποιούνται. Τα ζόμπι των στρατοπέδων δεν είχαν, άλλωστε, δικαίωμα ούτε στον λόγο ούτε στην αναπαράσταση, δικαιώνοντας τις σύγχρονες θεωρίες της βιοπολιτικής μέσα από τον έλεγχο των συνειδητών και ασυνείδητων αντιδράσεων, καταργώντας ακόμα και την ίδια την έννοια της απανθρωποποίησης.
Μαργκαρέτε Μπούμπερ-Νόιμαν
«Μίλενα από την Πράγα»
Μτφρ. Τούλα Σιετή, Κίχλη
Ένα βιβλίο που αναδεικνύει τις σύγχρονες επιταγές της στρατοπεδικής γραμματείας, ένα άγνωστο είδος στην Ελλάδα, αλλά πολύ διαδεδομένο στις διεθνείς σπουδές και στις μελέτες γύρω από το Ολοκαύτωμα. Η επιζήσασα Μπούμπερ-Νόιμαν αποτυπώνει τις προσωπικές της εμπειρίες από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ράβενσμπρουκ, εστιάζοντας στη φαντασιωτική δυνατότητα των γυναικών κρατουμένων − που για εκείνην είχε ένα όνομα, Μίλενα. Είναι το ίδιο όνομα που επαναλάμβανε ο Κάφκα στα ερωτικά του γράμματα, καθώς η Μίλενα Γιέσενσκα ήταν πηγή έμπνευσης και έρωτα, εκτός από τον ίδιο, για διάφορους πνευματικούς ανθρώπους και συγγραφείς της εποχής. Για τη φίλη, όμως, και συγκρατούμενή της Μαργκαρέτε ήταν αυτή που τη βοήθησε να αντέξει την καθημερινότητα, μετατρέποντας την πλέον οδυνηρή εμπειρία σε αφορμή για την ηδονική εξιστόρηση ενός πλατωνικού γυναικείου έρωτα. Στο επίμετρο, η Ανδριανή Δημακοπούλου εστιάζει στις μικρές χειρονομίες και στην τελετουργική δυνατότητα που έκρυβαν για τις κρατούμενες τα μικροαντικείμενα, ενώ η εκδότρια Γιώτα Κριτσέλη επέλεξε το φωτογραφικό υλικό που διανθίζει την παραστατική αφήγηση.
Hans Fallada
«Μόνος στο Βερολίνο»
Μτφρ. Άντζη Σαλταμπάση, Πόλις
Οι μικροφασισμοί είναι αυτοί που εκτρέφουν την ισχύ της απόλυτης οδύνης, θα έλεγε σήμερα ο Φουκώ − κι αυτό έγραψε με τον πιο ακριβή λογοτεχνικό τρόπο ο Χανς Φάλαντα. Από τον αδιάφορο γείτονα έως τον μικροαπατεώνα που απλώς κινείται από τις προσωπικές του φιλοδοξίες, τον αστυνομικό, τον φανατισμένο νεαρό, όλοι έχουν ισόποσα μερίδια ευθύνης στη διαμόρφωση του κακού. Ένα μυθιστόρημα που αφορμάται από την αντίσταση ενός ζευγαριού Γερμανών, των Κβάνγκελ, από το δεν λείπει κανένα πανέξυπνο στριφογύρισμα στις περιγραφές, καμία κρυφή υποδήλωση που να μην αποθεώνει τη γραφή σε τέτοιο σημείο, που το βιβλίο δεν θεωρείται μόνο αριστουργηματικό αλλά και κλασικό. Φέρει επίσης και ένα σημαντικό μήνυμα, πως ο ύπουλος τρόπος της κατίσχυσης του κακού είναι πολύ αποτελεσματικός και πολλές φορές έχει μεγαλύτερη επιρροή από τις πιο ισχυρές προφάνειες. Η επιδραστική γραφή του Φάλαντα αποδεικνύει πως η μικρή αντίσταση μπορεί να είναι συνώνυμη του ηρωισμού και πως η σιωπηρή ανοχή μπορεί να θρέψει το φίδι στους κόρφους του δήθεν ανυποψίαστου πολίτη. Το Ολοκαύτωμα δεν γεννάει μόνο μνήμες αλλά απαιτεί και αντίστοιχα ισχυρά αντανακλαστικά.
Hannah Arendt/Giorgio Agamben/Enzo Traverso
«Εμείς οι πρόσφυγες - Τρία Κείμενα»
Μτφρ. Κώστας Δεσποινιάδης/Άκης Γαβριηλίδης/Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου
Ο Εβραίος υπήρξε σίγουρα συνώνυμο όχι μόνο του απόλυτου θύματος της μαζικής εξόντωσης αλλά και του ξεριζωμένου και του ξένου, που σήμερα επανέρχεται με τρόπο ισχυρό μέσα από την κατηγορία του πρόσφυγα και του μετανάστη. Οι αναλογίες, ισχυρές, και φέρνουν στον νου κορυφαία κείμενα διανοητών, όπως η Χάννα Άρεντ, ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν και ο Έντσο Τραβέρσο, οι οποίοι ανέλυσαν διεξοδικά ζητήματα της διάχυσης των συνόρων, των περιορισμών, εσωτερικών και εξωτερικών, του ελέγχου των σωμάτων. Έτσι, ο «λαθρομετανάστης», ο «άνθρωπος χωρίς χαρτιά» και ο «απελάσιμος αλλοδαπός» γίνονται ο σημερινός Εβραίος που δεν έχει δικαίωμα ούτε στην άποψη ούτε στον λόγο − πόσο μάλλον στην απόκτηση συγκεκριμένης ταυτότητας και φωνής ως πολίτης. Είναι όντως καταπληκτικό πώς τρία κείμενα ετερόκλητων συγγραφέων, που γράφτηκαν με μεγάλη απόσταση το ένα από το άλλο, λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία, ενώνοντας το τραγικό ζήτημα της Σοά με τη σημερινή εξαθλιωμένη κατάσταση του πρόσφυγα, τουλάχιστον όσον αφορά την αυτοεπισκόπηση της δυτικής κοινωνίας και των υποτιθέμενων αξιών της.
Νόρμπερτ Ελίας
«Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας - Δοκίμιο πάνω στην κατάρρευση του πολιτισμού»
Μτφρ. Γιάννης Πεδιώτης / Γιάννης Θωμαδάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
«Η εν ονόματι του έθνους μαζική δολοφονία ανδρών, γυναικών και παιδιών που ανήκουν σε διαφορετική ομάδα γεννά πολλά προβλήματα. Το κυριότερο δεν αφορά την πράξη καθαυτή όσο την αναντιστοιχία της με τα πρότυπα συμπεριφοράς που θεωρούνται τα διακριτικά γνωρίσματα των κατεξοχήν προηγμένων κοινωνιών της εποχής μας» σημειώνει ο Ελίας στο εξαιρετικό του δοκίμιο πάνω στην ψευδεπίγραφη πίστη στην πρόοδο που γέννησε πολλές ψευδαισθήσεις και δημιούργησε συνενόχους. Το κείμενο του Ελίας εστιάζει στο τι είναι ακριβώς αυτό που γέννησε τη φρίκη, δηλαδή στις έξεις, στις εικόνες της απολυταρχίας και στην απόλυτη εθνική αυταρέσκεια, αλλά και στην ανάγκη να εξαλείψουμε, ακόμα και σήμερα, τη λανθασμένη αντίληψη ότι ένα προηγμένο κράτος και ένα καλλιεργημένο έθνος δεν κρύβει στους κόλπους του το «τέρας». Και μας καλεί να είμαστε πάντα σε εγρήγορση για το κακό που υπάρχει δίπλα μας αλλά και μέσα μας.
ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
Μνημειώδες και ίσως το πιο αντιπροσωπευτικό όσον αφορά τη βιωματική του δύναμη είναι αναμφίβολα το έργο του συγγραφέα και θεατρανθρώπου Ιάκωβου Καμπανέλλη «Μαουτχάουζεν», όπου αφηγείται όσα έζησε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης την περίοδο 1943-45. Η διττή τροπή της αφήγησης στο στρατόπεδο μετά και πριν από την αιχμαλωσία δίνει άλλη δύναμη στη χρήση της μαρτυρίας και το καθιστά απαράμιλλο στην κατηγορία του. Το βραβευμένο με το Κρατικό Βραβείο έργο «Δίστομο - 10 Ιουνίου 1944- το Ολοκαύτωμα» (εκδ. Βιβλιοπωλείο Σύγχρονη 
Έκφραση) περιλαμβάνει όλα όσα θα ήθελε κανείς να ξέρει για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στην Ελλάδα από τους ναζί. Πλήθος μαρτυρίες, λογοτεχνικές περιγραφές γνωστών πνευματικών ανθρώπων και όχι μόνο, που επιλέγονται γι’ αυτό τον τόμο από τον Γιώργο Θεοχάρη, αναπαριστούν το χρονικό της φρίκης. Ο «Αδιανόητος Θάνατος» δεν είναι μόνο ένα θεωρητικό κείμενο αλλά και ένα ευσύνοπτο έργο που αντιπαραθέτει ανθρωπιστικά κείμενα και αισθητικά ιδεώδη με τον νεκρικό κόσμο των ναζιστικών στρατοπέδων. Ζητήματα φιλοσοφικά, αισθητικά και ηθικά επαναπροσδιορίζονται κάτω από το βάρος του Ολοκαυτώματος με τρόπο ξεχωριστό από τον Στέφανο Ροζάνη. «Πώς μπορούμε, αλήθεια, να μετατρέψουμε όσα γνωρίζουμε για ένα επεισόδιο ή για ένα τεκμήριο σε κατανόηση των όσων συνέβησαν;» είναι το ερώτημα στο οποίο η Ρίκα Μπενβενίστε προσπάθησε να απαντήσει με το βιβλίο της 
«Αυτοί που επέζησαν» (εκδ. Πόλις), την πιο αδιαφιλονίκητη καταγραφή του διωγμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, με τη μορφή συλλογής μαρτυριών. Από τα στρατόπεδα θανάτου στην Αντίσταση ήταν η διαδρομή που επιφύλαξε η ζωή στον κορυφαίο δοκιμιογράφο και πνευματικό άνθρωπο Όμηρο Πέλλα που άφησε πίσω του την πολύτιμη, σχεδόν απέριττη όσον αφορά τα τραγικά δεδομένα, μαρτυρία των όσων έζησε στα στρατόπεδα αιχμαλωσίας στη Γερμανία, καταγεγραμμένη στο βιβλίο «Στάλαγκ VIC – Ημερολόγιο της ομηρίας» (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γαβριηλίδης). Ο Ελληνοεβραίος ποιητής, αγωνιστής, στοχαστής και διανοούμενος Γιωσέφ Ελιγιά από την κοινότητα των Ιωαννίνων, τον οποίο τόσο θαύμαζε ο Κωστής Παλαμάς και το όνομά του είχε περάσει τα σύνορα της Ελλάδας, αποτελεί πάντα την εκφραστικότερη περίπτωση του ελληνοεβραϊκού στοιχείου. Το έργο του έχει μελετήσει η πανεπιστημιακός Ελένη Κουρμαντζή στο βιβλίο της «Γιωσέφ Ελιγιά, Αλλιανιστής και πρωτοπόρος». Με μια άλλη μορφή της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και κατόπιν του Δυτικού Βερολίνου που άφησε εποχή με την υπέροχη φωνή του, τον συγκλονιστικό ψάλτη στο «Καμπαρέ» του Μπομπ Φος, τον Εστρόγκο Ναχάμα, ασχολήθηκε η Κατερίνα Οικονομάκου στο άκρως ενδιαφέρον βιβλίο της «Ο τραγουδιστής του Άουσβιτς - Εστρόγκο Ναχάμα» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καπόν. Το μυθιστόρημα του Νίκου Δαββέτα «Η Εβραία Νύφη» επανεκδόθηκε από τον Πατάκη και συνενώνει αγωνία και ομορφιά, τρόμο και τέχνη, ενοχή και νοσταλγία, καθώς μια νέα γυναίκα αναζητά στοιχεία για την εμπλοκή του πατέρα της στον αφανισμό των Ελλήνων Εβραίων.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 27.1.2018
σχόλια