Το κόστος του Κώστα

[Από το blog του Νίκου Σαραντάκου]

Κωνσταντίνου και Ελένης σήμερα, μεγάλη και διπλή γιορτή, δυο άγιοι που πάνε μαζί, μάνα και γιος γαρ, αλλά και στερεότυπη έκφραση που έδωσε και τον τίτλο ίσως της πιο ανθεκτικής στο χρόνο κωμικής τηλεοπτικής σειράς, που πρωτοπροβλήθηκε στο έβγα του περασμένου αιώνα και συνεχίζεται να προβάλλεται και να βλέπεται ακόμα και σήμερα, παρόλο που τόσα πολλά έχουν αλλάξει από το 1998, πέρα από τα 15 χρόνια που έχουν περάσει.

Η Ελένη είναι βέβαια η ακαταμάχητη ωραία ή το αδειανό πουκάμισο, και σαν όνομα είναι αρκετά δημοφιλές όχι μόνο στα μέρη τα δικά μας αλλά και διεθνώς, σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, και με πολλές παραλλαγές. Με τα ετυμολογικά όμως και τα φρασεολογικά της Ελένης θα ασχοληθώ μιαν άλλη φορά, του χρόνου ίσως, γιατί αλλιώς το άρθρο θα παραμακρύνει, κι έτσι, παρόλο που εμείς στην οικογένεια έχουμε Ελένη κι όχι Κώστα, σήμερα στον Κώστα θα αναφερθούμε, διότι εμείς, ως γνωστόν, λεξιλογούμε και δεν εορτολογούμε.

Σε αντίθεση με την Ελένη, που όπως είπαμε είναι όνομα δημοφιλές σε όλη την Ευρώπη, ο Κωσταντίνος, ως όνομα, είναι σχεδόν ανύπαρκτο στη Δυτική και Βόρεια Ευρώπη, αλλά πολύ διαδεδομένο στις ορθόδοξες χώρες, Ρωσία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Σερβία, και φυσικά σε Ελλάδα και Κύπρο. Έχω ακούσει ότι οι μετανάστες στην Αμερική άλλαζαν το Κώστας σε Gus. Το ειρωνικό είναι ότι, σε αντίθεση με το όνομα της Ελένης, που αν και αρχαιοελληνικό, κατάκτησε τη Δύση και το Βορρά, ο Κωνσταντίνος, που δεν κατάφερε να ριζώσει στην Εσπερία αλλά θέριεψε στην καθημάς Ανατολή, έχει λατινική προέλευση, ετυμολογία εννοώ. Το λατινικό όνομα Constantinus είναι υποκοριστικό του Constans και του Constantius, που και τα δυο σημαίνουν "σταθερός", αλλά αφού πήγε και έχτισε την Κωνσταντίνου πόλη, τη νέα Ρώμη και πρώτη μεγαλούπολη της Ευρώπης, επόμενο είναι να μην έχει και πολλές συμπάθειες στη Δύση ο Constantinus, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας που έγινε Μέγας Κωνσταντίνος (έσφαξε και τη γυναίκα και τον γιο του στην πορεία, αλλιώς μεγάλος δεν γίνεσαι). Στα δικά μας τα μέρη, βέβαια, έντεκα αυτοκράτορες είχε με το όνομα αυτό η ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, το Βυζάντιο που το είπαμε, ενώ μπορούμε να συνυπολογίσουμε και δυο αυτοκράτορες με το όνομα Κώνστας (ο ένας ήταν γιος του Μεγακωσταντίνου), καθώς και έναν Κωνστάντιο, άλλο γιο του Μεγακωσταντίνου (που και ο πατέρας του έτσι λεγόταν, Κωνστάντιος Χλωρός).

Κι έτσι, παρόλο που έχουμε και δικό μας όνομα που δείχνει την ευστάθεια, τη σταθερότητα, τον Ευστάθιο, τον Στάθη, πολύ φυσικά το όνομα Κώστας έγινε από τα δημοφιλέστερα, μέσα στα πρώτα πέντε της κατάταξης των ελληνικών βαφτιστικών ονομάτων. Κάτι ανάλογο έγινε και στους νότιους Σλάβους, όπου το ντόπιο αντίστοιχο όνομα είναι Στόγιαν, αλλά κι εκεί έπιασε το Κοσταντίν, Κόστια κτλ. αν και δεν ξεπέρασε τον Στόγιαν σε δημοτικότητα. Κωσταντίνος ήταν βέβαια και ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ο Δραγάτσης ή Παλαιολόγος, ο μαρμαρωμένος βασιλιάς, ο ενδέκατος. Στο νεοελληνικό κράτος, και στη δυναστεία των Γλύξμπουργκ, ο διάδοχος του ιδρυτή της δυναστείας ονομάστηκε επίσης Κωνσταντίνος και πολύ συχνά στον τύπο της εποχής ονομαζόταν "Κωνσταντίνος ο ΙΒ'", κάτι που υπονοούσε ότι ήταν ο συνεχιστής του μαρμαρωμένου και ότι επρόκειτο να ανέβει στον θρόνο εκείνου -επειδή όμως η ιστορία αρέσκεται να κάνει πλάκες, η επάνοδος του κομματάρχη βασιλιά στον θρόνο του τα τέλη του 1920 σφράγισε τον ενταφιασμό κάθε μεγάλης ιδέας για να γίνει πάλι ελληνική η Κωνσταντινούπολη, όσο κι αν ο ψύχραιμος ιστορικός βλέπει ολοφάνερα ότι όποιος κι αν κέρδιζε τις τάχα μοιραίες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 τα πράγματα δεν θα άλλαζαν και πολύ.

Γρουσούζικο το όνομα Κωσταντίνος στους εστεμμένους της νεότερης ελληνικής ιστορίας γιατί κι ο άλλος βασιλιάς που ονομάστηκε έτσι, ο Κωνσταντίνος ο Β' (ή Βους, όπως τον φώναζαν πολλοί τότε, επειδή η εξυπνάδα δεν ήταν και το φόρτε του) κατάφερε επίσης να διχάσει τον ελληνικό λαό  και να συμβάλει τα μέγιστα στον ερχομό της καταστροφικής δικτατορίας του 1967. Αυτός ο Κωνσταντίνος, που οι δικοί του τον αποκαλούσαν Τίνο, απέκτησε από τον πολύ κόσμο το μειωτικό χαϊδευτικό Κοκός. Όμως και επί αβασίλευτης δημοκρατίας το όνομα ακούγεται όχι πια στο θρόνο αλλά στους θώκους των ανώτατων αξιωμάτων, αφού από τη μεταπολίτευση και μετά, από τους εννιά πρωθυπουργούς της χώρας (δεν μετράω υπηρεσιακούς, βραχύβιους και λοιπούς Τζαννετάκηδες) οι τέσσερις είχαν το όνομα Κωσταντίνος (δυο Καραμανλήδες, Μητσοτάκης και Σημίτης).

Θα παρατηρήσατε ότι τόση ώρα γράφω ανάκατα "Κωνσταντίνος" και "Κωσταντίνος". Στον γραπτό λόγο, επικρατεί ο πρώτος τύπος, στον προφορικό ο δεύτερος, αν και ομολογώ ότι τα τελευταία χρόνια έχω ακούσει μανάδες να λένε και "ΚωΝσταντίνος" για τους κανακάρηδές τους. Για μας τους παλιότερους ήταν αδιανόητο να αποκαλέσεις κάποιον "Κω(ν)σταντίνο", εκτός αν εννοούσες τον Κοκό. Σήμερα, η τάση έχει αντιστραφεί, τα χαϊδευτικά θεωρούνται παρακατιανά κι έτσι έχουμε γεμίσει με πιτσιρικάδες Κωνσταντίνους και Αλέξανδρους - εκπαιδεύουμε μια γενιά άνεργων αυτοκρατόρων, όπως έχω ξαναγράψει. Νόμιζα ότι το είδος είχε εξαφανιστεί, αλλά προχτές που πήγα σε κάτι βαφτίσια συνάντησα έναν αξιαγάπητο τετράχρονο μπόμπιρα που ΔΕΝ τον φωνάζουν "Κωνσταντίνο" οι δικοί του (είναι λογικοί άνθρωποι), αλλά Κωστή.

Η σημερινή καταθλιπτική και ελπίζω πρόσκαιρη μονοκρατορία των Κωνσταντίνων κρύβει το γεγονός ότι το όνομα Κωσταντίνος έχει ίσως τον μεγαλύτερο πλούτο χαϊδευτικών, υποκοριστικών και τοπικών παραλλαγών απ' όλα τα αντρικά βαφτιστικά ονόματα. Κώστας, βέβαια, αλλά και Κωστής, όπως και Ντίνος, αλλά και Κωσταντής, Κώτσος ή Κώτσιος, ενώ ο παλιότερος Ντιντής της αστικής τάξης έχει γίνει πλέον προσηγορικό και κόκκινο πανί για τον άντρακλα Φαήλο. Ως εδώ έχουμε τις πολύ κοινές παραλλαγές, αλλά υπάρχουν πολύ περισσότερες, οι οποίες σήμερα κυρίως ως επώνυμα διασώζονται: Ντάντος και Νταντής, Ντούλας και Αντούλας, το ποντιακό Κωστίκας, ο Στάντης, ο Ντίνας και ο Ντούσιας, ο Γκούντας και ο Γκουντής, ο Κωσταντάκης, ο Κωστούδας, ο Κουταρίκας, ο Κουτσαρέλος, ο Κουτσαρής, ο Κουτσαρίκος, ο Κωτσιούδας, ο Κώτας, αλλά και ο Ξαντής (από το Κσταντής) και φυσικά ο πολυσυλλεκτικός Τάκης. Το επώνυμο Κοτζιούλας από εκεί ετυμολογείται, αλλά στα ονόματα δεν ακολουθείται η ετυμολογική ορθογραφία γι' αυτό κανείς δεν τον γράφει... Κωτζιούλα.

Παροιμίες με τον Κώστα δεν έχουμε πολλές. Νομίζω ότι η έκφραση τον έπιασαν Κώτσο αναφέρεται σε κάποιον που τον έλεγαν Κώστα, και όχι στον κότσο, αλλά τα λεξικά έχουν αντίθετη γνώμη (βλ. τα σχόλια εδώ). Το "τάτσι μίτσι κότσι" προέρχεται, κατά την επικρατούσα θεωρία, από τρία αρβανίτικα υποκοριστικά (Τάτσης, Μήτσης και Κώτσης) Μια όχι πολύ γνωστή παροιμία, πιο σωστά παροιμιόμυθο, έχει ο Λουκάτος για τον Κώστα: Και παπάς έγινες Κώστα; Έτσι τα 'φερε η κατάρα. Παροιμιώδες βέβαια είναι και το «ελιά ελιά και Κώτσο βασιλιά». Αυτό το απόσπασμα το έχω πάρει από ένα παλιότερο άρθρο μου περί παροιμιών και ονομάτων, το οποίο, όπως μόλις ανακάλυψα, το αντέγραψε επί λέξει κάποια κυρία ονόματι Κατερίνα Βοτζάκη, και το ανέβασε σε κρητικόν ειδησεογραφικό ιστότοπο αναφέροντας ως πηγή: "στοιχεία από το ίντερνετ".

Στην Κωνσταντίνα δεν θα αναφερθώ, γιατί έχω ήδη γράψει πάρα πολλά. Όμως το κόστος του τίτλου, τι δουλειά έχει; Ο τίτλος δεν αναφέρεται βέβαια στο πόσο μάς κόστισε π.χ. η πρωθυπουργία Σημίτη ή του μικρού Καραμανλή, αλλά θέλει να υποδηλώσει ότι η λέξη "κόστος" είναι ομόρριζη με τον Κώστα. Το κόστος προέρχεται από το ρήμα κοστίζω, που είναι δάνειο από το ιταλ. costare, από το λατινικό constare (con+stare), που είχε πολλές σημασίες (συνίσταμαι, στέκω, μένω ως ένα σημείο, άρα μεταφορικά στοιχίζω, τιμώμαι τόσο). Αλλά και το constans, απ' όπου βγήκε το Constantinus, είναι μετοχή ενεστώτα του ίδιου ρήματος, του constare.

Επειδή αυτό το λατινικό o ήταν μακρό, ο Constantinus μεταγράφηκε Κωνσταντίνος και ο Κώστας κράτησε το ωμέγα κι έτσι διαφοροποιείται οπτικά από το κόστος. Προπολεμικά, κάποια μέλη της Ακαδημίας είχαν προτείνει να γράφεται "κώστος" το κόστος, αλλά ευτυχώς επικράτησαν πιο συνετές σκέψεις, κι έτσι το κόστος έμεινε με όμικρον και ξεχωρίζει από τον Κώστα, αν και στην ίδια ρίζα ανάγονται. Από την άλλη, μοιάζει οπτικά με την Κόστα (Ρίκα) ή τα αντίστοιχα ελληνικά τοπωνύμια, με τα οποία όμως δεν έχει καμιά σχέση ετυμολογικά. Αυτά για το κόστος του Κώστα, και χρόνια πολλά στις Ελένες, στις Κωσταντίνες και τις Ντίνες, στους Κώστηδες και τους Κωστήδες, τους Ντίνους, τους Κώτσους και τους Κωνσταντήδες, ακόμα και στους Νταντήδες και τους Γκουντήδες. Άντε, και στους Κωσταντίνους.